Tituli ex corpore Ulpiani ( Girard & Senn )

TITULI XXVIII EX CORPORE ULPIANI

QUI VULGO DOMITIO ULPIANO ADHUC TRIBUUNTUR

Collection of legal rules attributed to Ulpian

( AD 320-342 )

( P. F. Girard & F. Senn, Textes de droit romain, I, Paris, 1967, pp. 414-449, n. 13 ).

De libertis.
De statu libero vel statu liberis.
De Latinis.
De his qui sui iuris sunt.
De his qui in potestate sunt.
De dotibus.
De iure donationum inter virum et uxorem.
De adoptionibus.
De his qui in manu sunt.
Qui in potestate mancipiove sunt quemadmodum eo iure liberentur.
De tutelis.
De curatoribus.
De caelibe, orbo et solitario patre.
De poena legis Iuliae.
De decimis.
De solidi capacitate inter virum et uxorem.
De caducis.
Qui habeant ius antiquum in caducis.
De dominiis et adquisitionibus rerum.
De testamentis.
Quemadmodum heres institui debeat.
Qui heredes institui possunt.
Quemadmodum testamenta rumpuntur.
De legatis.
De fideicommissis.
De legitimis heredibus.
De libertorum successionibus vel bonis.
De possessionibus dandis.
De bonis libertorum.
De iniuriis.

1. ... prohibet, exceptis quibusdam cognatis, et si plus donatum sit, non rescindit. 2. Minus quam perfecta lex est, quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, sed poenam iniungit ei, qui contra legem fecit ; qualis est lex Furia testamentaria, quae plus quam mille assium legatum mortisve causa prohibet capere praeter exceptas personas, et adversus eum, qui plus ceperit, quadrupli poenam constituit. 3. Lex aut ‘rogatur’, id est fertur ; aut ‘abrogatur’, id est prior lex tollitur ; aut ‘derogatur’, id est pars primae legis tollitur ; aut ‘subrogatur,’ id est adicitur aliquid primae legi ; aut ‘obrogatur’, id est mutatur aliquid ex prima lege. 4. Mores sunt tacitus consensus populi, longa consuetudine inveteratus.

[I. DE LIBERTIS.]

5. Libertorum genera sunt tria, cives Romani, Latini Iuniani, dediticiorum numero. 6. Cives Romani sunt liberti, qui legitime manumissi sunt id est aut vindicta aut censu aut testamento, nullo iure inpediente. 7. Vindicta manumittuntur apud magistratum <populi Romani> velut consulem praetoremve vel proconsulem. 8. Censu manumittebantur olim, qui lustrali censu Romae iussu dominorum inter cives Romanos censum profitebantur. 9. Ut testamento manumissi liberi sint, lex duodecim tabularum facit, quae confirmat... 10. ... hodie autem ipso iure liberi sunt ex lege Iunia, qua lege ‘Latini’ sunt nominati inter amicos manumissi. 11. Dediticiorum numero sunt, qui poenae causa vincti sunt a domino, quibusve stigmata scripta fuerunt, quive propter noxam torti nocentesque inventi sunt, quive traditi sunt, ut ferro aut cum bestiis depugnarent <vel in ludum> vel custodiam coniecti fuerunt, deinde quoquo modo manumissi sunt. Idque lex Aelia Sentia facit.

12. Eadem lege cautum est, ut minor triginta annorum servus vindicta manumissus civis Romanus non fiat, nisi apud consilium causa probata fuerit ; ideo sine consilio manumissum caesaris servum manere putat. Testamento vero manumissum perinde haberi iubet, atque si domini voluntate in libertate esset. ideoque Latinus fit. 13. Eadem lex eum dominum, qui minor viginti annorum est, prohibet servum manumittere, praeterquam si causam apud consilium probaverit. 13a. In consilio autem adhibentur Romae quinque senatores et quinque equites Romani ; in provincia viginti reciperatores cives Romani. 14. Ab eo domino, qui solvendo non est, servus testamento liber esse iussus et heres institutus, etsi minor sit triginta annis, vel in ea causa sit, ut dediticius fieri debeat, civis Romanus et heres fit, si tamen alius ex eo testamento nemo heres sit. Quod si duo pluresve liberi heredesque esse iussi sint, primo loco scriptus liber et heres fit : quod et ipsum lex Aelia Sentia facit. 15. Eadem lex in fraudem creditoris et patroni manumittere prohibet. 16. Qui tantum in bonis, non etiam ex iure Quiritium servum habet, manumittendo Latinum facit. In bonis tantum alicuius servus est velut hoc modo : si civis Romanus a cive Romano servum emerit, isque traditus ei sit, neque tamen mancipatus ei, neque in iure cessus, neque ab ipso anno possessus sit. Nam quamdiu horum quid fiat, is servus in bonis quidem emptoris est, ex iure Quiritium autem venditoris est. 17. Mulier, quae in tutela est, item pupillus et pupilla manumittere non possunt. 18. Communem servum unus ex dominis manumittendo partem suam amittit, eaque adcrescit socio ; maxime si eo modo manumiserit, quo, si proprium haberet, civem Romanum facturus esset. Nam si inter amicos eum manumiserit, plerisque placet eum nihil egisse. 19. Servus, in quo alterius est ususfructus, alterius proprietas, a proprietatis domino manumissus liber non fit, sed servus sine domino est. 20. Post mortem heredis aut ante institutionem heredis testamento libertas dari non potest, excepto testamento militis. 21. Inter medias heredum institutiones libertas data utrisque adeuntibus non valet ; solo autem priore adeunte iure antiquo valet ; sed post legem Papiam Poppaeam, quae partem non adeuntis caducam facit, si quidem primus heres vel ius <liberorum vel ius> antiquum habeat, valere eam posse placuit ; quod si non habeat, non valere constat, quod loco non adeuntis legatarii patres heredes fiunt. Sunt tamen, qui et hoc casu valere eam posse dicunt. 22. Qui testamento liber esse iussus est, mox quam vel unus ex heredibus adierit hereditatem, liber fit. 23. Iusta libertas testamento potest dari his servis, qui testamenti faciendi et mortis tempore ex iure Quiritium testatoris fuerunt. 24. Lex Fufia Caninia iubet testamento ex tribus servis non plures quam duos manumitti ; et usque ad decem dimidiam partem manumittere concedit ; a decem usque ad triginta tertiam partem, ut tamen adhuc quinque manumittere liceat, aeque ut ex priori numero ; a triginta usque ad centum quartam partem, aeque ut decem ex superiori numero liberari possint ; a centum usque ad quingentos partem quintam, similiter ut ex antecedenti numero viginti quinque possint fieri liberi. Et denique praecepit, ne plures omnino quam centum ex cuiusquam testamento liberi fiant. 25. Eadem lex cavet, ut libertates servis testamento nominatim dentur.

[II. DE STATU LIBERO VEL STATU LIBERIS.]

1. Qui sub condicione testamento liber esse iussus est, statu liber appellatur. 2. Statu liber quamdiu pendet condicio, servus heredis est. 3. Statu liber seu alienetur ab herede, sive usu capiatur ab aliquo, libertatis condicionem secum trahit. 4. Sub hac condicione liber esse iussus : SI DECEM MILIA HEREDI DEDERIT, etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem perveniet ; idque lex duodecim tabularum iubet. 5. Si per heredem factum sit, quo minus statu liber condicioni pareat, proinde fit liber, atque si condicio expleta fuisset. 6. Extraneo pecuniam dare iussus et liber esse, si paratus sit dare, et is, cui iussus est dare, aut nolit accipere, aut antequam acceperit, moriatur, proinde fit liber, ac si pecuniam dedisset.

7. Libertas et directo potest dari hoc modo : LIBER ESTO, LIBER SIT, LIBERUM ESSE IUBEO, et per fideicommissum, ut puta : ROGO FIDEI COMMITTO HEREDIS MEI, UT STICHUM SERVUM MANUMITTAT. 8. Is, qui directo liber esse iussus est, orcinus fit libertus ; is autem, cui per fideicommissum data est libertas, non testatoris, sed manumissoris fit libertus. 9. Cuius fidei committi potest ad rem aliquam praestandam, eiusdem etiam libertas fidei committi potest. 10. Per fideicommissum libertas dari potest tam proprio servo testatoris, quam heredis aut legatarii, vel cuiuslibet extranei servo. 11. Alieno servo per fideicommissum data libertate si dominus eum iusto pretio non vendat, extinguitur libertas, quoniam nec pretii computatio pro libertate fieri potest. 12. Libertas sicut dari, ita et adimi tam testamento quam codicillis testamento confirmatis potest ; ut tamen eodem modo adimatur, quo et data est.

[III. DE LATINIS.]

