STATUTA SABAUDIÆ
  
Statutes of Peter II of Savoy
   
( AD 1263-1264 )
 
( L. Chevailler, Recherches sur la réception du droit romain en Savoie.., Annecy, 1953, pp. 353-359 ).

Index titulorum
 
     •   1.0.   Art. I. De causis rusticorum et miserabilium personarum
     •   2.0.   Art. II. De causis impotentium terminandis
     •   3.0.   Art. III. De causis in quibus libellus non offertur
     •   4.0.   Art. IV. De causis in quibus offertur libellus
     •   5.0.   Art. V. De exceptionibus dilatoriis non admittendis
     •   6.0.   Art. VI. De injuriis dictis coram judice
     •   7.0.   Art. VII. De litis contestatione
     •   8.0.   Art. VIII. De officio advocatorum
     •   9.0.   Art. IX. De pignorationibus
     •  10.0.  Art. X. De spoliationibus et injuriis
     •  11.0.  Art. XI. De injuriis
     •  12.0.  Art. XII. De notariis
     •  13.0.  Art. XIII. De redditione cartarum et instrumentorum
     •  14.0.  Art. XIV. De perjurio
     •  15.0.  Art. XV. De notariis quantum debent recuperare pro scriptura
     •  16.0.  Art. XVI. De expensis datarum
     •  17.0.  Art. XVII. De redemptione instrumentorum
     •  18.0.  Art. XVIII. De redditione pignorum
 
 
      Nos Petrus Comes Sabaudiæ et in Italia Marchio, universis presentes litteras inspecturis, rei geste noticiam et salutem notum cupimus fieri universis tam présentibus quam futuris, quod nos volentes providere utilitati nec non expensis atque laboribus hominum omnium tam nobilium quam innobilium atque clericorum seu religiosorum, burgensium, rusticorum seu agricolarum et omnium aliorum totius Comitatus Sabaudiæ, in judiciis, causis et litibus, rancunis et queremonis, quæ fient vel in futurum fieri possent seu moveri intendentur inter ipsos.
      Dicta judicia, causas et lites, rancunas et queremonias quomodocunque predicta fierent et moverentur inter ipsos, agendo, accusando, in requirendo et denunciando, excipiendo vel in aliquo quocumque modo de voluntate et consensu nobilium et innobilium Comitatus Sabaudiæ et burgensium, sic statuimus et ordinamus :

1.0.  Articulus I. De causis rusticorum et miserabilium personarum.
 
      In primis statuimus enim quod cause rusticorum, viduarum et orphanorum, peregrinorum, transientium et mercatorum, extraneorum et miserabilium personarum, sine scriptis et libelli oblatione, absque dilatione decidantur et terminæntur per judicem nostrum, habita tamen a judice ratione personarum et cause, et salvo quod judex noster Comitatus Sabaudiæ ex officio suo petitiones predictorum redigat in scriptis in libro curie nostre et responsiones etiam et sententiam et conscriptum ipsorum in scriptis tradat si petatur ab eis sine mora et dilatione, processuris in predictis causis, nisi fuerit causa minor XXX sol. que volumus terminari et decidi per dictum judicem sine aliquibus scriptis.

2.0.  Articulus II. De causis impotentium terminandis.
 
      Item statuimus quod si aliquis pauper homo Comitatus propter potentiam adversarii sui vel propter paupertatem suam, non possit tenere vel contrectare causam suam, quod judex noster ex officio suo inquirat de jure ipsius pauperis vel impotentis, vocato reo et inquisita veritate ab eo, jus suum pauperis hominis vel impotentis integriter reddat et restituat seu reddi et restitui faciat, pauperem et impotentem intelligimus arbitrio judicis.