1. Latini ius Quiritium consequuntur his modis : beneficio principali, liberis, iteratione, militia, nave, aedificio, pistrino ; praeterea ex senatus consulto mulier, quae sit ter enixa. 2. Beneficio principali Latinus civitatem Romanam accipit, si ab imperatore ius Quiritium impetraverit. 3. Liberis ius Quiritium consequitur Latinus, qui minor triginta annorum manumissionis tempore fuit : nam lege Iunia cautum est, ut, si civem Romanam vel Latinam uxorem duxerit, testatione interposita, quod liberorum quaerendorum causa uxorem duxerit, postea filio filiave nato natave et anniculo facto, possit apud praetorem vel praesidem provinciae causam probare et fieri civis Romanus, tam ipse quam filius filiave eius et uxor ; scilicet si et ipsa Latina sit ; nam si uxor civis Romana sit, partus quoque civis Romanus est ex senatus consulto, quod auctore divo Hadriano factum est. 4. Iteratione fit civis Romanus, qui post Latinitatem, quam acceperat, maior triginta annorum iterum iuste manumissus est ab eo, cuius ex iure Quiritium servus fuit. Sed huic concessum est ex senatus consulto, etiam liberis ius Quiritium consequi. 5. Militia ius Quiritium accipit Latinus, si inter vigiles Romae sex annis militaverit, ex lege Visellia. Postea ex senatus consulto concessum est ei, ut, si triennio inter vigiles militaverit, ius Quiritium consequatur. 6. Nave Latinus civitatem Romanam accipit, si non minorem quam decem milium modiorum navem fabricaverit, et Romam sex annis frumentum portaverit, ex edicto divi Claudii.

[IV. DE HIS QUI SUI IURIS SUNT.]

1. Sui iuris sunt familiarum suarum principes, id est pater familiae, itemque mater familiae. 2. Qui matre quidem certa, patre autem incerto nati sunt, spurii adpellantur.

[V. DE HIS QUI IN POTESTATE SUNT.]

1. In potestate sunt liberi parentum ex iusto matrimonio nati. 2. Iustum matrimonium est, si inter eos, qui nuptias contrahunt, conubium sit, et tam masculus pubes quam femina potens sit, et utrique consentiant, si sui iuris sunt, aut etiam parentes eorum, si in potestate sunt. 3. Conubium est uxoris iure ducendae facultas. 4. Conubium habent cives Romani cum civibus Romanis ; cum Latinis autem et peregrinis ita, si concessum sit. 5. Cum servis nullum est conubium. 6. Inter parentes et liberos infinite cuiuscumque gradus sint conubium non est. Inter cognatos autem ex transverso gradu olim quidem usque ad quartum gradum matrimonia contrahi non poterant ; nunc autem etiam ex tertio gradu licet uxorem ducere ; sed tantum fratris filiam, non etiam sororis filiam, aut amitam vel materteram, quamvis eodem gradu sint. Eam, quae noverca vel privigna vel nurus vel socrus nostra fuit, ducere non possumus. 7. Si quis eam, quam non licet, uxorem duxerit, incestum matrimonium contrahit ideoque liberi in potestate eius non fiunt, sed quasi vulgo concepti spurii sunt. 8. Conubio interveniente liberi semper patrem sequuntur ; non interveniente conubio matris conditioni accedunt, excepto eo, quod ex peregrino et cive Romana peregrinus nascitur, quoniam lex Minicia ex alterutro peregrino natum deterioris parentis condicionem sequi iubet. 9. Ex cive Romano et Latina Latinus nascitur, et ex libero et ancilla servus ; quoniam, cum his casibus conubia non sint, partus sequitur matrem. 10. In his, qui iure contracto matrimonio nascuntur, conceptionis tempus spectatur ; in his autem, qui non legitime concipiuntur, editionis ; veluti si ancilla conceperit, deinde manumissa pariat, liberum parit ; nam quoniam non legitime concepit, cum editionis tempore libera sit, partus quoque liber est.

[VI. DE DOTIBUS.]

1. Dos aut datur, aut dicitur, aut promittitur. 2. Dotem dicere potest mulier, quae nuptura est, et debitor mulieris, si iussu eius dicat ; item parens mulieris virilis sexus per virilem sexum cognatione iunctus, velut pater, avus paternus. Dare, promittere dotem omnes possunt. 3. Dos aut ‘profecticia’ dicitur, id est quam pater mulieris dedit ; aut ‘adventicia’, id est ea, quae a quovis alio data est. 4. Mortua in matrimonio muliere dos a patre profecta ad patrem revertitur, quintis in singulos liberos in infinitum relictis penes virum. Quod si pater non sit, apud maritum remanet. 5. Adventicia autem dos semper penes maritum remanet, praeterquam si is, qui dedit, ut sibi redderetur, stipulatus fuit ; quae dos specialiter ‘recepticia’ dicitur. 6. Divortio facto, si quidem sui iuris sit mulier, ipsa habet <rei uxoriae> actionem, id est dotis repetitionem ; quodsi in potestate patris sit, pater adiuncta filiae persona habet actionem rei uxoriae ; nec interest, adventicia sit dos, an profecticia. 7. Post divortium defuncta muliere, heredi eius actio non aliter datur, quam si moram in dote mulieri reddenda maritus fecerit. 8. Dos si pondere, numero, mensura contineatur, annua, bima, trima die redditur ; nisi si ut praesens reddatur, convenerit. Reliquae dotes statim redduntur.

9. Retentiones ex dote fiunt aut propter liberos, aut propter mores, aut propter inpensas, aut propter res donatas, aut propter res amotas. 10. Propter liberos retentio fit, si culpa mulieris aut patris, cuius in potestate est, divortium factum sit ; tunc enim singulorum liberorum nomine sextae retinentur ex dote ; non plures tamen quam tres. Sextae in retentione sunt non in petitione. 11. Dos quae semel functa est, amplius fungi non potest, nisi aliud matrimonium sit. 12. Morum nomine graviorum quidem sexta retinetur, leviorum autem octava. Graviores mores sunt adulterium tantum, leviores omnes reliqui. 13. Mariti mores puniuntur in ea quidem dote, quae annua die reddi debet, ita ut propter maiores mores praesentem dotem reddat, propter minores senum mensum die. In ea autem, quae praesens reddi solet, tantum ex fructibus iubetur reddere, quantum in illa dote, quae triennio redditur, repraesentatio facit. 14. Inpensarum species sunt tres : aut enim necessariae dicuntur, aut utiles, aut voluptuosae. 15. Necessariae sunt inpensae, quibus non factis dos deterior futura est, velut si quis ruinosas aedes refecerit. 16. Utiles sunt, quibus non factis quidem deterior dos non fuerit, factis autem fructuosior effecta est, veluti si vineta et oliveta fecerit. 17. Voluptuosae sunt, quibus neque omissis deterior dos fieret, neque factis fructuosior effecta est ; quod evenit in viridiariis et picturis similibusque rebus.

[VII. DE IURE DONATIONUM INTER VIRUM ET UXOREM.]

1. Inter virum et uxorem donatio non valet, nisi certis ex causis, id est mortis causa, divortii causa, servi manumittendi gratia. Hoc amplius principalibus constitutionibus concessum est mulieri in hoc donare viro suo, ut is ab imperatore lato clavo vel equo publico similive honore honoretur. 2. Si maritus divortii causa res amoverit, rerum quoque amotarum actione tenebitur. 3. Si maritus pro muliere se obligaverit vel in rem eius inpenderit, divortio facto eo nomine cavere sibi solet stipulatione tribunicia.

4. In potestate parentum sunt etiam hi liberi, quorum causa probata est, per errorem contracto matrimonio inter disparis condicionis personas : nam seu civis Romanus Latinam aut peregrinam vel eam, quae dediticiorum numero est, quasi <civem Romanam> per ignorantiam uxorem duxerit, sive civis Romana per errorem peregrino vel ei, qui dediticiorum numero est <quasi civi Romano> aut etiam quasi Latino ex lege Aelia Sentia nupta fuerit, causa probata, civitas Romana datur tam liberis quam parentibus, praeter eos, qui dediticiorum numero sunt, et ex eo fiunt in potestate parentum liberi.

[VIII. DE ADOPTIONIBUS.]

1. Non tantum naturales liberi in potestate parentum sunt, sed etiam adoptivi. 2. Adoptio fit aut per populum aut per praetorem vel praesidem provinciae. Illa adoptio, quae per populum fit, specialiter arrogatio dicitur. 3. Per populum qui sui iuris sunt arrogantur ; per praetorem autem filii familiae a parentibus dantur in adoptionem. 4. Arrogatio Romae dumtaxat fit, adoptio autem etiam in provincia apud praesides. 5. Per praetorem vel praesidem provinciae adoptari tam masculi quam feminae, et tam puberes quam inpuberes possunt. Per populum vero Romanum feminae quidem non arrogantur ; pupilli antea quidem non poterant arrogari, nunc autem possunt ex constitutione divi Antonini. 6. Hi qui generare non possunt, velut spado, utroque modo possunt adoptare ; idem iuris est in persona caelibis. 7. Item is, qui filium non habet, in locum nepotis adoptare potest. 8. Si pater familiae arrogandum se dederit, liberi quoque eius quasi nepotes in potestate fiunt arrogatoris. 8a. Feminae vero neutro modo possunt adoptare, quoniam nec naturales liberos in potestate habent.

[IX. DE HIS QUI IN MANU SUNT.]

1. Farreo convenitur in manum certis verbis et testibus X praesentibus et sollemni sacrificio facto, in quo panis quoque farreus adhibetur.

[X. QUI IN POTESTATE MANCIPIOVE SUNT QUAEMADMODUM EO IURE LIBERENTUR.]

1. Liberi parentum potestate liberantur emancipatione, id est si, posteaquam mancipati fuerint, manumissi sint. Sed filius quidem ter mancipatus, ter manumissus sui iuris fit ; id enim lex duodecim tabularum iubet his verbis : SI PATER FILIUM TER VENUM DABIT, FILIUS A PATRE LIBER ESTO. Ceteri autem liberi praeter filium, tam masculi quam feminae, una mancipatione manumissioneque sui iuris fiunt. 2. Morte patris filius et filia sui iuris fiunt ; morte autem avi nepotes ita demum sui iuris fiunt, si post mortem avi in potestate patris futuri non sunt, velut si moriente avo pater eorum aut iam decessit aut de potestate dimissus est ; nam si mortis avi tempore pater eorum in potestate eius sit, mortuo avo in patris sui potestate fiunt. 3. Si patri vel filio aqua et igni interdictum sit, patria potestas tollitur, quia peregrinus fit is, cui aqua et igni interdictum est ; neque autem peregrinus civem Romanum, neque civis Romanus peregrinum in potestate habere potest. 4. Si pater ab hostibus captus sit, quamvis servus hostium fiat, tamen cum reversus fuerit, omnia pristina iura recipit iure postliminii. Sed quamdiu apud hostes est, patria potestas in filio eius interim pendebit ; et cum reversus fuerit ab hostibus, in potestate filium habebit ; si vero ibi decesserit, sui iuris filius erit. Filius quoque si captus fuerit ab hostibus, similiter propter ius postliminii patria potestas interim pendebit. 5. In potestate parentum esse desinunt et hi, qui flamines diales inaugurantur, et quae virgines vestae capiuntur.

[XI. DE TUTELIS.]

1. Tutores constituuntur tam masculis quam feminis ; sed masculis quidem inpuberibus dumtaxat propter aetatis infirmitatem ; feminis autem <tam> inpuberibus quam puberibus et propter sexus infirmitatem et propter forensium rerum ignorantiam.

2. Tutores aut legitimi sunt, aut senatus consultis constituti, aut moribus introducti.

3. Legitimi tutores sunt, qui ex lege aliqua descendunt ; per eminentiam autem legitimi dicuntur qui ex lege duodecim tabularum introducuntur seu palam, quales sunt agnati, seu per consequentiam, quales sunt patroni. 4. Agnati sunt a patre cognati virilis sexus, per virilem sexum descendentes, eiusdem familiae, veluti patrui, fratres, filii fratris patrueles. 5. Qui liberum caput, mancipatum sibi vel a parente vel a coemptionatore, manumisit, per similitudinem patroni tutor efficitur, qui ‘fiduciarius tutor’ appellatur. 6. Legitimi tutores alii tutelam in iure cedere possunt. 7. Is, cui tutela in iure cessa est, ‘cessicius tutor’ appellatur ; qui sive mortuus fuerit, sive capite minutus, sive alii tutelam <in iure> cesserit, redit ad legitimum tutorem tutela. Sed et si legitimus decesserit aut capite minutus fuerit, cessicia quoque tutela extinguitur. 8. Quantum ad agnatos pertinet, hodie cessicia tutela non procedit, quoniam permissum erat in iure cedere tutelam feminarum tantum, non etiam masculorum ; feminarum autem legitimas tutelas lex Claudia sustulit, excepta tutela patronorum. 9. Legitima tutela capitis diminutione amittitur. 10. Capitis minutionis species sunt tres : maxima, media, minima. 11. Maxima capitis diminutio est, per quam et civitas et libertas amittitur, veluti cum incensus aliquis venierit, aut quod mulier alieno servo se iunxerit denuntiante domino et ancilla facta fuerit ex senatus consulto Claudiano. 12. Media capitis diminutio dicitur, per quam, sola civitate amissa, libertas retinetur ; quod fit in eo, cui aqua et igni interdicitur. 13. Minima capitis diminutio est, per quam, et civitate et libertate salva, status dumtaxat hominis mutatur ; quod fit adoptione et in manum conventione. 14. Testamento quoque nominatim tutores dati confirmantur eadem lege duodecim tabularum his verbis : UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI, ITA IUS ESTO : qui ‘tutores dativi’ appellantur. 15. Dari testamento tutores possunt liberis, qui in potestate sunt. 16. Testamento tutores dari possunt hi, cum quibus testamenti faciendi ius est, praeter Latinum Iunianum ; nam Latinus habet quidem testamenti factionem, sed tamen tutor dari non potest ; id enim lex Iunia prohibet. 17. Si capite diminutus fuerit tutor testamento datus, non amittit tutelam ; sed si abdicaverit se tutela, desinit esse tutor. ‘Abdicare’ autem est dicere, nolle se tutorem esse ; in iure cedere autem tutelam testamento datus non potest ; nam et legitimus in iure cedere potest, abdicare se non potest. 18. Lex Atilia iubet, mulieribus pupillisve non habentibus tutores dari a praetore et maiore parte tribunorum plebis, quos ‘tutores Atilianos’ appellamus. Sed quia lex Atilia Romae tantum locum habet, lege Iulia et Titia prospectum est, ut in provinciis quoque similiter a praesidibus earum dentur tutores. 19. Lex Iunia tutorem fieri iubet Latinae vel Latini inpuberis eum, cuius etiam ante manumissionem ex iure Quiritium fuit. 20. Ex lege Iulia de maritandis ordinibus tutor datur a praetore urbis ei mulieri virginive, quam ex hac ipsa lege nubere oportet, ad dotem dandam, dicendam promittendamve, si legitimum tutorem pupillum habeat ; sed postea senatus censuit, ut etiam in provinciis quoque similiter a praesidibus earum ex eadem causa tutores dentur. 21. Praeterea etiam in locum muti furiosive tutoris alterum dandum esse tutorem ad dotem constituendam, senatus censuit. 22. Item ex senatus consulto tutor datur mulieri ei, cuius tutor abest, praeterquam si patronus sit, qui abest : nam in locum patroni absentis aliter peti non potest, nisi ad hereditatem adeundam et nuptias contrahendas. Idemque permisit in pupillo patroni filio. 23. Hoc amplius senatus censuit, ut si tutor pupilli pupillaeve suspectus a tutela submotus fuerit vel etiam iusta de causa excusatus, in locum eius tutor alius detur. 24. Moribus tutor datur mulieri pupillove, qui cum tutore suo lege aut legitimo iudicio agere vult, ut auctore eo agat (ipse enim tutor in rem suam auctor fieri non potest), qui ‘praetorius tutor’ dicitur, quia a praetore urbis dari consuevit.

25. Pupillorum pupillarumque tutores et negotia gerunt et auctoritatem interponunt ; mulierum autem tutores auctoritatem dumtaxat interponunt. 26. Si plures sunt tutores, omnes in omni re debent auctoritatem accommodare, praeter eos, qui testamento dati sunt ; nam ex his vel unius auctoritas sufficit. 27. Tutoris auctoritas necessaria est mulieribus quidem in his rebus : si lege aut legitimo iudicio agant, si se obligent, si civile negotium gerant, si libertae suae permittant in contubernio alieni servi morari, si rem mancipi alienent. Pupillis autem hoc amplius etiam in rerum nec mancipi alienatione tutoris auctoritate opus est. 28. Liberantur tutela masculi quidem pubertate. Puberem autem cassiani quidem eum esse dicunt, qui habitu corporis pubes apparet, id est qui generare possit ; Proculeiani autem eum, qui quattuordecim annos explevit ; verum Priscus eum puberem esse, in quem utrumque concurrit, et habitus corporis, et numerus annorum. 28a. Feminae autem tutela liberantur...

[XII. DE CURATORIBUS.]

1. Curatores aut legitimi sunt, id est qui ex lege duodecim tabularum dantur, aut honorarii, id est qui a praetore constituuntur. 2. Lex duodecim tabularum furiosum, itemque prodigum, cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse agnatorum. 3. A praetore constituitur curator, quem ipse praetor voluerit, libertinis prodigis, itemque ingenuis, qui ex testamento parentis heredes facti male dissipant bona : his enim ex lege curator dari non poterat, cum ingenuus quidem non ab intestato, sed ex testamento heres factus sit patri ; libertinus autem nullo modo patri heres fieri possit, qui nec patrem habuisse videtur, cum servilis cognatio nulla sit. 4. Praeterea dat curatorem ei etiam, qui nuper pubes factus idonee negotia sua tueri non potest.

[XIII. DE CAELIBE, ORBO ET SOLITARIO PATRE.]

1. Lege Iulia prohibentur uxores ducere senatores quidem liberique eorum libertinas et quae ipsae quarumve pater materve artem ludicram fecerit, item corpore quaestum facientem. 2. Ceteri autem ingenui prohibentur ducere lenam, et a lenone lenave manumissam, et in adulterio deprehensam, et iudicio publico damnatam, et quae artem ludicram fecerit ; adicit Mauricianus et a senatu damnatam.

[XIV. DE POENA LEGIS IULIAE.]

1. Feminis lex Iulia a morte viri anni tribuit vacationem, a divortio sex mensum, lex autem Papia a morte viri biennii, a repudio anni et sex mensum.

[XV. DE DECIMIS.]

1. Vir et uxor inter se matrimonii nomine decimam capere possunt. Quod si ex alio matrimonio liberos superstites habeant, praeter decimam, quam matrimonii nomine capiunt, totidem decimas pro numero liberorum accipiunt. 2. Item communis filius filiave post nominum diem amissus amissave unam decimam adicit ; duo autem post nominum diem amissi duas decimas adiciunt. 3. Praeter decimam etiam usumfructum tertiae partis bonorum eius capere possunt, et quandoque liberos habuerint, eiusdem partis proprietatem ; hoc amplius mulier, praeter decimam, dotem <capere> potest legatam sibi.