3.0.  Articulus III. De causis in quibus libellus non offertur.
 
      Item statuimus quod omnes alie cause que movebuntur et fient de cetero in Comitatu Sabaudiæ inter predictos homines Comitatus, que non ascendunt summam C. solidorum fortium, cujusque condicionis fuerint, decidantur et terminentur sine libelli oblatione et salvo semper quod judex peticiones actoris in scriptis redigat in libro suo vel in actis curie et responsiones et etiam decidatur sine aliquibus scriptis per dictum judicem.

4.0.  Articulus IV. De causis in quibus offertur libellus.
 
      Item statuimus quod in omnibus causis, litibus et controversis, que movebuntur et fient inter predictos homines, ascendentibus summam C. solidorum fortium, offeratur libellus sive petitio in scriptis si petatur a reo.

5.0.  Articulus V. De exceptionibus dilatoriis non admittendis.
 
      Item statuimus et ordinamus quod postquam partes ydonæe et legitime fuerit coram judice quod nulla exceptio dilatoria vel cavillatio proponatur, que possit litis contestationem seu contestationes impedire.

6.0.  Articulus VI. De injuriis dictis coram judice.
 
      Item statuimus quod si aliquis dixerit injuriam seu verba contumeliosa vel injuriosa coram curia vel judice nostro, incontinenti solvat pro bampno XL solidorum viennensium vel statim satis det ydonee de ipsis solvendis intra decem dies et si satis dare non potuerit, fustigetur per villam vel ponatur au pilorit, vel interdicatur sibi terra secundum offensam vel incarceretur, secundum qualitatem pretera et nichilominus emendetur injuriam passo.

7.0.  Articulus VII. De litis contestatione.
 
      Item statuimus quod si petitio de cetro fiat coram judice ab aliquo alicui reo et responsio subsequatur, licet predicta non fuerint in scriptis curie, valeant perinde ac si predicta scripta essent in libro curie, si predicta possint probari per duos testes.

8.0.  Articulus VIII. De officio advocatorum.
 
      Item statuimus quod post sacramentum calumniæ, nullus advocatus det consilium parti suæ in responsionibus faciendis positionibus alicujus partis, et si qui fecerit, pro qualibet vice solvat pro bampno XX sol. nisi positiones essent duplices, ambigue, vel obscure vel impertinentes, in quo casu possit advocatus petere declarari positiones partis suæ de licentia judicis tamen. Hanc autem pœnam non incurrant advocati extranei nisi prius certificati fuerint de statuto. Ita statuimus quod si aliquis advocatus clericus in dictam pœnam inciderit, ab advocatione in dicta curia nostra vel coram judice nostro repellatur, donec predictam solverit pœnam.

9.0.  Articulus IX. De pignorationibus.
 
      Item statuimus quod nullus dicti Comitatus gagiet vel pignoret pro aliquo debito sua auctoritate nisi in causis a jure concessis, vel pro censu, vel pro servicio annuali confessato, vel pignoretur aliquis inventus in fondo alieno dando dampnum et si quis fecerit, solvat pro bampno et incontinenti dictum pignus redat gagiatione et omne dampnum quod inde habuerit vel receperit sacramento pignorationis, facta prius cassatione judicis.

10.0.  Articulus X. De spoliationibus et injuriis.
 
      Item statuimus quod nullus dicti comitatus spoliet vel devestiat alium sua auctoritate alicujus rei possessione mobili vel immobili, quod si quis quidem fecerit solvat pro bampno LX sol. et incontinenti possessio restituatur spoliato, probata spoliatione ab eo et omne dampnum quod inde fecerit vel sustinerit spoliatus, facta prius cassatione judicis.

11.0.  Articulus XI. De injuriis.
 
      Item statuimus quod in causa violentiæ, injuriæ, a quocumque facta, procedatur simpliter et de plano, sine strepitu judicii et libelli oblatione, et inquisita veritate ipsam judex faciat emandari et puniat violentiam injuriantis secundum qualitatem personarum, denunciacione tantum alicujus vel fama publica procedente injuriantis vel injuriati et secundum qualitatem injurie vel violentiæ.

12.0.  Articulus XII. De notariis.
 
      Item statuimus quod omnes notarii sive tabelliones qui fecerint vel facere voluerint instrumenta vel cartas examinentur per judicem nostrum et inquiratur si intelligunt grammaticam et latinum, et ea quæ pertinent ad officium notarie vel tabellionatus et si qui reperiantur qui predicta sciant, admittantur ad instrumenta vel carta conficiendas, alioquin repellantur a dicto officio exercendo, donec docti et instructi in dicto officio fuerint et experti. Item statuimus quod nullus tabellio fiat a nobis vel successoribus nostris, donec examinantur vel inquirantur per aliquem jurisperitum si est ydoneus vel fuerit ad doctum officium exercendum.
      Item statuimus quod omnes notarii seu tabelliones qui sunt vel erunt in Comitatu Sabaudiæ qui voluerint facere cartas vel instrumenta ea primo inbreviant in cartulariis suis et omnia ponant in breviatura quæ postea erunt in cartis vel instrumentis et haec faciant dicti tabelliones antequam recitent vel narrent partibus ea de quibus erint facturi instrumenta vel cartas, coram testibus vocatis et rogatis et coram partibus et post abreviaturam lectam coram testibus et partibus et approbatam nichil addatur vel minuatur postea per tabelliones ; de consilio jurisperiti, vel sine ejus consilio, e esustancia tamen contractu perficiatur.
      Item statuimus quod amnes tabelliones sive notarii habeant breviaria seu libros in quibus ponant inbreviaturas suas quas faciant, ut diximus superius et ea diligenter custodiant, ut si opus esset, possit fieri collatio de instrumentis ad inbreviaturra, vel de inbreviaturis ad instrumenta.
      Item statuimus quod omnes tabelliones qui erunt in comitatu Sabaudiæ, postquam instrumenta vel carte fuerint abreviate, teneantur facere cartas seu instrumenta infra mensem quo per ipsos fuerint abreviata, alioquin solvent pro bampno V sol. singulis mensibus donec instrumentum sive carta fuerit confecta.

13.0.  Articulus XIII. De redditione cartarum et instrumentorum.
 
      Item statuimus quod omnes illi qui faciant fieri instrumenta vel cartas alicui tabellioni teneantur ipsas redimere infra XV dies postquam requisiti fuerint a tabellione, qui si hoc non fecerint, solvant pro bampno V sol. et hoc singulis mensiis postquam requisiti fuerint.
      Item statuimus quod quicumque Comitatus Sabaudiæ habuerit litteras vel instrumenta sigillata sigillo nostro vel judicis nostri, super aliquo debito vel contractu, incontinenti ipso ostenso judici nostro, teneatur judex noster compellere reum ad solutionem faciendam vel rem tradendam que continebitur in dicta carta vel in littera, nisi reus posset probare solutionem vel aliam satisfactionem factam fuisse vel dictam cartam seu instrumentum vel litteram de jure non valere.
      Item statuimus quod in omni instrumento seu carta quod vel que fient de cetero ab aliquo tabellione in comitatu Sabaudiæ apponantur tres testes ad minus fideles et qui agnoscant contrahentes si reperiri potuerunt, alioquin quod ponat duos quos reperire potuerit meliores et digniores.

14.0.  Articulus XIV. De perjurio.
 
      Item statuimus quod omnes qui probati fuerint vel convicti de perjurio in comitatu Sabaudiæ, excepto sacramento calumiæ, solvant pro bampno LX sol., nisi possent probare se justa vel honesta causa pejerasse. Item statutum est quod nulla carta fiat seu instrumentum in nostro comitatu Sabaudiæ de cetero rasa in aliqua parte.