[XVI. DE SOLIDI CAPACITATE INTER VIRUM ET UXOREM.]

1. Aliquando vir et uxor inter se solidum capere possunt, velut si uterque vel alteruter eorum nondum eius aetatis sint, a qua lex liberos exigit, id est si vir minor annorum XXV sit, aut uxor annorum XX minor ; item si utrique lege Papia finitos annos in matrimonio excesserint, id est vir LX annos, uxor L ; item si cognati inter se coierint usque ad sextum gradum, aut si vir absit et donec abest et intra annum, postquam abesse desierit. 1a. Libera inter eos testamenti factio est, si ius liberorum a principe inpetraverint ; aut si filium filiamve communem habeant aut quattuordecim annorum filium vel filiam duodecim amiserint ; vel si duos trimos, vel tres post nominum diem amiserint, ut intra annum tamen et sex menses etiam unus cuiuscumque aetatis inpubes amissus solidi capiendi ius praestet. Item si post mortem viri intra decem menses uxor ex eo perpererit, solidum ex bonis eius capit. 2. Aliquando nihil inter se capiunt : id est, si contra legem Iuliam Papiamque Poppaeam contraxerint matrimonium, verbi gratia si famosam quis uxorem duxerit, aut libertinam senator. 3. Qui intra sexagesimum vel quae intra quinquagesimum annum neutri legi paruerit, licet ipsis legibus post hanc aetatem liberatus esset, perpetuis tamen poenis tenebitur ex senatus consulto Perniciano. Sed Claudiano senatus consulto maior sexagenario si minorem quinquagenaria duxerit, perinde habebitur, ac si minor sexaginta annorum duxisset uxorem. 4. Quod si maior quinquagenaria minori sexagenario nupserit, ‘inpar matrimonium’ appellatur et senatus consulto Calvisiano iubetur non proficere ad capiendas hereditates et legata <et> dotes, itaque mortua muliere dos caduca erit.

[XVII. DE CADUCIS.]

1. Quod quis sibi testamento relictum, ita ut iure civili capere possit, aliqua ex causa non ceperit, ‘caducum’ appellatur, veluti cecidit ab eo : verbi gratia si caelibi vel Latino Iuniano legatum fuerit, nec intra dies centum vel caelebs legi paruerit, vel Latinus ius Quiritium consecutus sit ; aut si ex parte heres scriptus vel legatarius ante apertas tabulas decesserit vel peregrinus factus sit. 2. Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur ; sed servato iure antiquo liberis et parentibus. 3. Caduca cum suo onere fiunt : ideoque libertates et legata <et> fideicommissa ab eo data, ex cuius persona hereditas caduca facta est, salva sunt ; scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca.

[XVIII. QUI HABEANT IUS ANTIQUUM IN CADUCIS.]

1. Item liberis et parentibus testatoris usque ad tertium gradum lex Papia ius antiquum dedit, ut heredibus illis institutis, quod quis ex eo testamento non capit ad hos pertineat aut totum aut ex parte, prout pertinere possit.

[XIX. DE DOMINIIS ET ADQUISITIONIBUS RERUM.]

1. Omnes res aut mancipi sunt aut nec mancipi. Mancipi res sunt praedia in Italico solo, tam rustica, qualis est fundus, quam urbana, qualis domus ; item iura praediorum rusticorum, velut via, iter, actus, aquaeductus ; item servi et quadrupedes, quae dorso collove domantur, velut boves, muli, equi, asini ; ceterae res nec mancipi sunt. Elefanti et cameli, quamvis collo dorsove domentur, nec mancipi sunt, quoniam bestiarum numero sunt.

2. Singularum rerum dominium nobis adquiritur mancipatione, traditione, usucapione, in iure cessione, <adiudicatione>, lege. 3. Mancipatio propria species alienationis est rerum mancipi ; eaque fit certis verbis, libripende et quinque testibus praesentibus. 4. Mancipatio locum habet inter cives Romanos et Latinos coloniarios Latinosque Iunianos eosque peregrinos, quibus commercium datum est. 5. Commercium est emendi vendundique invicem ius. 6. Res mobiles non nisi praesentes mancipari possunt, et non plures quam quot manu capi possunt ; immobiles autem etiam plures simul, et quae diversis locis sunt, mancipari possunt. 7. Traditio propria est alienatio rerum nec mancipi. Harum rerum dominia ipsa traditione adprehendimus, scilicet si ex iusta causa traditae sunt nobis. 8. Usucapione dominia adipiscimur tam mancipi rerum, quam nec mancipi. Usucapio est autem dominii adeptio per continuationem possessionis anni vel biennii : rerum mobilium anni, immobilium biennii. 9. In iure cessio quoque communis alienatio est et mancipi rerum et nec mancipi ; quae fit per tres personas, in iure cedentis, vindicantis, addicentis. 10. In iure cedit dominus ; vindicat is, cui ceditur ; addicit praetor. 11. In iure cedi res etiam incorporales possunt, velut ususfructus et hereditas et tutela legitima libertae. 12. Hereditas in iure ceditur vel antequam adeatur, vel posteaquam adita fuerit : 13. Antequam adeatur, in iure cedi potest legitimo ab herede ; posteaquam adita est, tam a legitimo quam ab eo, qui testamento heres scriptus est. 14. Si, antequam adeatur, hereditas in iure cessa sit, proinde heres fit, cui cessa est, ac si ipse heres legitimus esset ; quod si posteaquam adita fuerit, in iure cessa sit, is, qui cessit, permanet heres, et ob id creditoribus defuncti manet obligatus ; debita vero pereunt, id est debitores defuncti liberantur. 15. Res autem corporales, quasi singulae in iure cessae essent, transeunt ad eum, cui cessa est hereditas. 16. Adiudicatione dominia nanciscimur per formulam familiae herciscundae, quae locum habet inter coheredes ; et per formulam communi dividundo, cui locus est inter socios ; et per formulam finium regundorum, quae est inter vicinos. Nam si iudex uni ex heredibus aut sociis aut vicinis rem aliquam adiudicaverit, statim illi adquiritur, sive mancipi sive nec mancipi sit. 17. Lege nobis adquiritur velut caducum vel ereptorium ex lege Papia Poppaea, item legatum ex lege duodecim tabularum, sive mancipi res sint sive nec mancipi. 18. Adquiritur autem nobis etiam per eas personas, quas in potestate, manu mancipiove habemus. Itaque si quid mancipio puta acceperint, aut traditum eis sit, vel stipulati fuerint, ad nos pertinet. 19. Item si heredes instituti sint legatumve eis sit, et hereditatem iussu nostro adeuntes nobis adquirunt, et legatum ad nos pertinet. 20. Si servus alterius in bonis, alterius ex iure Quiritium sit, ex omnibus causis adquirit ei, cuius in bonis est. 21. Is, quem bona fide possidemus, sive liber sive alienus servus sit, nobis adquirit ex duabus causis tantum, id est, quod ex re nostra et quod ex operis suis adquirit : extra has autem causas aut sibi adquirit, si liber sit, aut domino, si alienus servus sit. Eadem sunt et in eo servo, in quo tantum usumfructum habemus.

[XX. DE TESTAMENTIS.]

1. Testamentum est mentis nostrae iusta contestatio in id sollemniter facta, ut post mortem nostram valeat. 2. Testamentorum genera fuerunt tria, unum, quod calatis comitiis, alterum, quod in procinctu, tertium, quod per aes et libram appellatum est. His duobus testamentis abolitis hodie solum in usu est, quod per aes et libram fit, id est per mancipationem imaginariam. In quo testamento libripens adhibetur et familiae emptor et non minus quam quinque testes, cum quibus testamenti factio est. 3. Qui in potestate testatoris est aut familiae emptoris, testis aut libripens adhiberi non potest, quoniam familiae mancipatio inter testatorem et familiae emptorem fit, et ob id domestici testes adhibendi non sunt. 4. Filio familiam emente pater eius testis esse non potest. 5. Ex duobus fratribus, qui in eiusdem patris potestate sunt, alter familiae emptor, alter testis esse non potest, quoniam quod unus ex his mancipio accipit, adquirit patri, cui filius suus testis esse non debet. 6. Pater et filius, qui in potestate eius est, item duo fratres, qui in eiusdem patris potestate sunt, testes utrique, vel alter testis, alter libripens fieri possunt, alio familiam emente ; quoniam nihil nocet ex una domo plures testes alieno negotio adhiberi. 7. Mutus, surdus, furiosus, pupillus, femina neque familiae emptor esse, neque testis libripensve fieri potest. 8. Latinus Iunianus et familiae emptor et testis et libripens fieri potest, quoniam cum eo testamenti factio est. 9. In testamento, quod per aes et libram fit, duae res aguntur, familiae mancipatio et nuncupatio testamenti. Nuncupatur testamentum in hunc modum : tabulas testamenti testator tenens ita dicit : HAEC UT IN HIS TABULIS CERISVE SCRIPTA SUNT, ITA DO, ITA LEGO, ITA TESTOR ; ITAQUE VOS, QUIRITES, TESTIMONIUM PERHIBETOTE. Quae nuncupatio et ‘testatio’ vocatur.

10. Filius familiae testamentum facere non potest, quoniam nihil suum habet, ut testari de eo possit. Sed divus Augustus [Marcus] constituit, ut filius familiae miles de eo peculio, quod in castris adquisivit, testamentum facere possit. 11. Qui de statu suo incertus est factus, quod patre peregre mortuo ignorat, se sui iuris esse, testamentum facere non potest. 12. Inpubes, licet sui iuris sit, facere testamentum non potest, quoniam nondum plenum iudicium animi habet. 13. Mutus, surdus, furiosus, item prodigus, cui lege bonis interdictum est, testamentum facere non possunt : mutus, quoniam verba nuncupationis loqui non potest ; surdus, quoniam verba familiae emptoris exaudire non potest ; furiosus, quoniam mentem non habet, ut testari de sua re possit ; prodigus, quoniam commercium illi interdictum est, et ob id familiam mancipare non potest. 14. Latinus Iunianus, item is, qui dediticiorum numero est, testamentum facere non potest : Latinus quidem, quoniam nominatim lege Iunia prohibitus est ; is autem, qui dediticiorum numero est, quoniam nec quasi civis Romanus testari potest, cum sit peregrinus, nec quasi peregrinus, quoniam nullius certae civitatis civis est, ut secundum leges civitatis suae testetur. 15. Feminae post duodecimum annum aetatis testamenta facere possunt, tutore auctore, donec in tutela sunt. 16. Servus publicus populi Romani partis dimidiae testamenti faciendi habet ius.

[XXI. QUEMADMODUM HERES INSTITUI DEBEAT.]

1. Heres institui recte potest his verbis : TITIUS HERES ESTO, TITIUS HERES SIT, TITIUM HEREDEM ESSE IUBEO ; illa autem institutio : HEREDEM INSTITUO, HEREDEM FACIO plerisque inprobata est.

[XXII. QUI HEREDES INSTITUI POSSUNT.]

1. Heredes institui possunt, qui testamenti factionem cum testatore habent. 2. Dediticiorum numero heres institui non potest, quia peregrinus est, cum quo testamenti factio non est. 3. <Latinus Iunianus> si quidem mortis testatoris tempore vel intra diem cretionis civis Romanus sit, heres esse potest ; quodsi Latinus manserit, lege Iunia capere hereditatem prohibetur. Idem iuris est in persona caelibis propter legem Iuliam. 4. Incerta persona heres institui non potest, velut hoc modo : QUISQUIS PRIMUS AD FUNUS MEUM VENERIT, HERES ESTO ; quoniam certum consilium debet esse testantis. 5. Nec municipia nec municipes heredes institui possunt, quoniam incertum corpus est, et neque cernere universi, neque pro herede gerere possunt, ut heredes fiant ; senatus consulto tamen concessum est, ut a libertis suis heredes institui possint. Sed fideicommissa hereditas municipibus restitui potest ; denique hoc senatus consulto prospectum est. 6. Deos heredes instituere non possumus praeter eos, quos senatus consulto constitutionibus principum instituere concessum est, sicuti Iovem Tarpeium, Apollinem Didymaeum Mileti, Martem in Gallia, Minervam Iliensem, Herculem Gaditanum, Dianam Efesiam, Matrem deorum Sipylenen, Nemesim quae Smyrnae colitur, et Caelestem Salinensem Carthagini. 7. Servos heredes instituere possumus, nostros cum libertate, alienos sine libertate, communes cum libertate vel sine libertate. 8. Eum servum, qui tantum in bonis noster est, nec cum libertate heredem instituere possumus, quia Latinitatem consequitur, quod non proficit ad hereditatem capiendam. 9. Alienos servos heredes instituere possumus eos tantum, quorum cum dominis testamenti factionem habemus. 10. Communis servus cum libertate recte quidem heres instituitur quasi proprius pro parte nostra ; sine libertate autem quasi alienus propter socii partem. 11. Proprius servus cum libertate heres institutus si quidem in eadem causa permanserit, ex testamento liber et heres fit, id est necessarius. 12. Quod si ab ipso testatore vivente manumissus vel alienatus sit, suo arbitrio vel iussu emptoris hereditatem adire potest. Sed si sine libertate sit institutus, omnino non consistit institutio. 13. Alienus servus heres institutus si quidem in ea causa permanserit, iussu domini debet hereditatem adire ; quod si vivo testatore manumissus aut alienatus a domino fuerit, aut suo arbitrio aut iussu emptoris poterit adire hereditatem.

14. Sui heredes instituendi sunt vel exheredandi. Sui autem heredes sunt liberi, quos in potestate habemus, tam naturales quam adoptivi ; item uxor, quae in manu est, et nurus, quae in manu est filii, quem in potestate habemus. 15. Postumi quoque liberi, id est, qui in utero sunt, si tales sunt, ut nati in potestate nostra futuri sint, suorum heredum numero sunt. 16. Ex suis heredibus filius quidem neque heres institutus, neque nominatim exheredatus, non patitur valere testamentum. 17. Reliquae vero personae liberorum, velut filia, nepos, neptis, si praeteritae sint, valet testamentum, scriptis heredibus adcrescunt, suis quidem heredibus in partem virilem, extraneis autem in partem dimidiam. 18. Postumi quoque liberi cuiuscumque sexus omissi, quod valuit testamentum, agnatione rumpunt. 19. Eos, qui in utero sunt, si nati sui heredes nobis futuri sunt, possumus instituere heredes : si quidem post mortem nostram nascantur, ex iure civili ; si vero viventibus nobis, ex lege Iunia. 20. Filius, qui in potestate est, si non instituatur heres, nominatim exheredari debet ; reliqui sui heredes utriusque sexus aut nominatim aut inter ceteros. 21. Postumus filius nominatim exheredandus est ; filia postuma ceteraeque postumae feminae vel nominatim vel inter ceteros ; dummodo inter ceteros exheredatis aliquid legetur. 22. Nepotes et pronepotes ceterique masculi postumi praeter filium vel nominatim vel inter ceteros cum adiectione legati sunt exheredandi ; sed tutius est tamen nominatim eos exheredari ; et id observatur magis. 23. Emancipatos liberos quamvis iure civili neque heredes instituere neque exheredare necesse sit, tamen praetor iubet, si non instituantur heredes, exheredari, masculos omnes nominatim, feminas vel inter ceteros ; alioquin contra tabulas bonorum possessionem eis pollicetur.

24. Inter necessarios heredes, id est servos cum libertate heredes scriptos, et suos et necessarios, id est liberos, qui in potestate sunt, iure civili nihil interest : nam utrique etiam inviti heredes sunt. Sed iure praetorio suis et necessariis heredibus abstinere se a parentis hereditate permittitur ; necessariis autem tantum heredibus abstinendi potestas non datur. 25. Extraneus heres si quidem cum cretione sit heres institutus, cernendo fit heres ; si vero sine cretione, pro herede gerendo. 26. Pro herede gerit, qui rebus hereditariis tamquam dominus utitur, velut qui auctionem rerum hereditariarum facit, aut servis hereditariis cibaria dat. 27. Cretio est certorum dierum spatium, quod datur instituto heredi ad deliberandum, utrum expediat ei adire hereditatem nec ne, velut : TITIUS HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM PROXIMIS, QUIBUS SCIERIS POTERISQUE ; NISI ITA CREVERIS, EXHERES ESTO. 28. ‘Cernere’ est verba cretionis dicere ad hunc modum : QUOD ME MEVIUS HEREDEM INSTITUIT, EAM HEREDITATEM ADEO CERNOQUE. 29. Sine cretione heres institutus si constituerit, nolle se heredem esse, statim excluditur ab hereditate, et amplius eam adire non potest. 30. Cum cretione vero heres institutus sicut cernendo fit heres, ita non aliter excluditur, quam si intra diem cretionis non creverit : ideoque etiamsi constituerit, nolle se heredem esse, tamen, si supersint dies cretionis, paenitentia actus cernendo heres fieri potest. 31. Cretio aut vulgaris dicitur aut continua : vulgaris, in qua adiciuntur haec verba : QUIBUS SCIERIS POTERISQUE ; continua, in qua non adiciuntur. 32. Ei, qui vulgarem cretionem habet, dies illi dumtaxat computantur, quibus scivit, se heredem institutum esse, et potuit cernere ; ei vero, qui continuam habet cretionem, etiam illi dies computantur, quibus ignoravit se heredem institutum, aut scivit quidem, sed non potuit cernere. 33. Heredes aut instituti dicuntur aut substituti : instituti, qui primo gradu scripti sunt ; substituti, qui secundo gradu vel sequentibus heredes scripti sunt, velut : TITIUS HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS PROXIMIS CENTUM, QUIBUS SCIES POTERISQUE. QUOD NI ITA CREVERIS, EXHERES ESTO. TUNC MEVIUS HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS et reliqua. Similiter et deinceps substitui potest. 34. Si sub inperfecta cretione heres institutus sit, id est non adiectis his verbis : SI NON CREVERIS, EXHERES ESTO, sed si ita : SI NON CREVERIS, TUNC MEVIUS HERES ESTO, cernendo quidem superior inferiorem excludit ; non cernendo autem, sed pro herede gerendo in partem admittit substitutum. Sed postea divus Marcus constituit, ut et pro herede gerendo ex asse fiat heres. Quodsi neque creverit, neque pro herede gesserit, ipse excluditur, et substitutus ex asse fit heres.