15.0.  Articulus XV. De notariis quantum debent recuperare pro scriptura.
 
      Item statuimus quod pro cartis vel instrumentis que fient de tecero in comitatu Sabaudiæ ab aliquibus tabellionibus seu notariis, non recipiant tabelliones seu notarii ab illo qui fecerint fieri nisi duos denarios pro libra, eo salvo quod si carta facta fuerit usque ad LX sol., vel infra recipiat notarius pro carta et inbreviatura VI den. et si ultra processerit usque ad XII libras, recipiat pro pro qualibet libra II den. et si ultra XII dictas libras usque ad centum libras processerit, solvat pro qualibet libra I den. et hoc intelligimus de quantitatibus que sunt a XII libris usque ad C. libras et si ultra solvat pro carta seu litera X sol. monete in dicto instrumento contempte, nisi sint res immobiles que habeant necesse terminari et specificari per duos testes vicinos, fundi et tunc habeat et percipiat notarius ad arbitrium judicis et nichil ultra et si ultra receperit, puniatur ut latro. Veramunten si contrahentes volunt tabellionem ducere extra villam in qua moratur, recipiat pro labore suo pro qualibet leuga XII den.
      Item additum est emendanto declarando proximis statutis notariorum quod omnia instrumenta tabelliones in comitatu Sabaudiæ debeant sigillo curie sigillare facta prius collatione coram judice de inbreviatura ad instrumenta et antequam sigillentur non adhibeatur fides predictis instrumentis, postquam vero sigillata fuerint, habeant vim rei judicatæ et judex teneatur ea executioni mandare sine aliqua prestatione data, nisi reus probat solutionem vel opponat exceptionem perhentoriam que post diffinitivam sententiam de jure posset opponi, aliter non admittatur et si contingerit exceptionem perhemptoriam opponi quantitatem quantam solveret pro datis de causis ordinariis, sententia autem lata super exceptione opposita, vicenti suum depositum libere restituatur et ad Dominum Comitem veniant.
      Item additum est quod quicumque est vel esse voluerit tabellio in comitatu Sabaudiæ, quod ipse juret publice incontinenti se observaturum statuta predicta ad litteram prout videlicet illa statuta quæ facta sunt super tabellionatu et quod ipse statuta habeat secum at ea possit melius observare que omnia et singula nisi fecerit et observare voluerit ab inde antea non detur fides scriptis suis quas postea confecerit et etiam contra procedatur, si hoc de jure videbitur expedire judici, et sicut ei videbitur.
      Item additum est quod notarius sive tabellio usque ad quantitatem XII librarum habeat pro scriptura sua et pro inbreviatura instrumenti VI den. monete contente in dicto instrumento et a XII libris supra usque ad quantitatem LX librarum XII den. ejusdem monete, a LX libris supra quantumque quantitas ascendit III sol. tamen ejusdem monete in instrumento contente.
      Item ordinamus quod abinde in antea quicumque voluerit esse tabellio in comitatu Sabaudiæ quoceins inbreviabit instrumentum super rebus immobilibus vel fructibus vel redditibus ipsarum quocumque contractu videl. quod ipse inquirat per juramentum ab alienante seu alienantibus conveniente seu convenientibus juratis dicere veritatem, si dicte res quas alienare intendit vel intendunt, sunt de dominio domini comitis Sabaudiæ, vel feudo vel albergamento, vel emphetiosi et si dictus comes debet ibi percipere laudomina, vel terragium vel si sunt de dominio alicujus subditi ipsius vel feudo et quidquid super hoc fecerit, scribat in registro suo alibi quam in breviatura et postea alicui de officiariis domini comitis per juramentum videl. judici vel baillivo vel castellano illius terræ. Et illud idem dicat aliis dominis si requisitus fuerit super hoc ab eisdem.
      Ita quod nos et alii domini per tales occultas alienationes jure proprio non fraudemur et etiam juret pro posse suo non faciat aliquas occultas de cetero inbreviaturas nec instrumenta super simulatis contractibus a partibus per juramentum præstitum ab eisdem uiui autem predicta statuta facta circa tabelliones ac servatura jurare voluerit vel si juraverit et ipsa voluerit observare pœnis subjaceat supradictis.
      Item additum est quod quicunque sciens quod tabellio non velit jurare et ab inde in antea sibi fecerit fieri instrumenta, pro quolibet instrumento facto, solvat pro bampno LX sol. et instrumento non detur fides.