[XXIII. QUEMADMODUM TESTAMENTA RUMPUNTUR.]

1. Testamentum iure factum infirmatur duobus modis, si ruptum aut inritum factum sit. 2. Rumpitur testamentum mutatione, id est, si postea aliud testamentum iure factum sit ; item agnatione, id est, si suus heres agnascatur, qui neque heres institutus, neque ut oportet exheredatus sit. 3. Agnascitur suus heres aut agnascendo, aut adoptando, aut in manum conveniendo, aut in locum sui heredis succedendo, velut nepos mortuo filio vel emancipato, aut manumissione, id est, si filius ex prima secundave mancipatione manumissus reversus sit in patris potestatem. 4. Inritum fit testamentum, si testator capite diminutus fuerit, aut si iure facto testamento nemo extiterit heres. 5. Si is, qui testamentum fecit, ab hostibus captus sit, testamentum eius valet, si quidem reversus fuerit, iure postliminii ; si vero ibi decesserit, ex lege Cornelia, <quae> perinde successionem eius confirmat, atque si in civitate decessisset. 6. Si septem signis testium signatum sit testamentum, licet iure civili ruptum vel irritum factum sit, praetor scriptis heredibus iuxta tabulas bonorum possessionem dat, si testator et civis Romanus et suae potestatis, cum moreretur, fuit ; quam bonorum possessionem cum re, id est cum effectu, habent, si nemo alius iure heres sit. 7. Liberis inpuberibus in potestate manentibus, tam natis quam postumis, heredes substituere parentes possunt duplici modo, id est aut eo, quo extraneis, ut, si heredes non extiterint liberi, substitutus heres fiat ; aut proprio iure, ut si post mortem parentis heredes facti intra pubertatem decesserint, substitutus heres fiat. 8. Etiam exheredatis filiis substituere parentibus licet. 9. Non aliter inpuberi filio substituere quis heredem potest, quam si sibi quis heredem instituerit vel ipsum filium vel quemlibet alium. 10. Milites quomodocumque fecerint testamenta, valent, id est etiam sine legitima observatione. Nam principalibus constitutionibus permissum est illis, quomodocumque vellent, quomodocumque possent, testari. Idque testamentum, quod miles contra iuris regulam fecit, ita demum valet, si vel in castris mortuus sit, vel post missionem intra annum.

[XXIV. DE LEGATIS.]

1. Legatum est, quod legis modo, id est imperative, testamento relinquitur. Nam ea, quae precativo modo relinquuntur, fideicommissa vocantur. 2. Legamus autem quattuor modis : per vindicationem, per damnationem, sinendi modo, per praeceptionem. 3. Per vindicationem his verbis legamus : DO LEGO, CAPITO, SUMITO, SIBI HABETO. 4. Per damnationem his verbis : HERES MEUS DAMNAS ESTO DARE, DATO, FACITO, HEREDEM MEUM DARE IUBEO. 5. Sinendi modo ita : HERES MEUS DAMNAS ESTO SINERE LUCIUM TITIUM SUMERE ILLAM REM SIBIQUE HABERE. 6. Per praeceptionem sic : LUCIUS TITIUS ILLAM REM PRAECIPITO. 7. Per vindicationem legari possunt res, quae utroque tempore ex iure Quiritium testatoris fuerunt, mortis, et quo testamentum faciebat, praeterquam si pondere, numero, mensura contineantur ; in his enim satis est, si vel mortis dumtaxat tempore fuerint ex iure Quiritium. 8. Per damnationem omnes res legari possunt, etiam quae non sunt testatoris, dummodo tales sint, quae dari possint. 9. Liber homo aut res populi aut sacra aut religiosa nec per damnationem legari potest, quoniam dari non potest. 10. Sinendi modo legari possunt res propriae testatoris et heredis eius. 11. Per praeceptionem legari possunt res, quae etiam per vindicationem. 11a. Si ea res, quae non fuit utroque tempore testatoris ex iure Quiritium, per vindicationem legata sit, licet iure civili non valeat legatum, tamen senatus consulto Neroniano firmatur ; quo cautum est, ut quod minus aptis verbis legatum est, perinde sit ac si optimo iure legatum esset : optimum autem ius legati per damnationem est. 12. Si duobus eadem res per vindicationem legata sit, sive coniunctim, velut : TITIO ET SEIO HOMINEM STICHUM DO LEGO, <sive disiunctim, velut : TITIO HOMINEM STICHUM LEGO : SEIO EUNDEM HOMINEM DO LEGO>, iure civili concursu partes fiebant ; non concurrente altero pars eius alteri adcrescebat : sed post legem Papiam Poppaeam non capientis pars caduca fit. 13. Si per damnationem eadem res duobus legata sit, si quidem coniunctim, singulis partes debentur et non capientis pars iure civili in hereditate remanebat, nunc autem caduca fit ; quodsi disiunctim, singulis solidum debetur. 14. Optione autem legati per vindicationem data, legatarii electio est, veluti : HOMINEM OPTATO, ELEGITO, idemque est et si tacite... HOMINEM... HERES... HOMINEM DARE, heredis electio est, ... velit dare.

15. Ante heredis institutionem legari non potest, quoniam <vis> et potestas testamenti ab heredis institutione incipit. 16. Post mortem heredis legari non potest, ne ab heredis herede legari videatur, quod iuris civilis ratio non patitur. In mortis autem heredis tempus legari potest, velut CUM HERES MORIETUR. 17. Poenae causa legari non potest. Poenae autem causa legatur, quod coercendi heredis causa relinquitur, ut faciat quid aut non faciat, non ut ad legatarium pertineat, ut puta hoc modo : SI FILIAM TUAM IN MATRIMONIO TITIO CONLOCAVERIS, DECEM MILIA SEIO DATO. 18. Incertae personae legari non potest, veluti : QUICUMQUE FILIO MEO FILIAM SUAM IN MATRIMONIO CONLOCAVERIT, EI HERES MEUS TOT MILIA DATO. Sub certa tamen demonstratione incertae personae legari potest, velut : EX COGNATIS MEIS, QUI NUNC SUNT, QUI PRIMUS AD FUNUS MEUM VENERIT, EI HERES MEUS ILLUD DATO. 19. Neque ex falsa demonstratione, neque ex falsa causa legatum infirmatur. Falsa demonstratio est velut : TITIO FUNDUM, QUEM A TITIO EMI, DO LEGO, cum is fundus a Titio emptus non sit. Falsa causa est velut : TITIO, QUONIAM NEGOTIA MEA CURAVIT, FUNDUM DO LEGO, ut negotia eius numquam Titius curasset. 20. A legatario legari non potest. 21. Legatum ab eo tantum dari potest, qui heres institutus est..., ideoque filio familiae herede instituto vel servo, neque a patre neque a domino legari potest. 22. Heredi a semet ipso legari non potest. 23. Ei, qui in potestate, manu mancipiove est scripti heredis, sub condicione legari potest, ut requiratur, quo tempore dies legati cedit, in potestate heredis non sit. 24. Ei, cuius in potestate, manu mancipiove est heres scriptus, legari [non] potest. 25. Sicut singulae res legari possunt, ita universarum quoque summa legari potest, ut puta hoc modo : HERES MEUS CUM TITIO HEREDITATEM MEAM PARTITO, DIVIDITO ; quo casu dimidia pars bonorum legata videtur ; potest autem et alia pars, velut tertia vel quarta, legari. Quae species ‘partitio’ appellatur... 26. Ususfructus legari potest iure civili earum rerum, quarum salva substantia utendi fruendi potest esse facultas ; et tam singularum rerum, quam plurium, item partis. 27. Senatus consulto cautum est, ut etiamsi earum rerum, quae in abusu continentur, ut puta vini, olei, tritici, ususfructus legatus sit, legatario res tradantur, cautionibus interpositis de restituendis eis, cum ususfructus ad legatarium pertinere desierit. 28. Civitatibus omnibus, quae sub imperio populi Romani sunt, legari potest ; idque a divo Nerva introductum, postea a senatu auctore Hadriano diligentius constitutum est.

29. Legatum, quod datum est, adimi potest vel eodem testamento, vel codicillis testamento confirmatis ; dum tamen eodem modo adimatur, quo modo datum est. 30. Ad heredem legatarii legata non aliter transeunt, nisi si iam die legatorum cedente legatarius decesserit. 31. Legatorum, quae pure vel in diem certum relicta sunt, dies cedit antiquo quidem iure ex mortis testatoris tempore ; per legem autem Papiam Poppaeam ex apertis tabulis testamenti ; eorum vero, quae sub condicione relicta sunt, cum conditio extiterit.

32. Lex Falcidia iubet, non plus quam dodrantem totius patrimonii legari, ut omnimodo quadrans integer apud heredem remaneat. 33. Legatorum perperam solutorum repetitio non est.

[XXV. DE FIDEICOMMISSIS.]

1. Fideicommissum est, quod non civilibus verbis, sed precative relinquitur, nec ex rigore iuris civilis proficiscitur, sed ex voluntate datur relinquentis. 2. Verba fideicommissorum in usu fere haec sunt : FIDEICOMMITTO, PETO, VOLO DARI et similia. 3. Etiam nutu relinquere fideicommissum in usu receptum est. 4. Fideicommissum relinquere possunt, qui testamentum facere possunt, licet non fecerint : nam intestatus quis moriturus fideicommissum relinquere potest. 5. Res per fideicommissum relinqui possunt, quae etiam per damnationem legari possunt. 6. Fideicommissa dari possunt his, quibus legari potest. 7. Latini Iuniani fideicommissum capere possunt, licet legatum capere non possint. 8. Fideicommissum et ante heredis institutionem, et post mortem heredis, et codicillis etiam non confirmatis testamento dari potest, licet legari <ita> non possit. 9. Item Graece fideicommissum scriptum valet, licet legatum Graece scriptum non valeat. 10. Filio, qui in potestate est, servove heredibus institutis, seu his legatum sit, patris vel domini fidei committi potest, quamvis ab eo legari non possit. 11. Qui testamento heres institutus est, codicillis etiam non confirmatis rogari potest, ut hereditatem totam vel ex parte alii restituat, quamvis directo heres institui ne quidem confirmatis codicillis possit. 12. Fideicommissa non per formulam petuntur, ut legata, sed cognitio est Romae quidem consulum aut praetoris, qui ‘fideicommissarius’ vocatur ; in provinciis vero praesidum provinciarum. 13. Poenae causa vel incertae personae ne quidem fideicommissa dari possunt.

14. Is, qui rogatus est alii restituere hereditatem, lege quidem Falcidia locum non habente, quoniam non plus puta quam dodrantem restituere rogatus est, ex Trebelliano senatus consulto restituit, ut ei et in eum dentur actiones, cui restituta est hereditas. Lege autem Falcidia interveniente, quoniam plus dodrantem vel etiam totam hereditatem restituere rogatus sit ex Pegasiano senatus consulto restituit, ut deducta parte quarta ipsi, qui scriptus est heres, et in ipsum actiones conserventur ; is autem, qui recipit hereditatem, legatarii loco habeatur. 15. Ex Pegasiano senatus consulto restituta hereditate commoda et incommoda hereditatis communicantur inter heredem et eum, cui reliquae partes restitutae sunt, interpositis stipulationibus ad exemplum partis et pro parte stipulationum. ‘Partis autem et pro parte stipulationes’ proprie dicuntur, quae de lucro et damno communicando solent interponi inter heredem et legatarium partiarium, id est, cum quo partitus est heres. 16. Si heres damnosam hereditatem dicat, cogitur a praetore adire et restituere totam, ita ut ei et in eum, qui recipit hereditatem, actiones dentur, proinde atque si ex Trebelliano senatus consulto restituta fuisset. 17. Si quis in fraudem tacitam fidem accommodaverit, ut non capienti fideicommissum restituat, nec quadrantem eum deducere senatus censuit, nec caducum vindicare ex eo testamento, si liberos habeat. 18. Libertas dari potest per fideicommissum.

[XXVI. DE LEGITIMIS HEREDIBUS.]

1. Intestatorum ingenuorum hereditates pertinent primum ad suos heredes, id est liberos, qui in potestate sunt, ceterosque, qui in liberorum loco sunt ; si sui heredes non sunt, ad consanguineos, id est fratres et sorores ex eodem patre ; si nec hi sunt, ad reliquos agnatos proximos, id est cognatos virilis sexus, per mares descendentes, eiusdem familiae : id enim cautum est lege duodecim tabularum hac : SI INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT, AGNATUS PROXIMUS FAMILIAM HABETO. 1a. <Si agnatus defuncti non sit, eadem lex duodecim tabularum gentiles ad hereditatem vocat his verbis : si agnatus nec escit, gentiles familiam habento. Nunc nec gentilicia iura in usu sunt> 2. Si defuncti sit filius, <et> ex altero filio, mortuo iam, nepos unus vel etiam plures, ad omnes hereditas pertinet, non ut in capita dividatur, sed in stirpes, id est, ut filius solus mediam partem habeat et nepotes, quotquot sunt, alteram dimidiam : aequum est enim, nepotes in patris sui locum succedere et eam partem habere, quam pater eorum, si viveret, habiturus esset. 3. Quamdiu suus heres speratur heres fieri posse, tamdiu locus agnatis non est ; velut si uxor defuncti praegnans sit, aut filius apud hostes sit. 4. Agnatorum hereditates dividuntur in capita ; velut si sit fratris filius et alterius fratris duo pluresve liberi, quotquot sunt ab utraque parte personae, tot fiunt portiones, ut singuli singulas capiant. 5. Si plures eodem gradu sunt agnati, et quidam eorum hereditatem ad se pertinere noluerint, vel antequam adierint, decesserint, eorum pars adcrescit his, qui adierint ; quod si nemo eorum adierit, ad insequentem gradum ex lege hereditas non transmittitur, quoniam in legitimis hereditatibus successio non est. 6. Ad feminas ultra consanguineorum gradum legitima hereditas non pertinet ; itaque soror fratri sororive legitima heres fit. 7. Ad liberos matris intestatae hereditas ex lege duodecim tabularum non pertinebat, quia feminae suos heredes non habent ; sed postea imperatorum Antonini et Commodi oratione in senatu recitata id actum est, ut sine in manum conventione matrum legitimae hereditates ad filios pertineant, exclusis consanguineis et reliquis agnatis. 8. Intestati filii hereditas ad matrem ex lege duodecim tabularum non pertinet ; sed si ius liberorum habeat, ingenua trium, libertina quattuor legitima heres fit ex senatus consulto Tertulliano, si tamen ei filio neque suus heres sit quive inter suos heredes ad bonorum possessionem a praetore vocatur, neque pater, ad quem lege hereditas bonorumve possessio cum re pertinet, neque frater consanguineus : quod si soror consanguinea sit, ad utrasque pertinere iubetur hereditas.

[XXVII. DE LIBERTORUM SUCCESSIONIBUS VEL BONIS.]

1. Libertorum intestatorum hereditas primum ad suos heredes pertinet ; deinde ad eos, quorum liberti sunt, velut patronum, patronam liberosve patroni. 2. Si sit patronus et alterius patroni filius, ad solum patronum hereditas pertinet. 3. Item patroni filius patroni nepotibus obstat. 4. Ad liberos patronorum hereditas defuncti pertinet <ita> ut in capita, non in stirpes, dividatur. 5. Legitimae hereditatis ius, quod ex lege duodecim tabularum descendit, capitis minutione amittitur.

[XXVIII. DE POSSESSIONIBUS DANDIS.]

1. Bonorum possessio datur aut contra tabulas testamenti, aut secundum tabulas, aut intestati. 2. Contra tabulas bonorum possessio datur, liberis emancipatis testamento praeteritis, licet legitima non ad eos pertineat hereditas. 3. Bonorum possessio contra tabulas liberis tam naturalibus quam adoptivis datur ; sed naturalibus quidem emancipatis, non tamen et illis, qui in adoptiva familia sunt ; adoptivis autem his tantum, qui in potestate manserunt. 4. Emancipatis liberis ex edicto datur bonorum possessio, si parati sunt cavere fratribus suis, qui in potestate manserunt, bona, quae moriente patre habuerunt, se conlaturos. 5. Secundum tabulas bonorum possessio datur scriptis heredibus, scilicet si eorum, quibus contra tabulas competit, nemo sit, aut petere nolint. 6. Etiamsi iure civili non valet testamentum, forte quod familiae mancipatio vel nuncupatio defuit, si signatum testamentum sit non minus quam septem testium civium Romanorum signis, bonorum possessio datur. 7. Intestati datur bonorum possessio per septem gradus : primo gradu liberis ; secundo legitimis heredibus ; tertio proximis cognatis ; quarto familiae patroni ; quinto patrono, patronae, item liberis parentibusve patroni patronaeve ; sexto viro, uxori ; septimo cognatis manumissoris, quibus per legem Furiam plus mile asses capere licet ; et si nemo sit, ad quem bonorum possessio pertinere possit, aut sit quidem, sed ius suum omiserit, populo bona deferuntur ex lege Iulia caducaria. 8. Liberis bonorum possessio datur tam his, qui in potestate usque in mortis tempus fuerunt, quam emancipatis ; item adoptivis, non tamen etiam in adoptionem datis. 9. Proximi cognati bonorum possessionem accipiunt non solum per feminini sexus personam cognati, sed etiam agnati capite deminuti : nam licet legitimum ius agnationis capitis minutione amiserint, natura tamen cognati manent.

10. Bonorum possessio datur parentibus et liberis intra annum, ex quo petere potuerunt ; ceteris intra centum dies. 11. Qui omnes intra id tempus si non petierint bonorum possessionem, sequens gradus admittitur, perinde atque si superiores non essent ; idque per septem gradus fit. 12. Hi, quibus ex successorio edicto bonorum possessio datur, heredes quidem non sunt, sed heredis loco constituuntur beneficio praetoris. Ideoque seu ipsi agant, seu cum his agatur, ficticiis actionibus opus est, in quibus heredes esse finguntur. 13. Bonorum possessio aut cum re datur, aut sine re ; cum re, cum is, qui accipit, cum effectu bona retineat ; sine re, cum alius iure civili evincere hereditatem possit ; veluti si suus heres in testa<mento praeteritus sit, licet scriptis heredibus secundum tabulas bonorum possessio deferatur, erit tamen ea> bonorum possessio sine re ; quoniam suus heres evincere hereditatem iure legitimo possit.