16.0.  Articulus XVI. De expensis datarum.
 
      Item statutum est quod super qualibet causa que coram judice nostro leventur expense de qualibet parte, pro qualibet libra VI den. videlicet in litis contestatione medietas scilicet tres den. pro singula libra pro qualibet parte, in fine litium coram judice nostro vel per ipsum terminetur, alii tres den. sive alias medietas et hoc intelligendum est si pecunia petatur sive res aliæ que existimabuntur per sententiam vel præceptum judicis.

17.0.  Articulus XVII. De redemptione instrumentorum.
 
      Item statutum est quod quicunque vel quecunque instrumentum sive cartam de quo vel de qua satisfactum fuerit per octo dies postquam requisitus fuerit vel requisiti retinuerint vel non reddiderint a dictis octo diebus ulterius, solvat pro bampno V sol. pro qualibet die qua reddere cessaverit, nisi se excusare possit aliqua necessitate vel quia amisit instrumentum vel alia justa de causa quacunque instrumenta sive cartam se amississe dicat, necesse habeat amissionem vel necessitatem asserere juramento et juret se amisisse, teneatur suis propris sumptibus facere instrumentum contestationis et pacis et finis et ipsum instrumentum debiti quotiescunque inveniri potuerit restituere debitori ?

18.0.  Articulus XVIII. De redditione pignorum.
 
      Item additum est quod creditores vel creditrices pignora que sibi reddantur a suis debitoribus vel fidejussoribus servare tenentur et custodire antequam ipsa vendent octo dierum spacio a tempore redditionis numerandorum et illi quorum pignora sunt vel pignora reddiderunt ipsa recuperare possint semper infra VIII dies sine aliquo lucro vel gratia, hoc salvo quod si pignus tale est quod comedat vel expendat, comestiones possit recuperare dictus creditor cum suo debito, quo VIII dierum spacio transacto, dicti creditores pignora vendere possint legaliter, omni fraude excusa, publice in mercato, facta preconisatione per totum mercatum et non alia die quam die fori.
      Itam additum est quod quicumque vel quecunque pignus emerit per VIII dies post a tempore emptionis numerandos ipsum pignus emptum penes se servare et custodire teneatur et ille qui pignus reddiderit vel cujus est ipsum ab emptore recuperare possit precio quo is dedit emptor semper infra VIII dies sine aliquo lucro et sine gratia. Hoc idem si pignus tale fuit quod comedat expensas et comestiones recuperare possit dictus emptor cum precio supradicto.

 
►  Bibliography
  
  
Wurstemberger, Peter II, Gref von Savoyen, IV, Berne, 1856 ; Vassallo, Pietro II di Savoia, detto il Piccolo Carlo Magno, Asti, 1873 ; Nani, Mem. Acad. Sc. Torino, 2, 1880 / 3, 1881 ; Lattes, Studi di diritto statutario, I, Milano, 1897 ; Chiaudano, Boll. stor. bibl. subalp., XXII, 3-4, Torino, 1930 ; Alberti, Appunti per una storia del diritto privato statutario piemontese, Torino, 1934 ; Chevailler, Recherches sur la réception du droit romain en Savoie des origines à 1789, Annecy, 1953 ; Chapuisat, Revue savoisienne, 1965 ; Perret, Revue savoisienne, 1983 ; Andenmatten, Cahiers lausannois d'histoire médiévale, 27, 2000 ; Cancian, Cahiers lausannois d'histoire médiévale, 27, 2000 ; Ripart, Cahiers lausannois d'histoire médiévale, 27, 2000.