[XXIX. DE BONIS LIBERTORUM.]

1. Civis Romani liberti hereditatem lex duodecim tabularum patrono defert, si intestato sine suo herede libertus decesserit ; ideoque sive testamento facto decedat, licet suus heres ei non sit, seu intestato, et suus heres ei sit, quamquam non naturalis, sed uxor puta, quae in manu fuit, vel adoptivus filius, lex patrono nihil praestat. Sed ex edicto praetoris, seu testato libertus moriatur, ut aut nihil aut minus quam partem dimidiam bonorum patrono relinquat, contra tabulas testamenti partis dimidiae bonorum possessio illi datur, nisi libertus aliquem ex naturalibus liberis successorem sibi relinquat ; sive intestato decedat, et uxorem forte in manu vel adoptivum filium relinquat, aeque partis mediae bonorum possessio contra suos heredes patrono datur.

2. In bonis libertae patrono nihil iuris ex edicto datur. Itaque <seu testari volverit liberta, in patroni potestate erat, ne testamento auctor fieret, in quo ipse heres institutus non esset> seu intestata moriatur liberta, semper ad eum hereditas pertinet, licet liberi sint libertae, quoniam non sunt sui heredes matri, obstit patrono. 3. Lex Papia Poppaea postea libertas quattuor liberorum iure tutela patronorum liberavit ; et cum intulerit, iam posse eas sine auctoritate patronorum testari, prospexit, ut pro numero liberorum libertae superstitum virilis pars patrono debeatur. 4. Liberi patroni virilis sexus eadem iura in bonis libertorum parentum suorum habent, quae et ipse patronus. 5. Feminae vero ex lege quidem duodecim tabularum perinde ius habent, atque masculi patronorum liberi ; contra tabulas autem testamenti liberti aut ab intestato contra suos heredes non naturales bonorum possessio eis non competit ; sed si ius trium liberorum habuerunt, etiam haec iura ex lege Papia Poppaea nanciscuntur. 6. Patronae in bonis libertorum illud ius tantum habebant, quod lex duodecim tabularum introduxit ; sed postea lex Papia patronae ingenuae duobus liberis honoratae, libertinae tribus, id iuris dedit, quod patronus habet ex edicto. 7. Item ingenuae trium liberorum iure honoratae eadem lex id ius dedit, quod ipsi patrono tribuit.

[DE INIURIIS.]

I. 1. Iniuria si quidem atrox (id est gravis) non est, non sine iudicis arbitrio aestimatur. 2. Atrocem autem aestimare solere praetorem : idque colligi ex facto, et puta si verberatus vel ulneratus quis fuerit.

II. 1. Actionum genera sunt duo, in rem, quae dicitur vindicatio, et in personam, quae condictio appellatur. 2. In rem actio est, per quam rem nostram, quae ab alio possidetur, petimus : et semper adversus eum est qui rem possidet. 3. In personam actio est, qua cum eo agimus, qui obligatus est nobis ad faciendum aliquid vel dandum : et semper adversus eundem locum habet. 4. Actionum autem quaedam ex contractu, quaedam ex facto, quaedam in factum sunt. 5. Ex contractu actio est, quotiens quis sui lucri causa cum aliquo contrahit, veluti emendo vendendo locando conducendo et ceteris similibus. 6. Ex facto actio est, quotiens ex eo teneri quis incipit, quod ipse admisit, veluti furtum vel iniuriam commisit vel damnum dedit. 7. In factum actio dicitur qualis est exempli gratia actio, quae datur patrono adversus libertum, a quo contra edictum praetoris in ius vocatus est. 8. Omnes autem actiones aut civiles dicuntur aut honorariae.

►  Bibliography


Du Tillet, Tituli ex corpore Ulpiani, Paris, 1549 ; Cujas, Tituli XXVIIII ex corpore Ulpiani. In eosdem titulos Notae, Toulouse, 1554 ; Cujas, Codicis Theodosiani lib. XVI quam emendatissimi..., Lyon, 1566, pp. 668-689 ; Crespin, Imp. Cæs. Iustiniani Institutionum libri IIII..., Lyon, 1574, pp. 535-598 ; Schulting, Jurisprudentia vetus ante-Justinianea, Leipzig, 1737, pp. 559-680 ; Cannegieter, Domitii Ulpiani fragmenta libri singularis regularum..., Utrecht, 1768, pp. 1-142 ; Hugo, Domitii Ulpiani Fragmenta Libri Regularum Singularis Uti Videtur Vulgo Tituli Ex Corpore Ulpiani..., Göttingen, 1788 ; Daubanton, Le trésor de l'ancienne jurisprudence romaine, I, Metz, 1811, pp. 270-403 ; Böcking et al., Corpus iuris Romani anteiustiniani, I, 1, Bonn, 1841, col. 141-156 ; Böcking, Domitii Ulpiani quae vocant Fragmenta sive excerpta ex Ulpiani libro singulari regularum..., 4th ed., Leipzig, 1855 ; Krueger, Collectio librorum iuris anteiustiniani, II, Berlin, 1878, pp. 1-38 ; Muirhead, The Institutes of Gaius and Rules of Ulpian, Edinburgh, 1880 ; Pellat, Manuale juris synopticum, 7th ed., Paris, 1882, pp. 723-761 ; Abdy & Walker, The Commentaries of Gaius And Rules of Ulpian, Cambridge, 1885 ; Huschke, Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt, 5th ed., Leipzig, 1886, pp. 568-616 ; Jörs, RE, V, 1 (1903), c. 1448-1450 ; Seckel & Kuebler, Iurisprudentiae anteiustinianae reliquias, I, Leipzig, 1908, pp. 432-490 ; Arangio-Ruiz, BIDR, 30, 1921, pp. 178-219 ; Albertario, BIDR, 32, 1922, pp. 73 ss. ; Buckland, Law Quarterly Review, 38, 1922, pp. 38-47 ; Kuebler, Geschichte des römischen Rechts, Leipzig-Erlangen, 1925, p. 281 ; Schulz, Die Epitome Vlpiani des Codex Vaticanus Reginae 1128, Bonn, 1926 ; Arangio-Ruiz, BIDR, 35, 1927, pp. 191-203 ; Solazzi, BIDR, 37, 1929, p. 95 ; Scott, The Civil Law, I, Cincinnati, 1932 ; Albertario, Studi di diritto romano, V, 1937, pp. 494-550 ; Buckland, Law Quarterly Review, 53, 1937, pp. 508-519 ; Hernández Tejero, AHDE, 15, 1944, pp. 676-681 ; Hernández Tejero y Jorge, Reglas de Ulpiano, Madrid, 1946 ; Schulz, History of Roman legal Science, Oxford, 1946, pp. 180-181 ; Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien, 1953, pp. 132, 355, 371, 761, 807, 815, 819 and 823 ; Schoenbauer, St. De Francisci, III, Milano, 1956, pp. 303-334 ; Wieacker, Textstufen klassischer Juristen, Göttingen, 1960, p. 69 ; Schoenbauer, IURA, 12, 1961, pp. 145-158 ; Girard & Senn, Textes de droit romain, I, 7th ed., Paris, 1967, pp. 414-449, n. 13 ; Baviera, FIRA II, Firenze, 1968, pp. 259-301 ; Schiller, Roman law : Mechanisms of development, New York, 1978, p. 67 ; Balestri Fumagalli, Arch.Giur., 204, 1984, pp. 455-504 ; Wieacker, Römische Rechtsgeschichte, II, München, 1988, pp. 135-136, 147 and 174 ; Mercogliano, Tituli ex corpore Ulpiani : Storia di un testo, Napoli, 1997 ; Avenarius, Der pseudo-ulpianische liber singularis regularum : Entstehung, Eigenart und Überlieferung einer hochklassischen Juristenschrift, Göttingen, 2005, pp. 148 ss. and 535-539 ; Franchini, Voti di guerra e regime pontificale della condizione, Milano, 2006, p. 103 ; Serrano-Vicente, Custodiam praestare : La prestación de custodia en el derecho romano, Madrid, 2006, p. 47 ; Betancourt Serna, Derecho romano clásico, Sevilla, 2007, p. 103 ; Betancourt Serna, La recepción del derecho romano en Colombia (saec. XVIII), Sevilla, 2007, pp. 905-906 ; Curtotti, Novi & Rizzelli, Donne, civiltà e sistemi giuridici, Milano, 2007, p. 26 ; de Giovanni, Istituzioni, scienza giuridica, codici nel mondo tardoantico : Alle radici di una nuova storia, Roma, 2007, pp. 272 and 276 ; Giaro, Römische Rechtswahrheiten : Ein Gedankenexperiment, Frankfurt am Main, 2007, p. 767 ; Cristaldi, Il contenuto dell'obbligazione del venditore nel pensiero dei giuristi dell'età imperiale, Milano, 2008, p. 285 ; Ferretti, In rerum natura esse in rebus humanis nondum esse : L'identità del concepito nel pensiero giurisprudenziale classico, Milano, 2008, p. 205 ; Garcia Herrera, Usucapion a favor de la herencia yacente, Madrid, 2008, p. 105 ; Hayaert, Mens emblematica et humanisme juridique : Le cas du Pegma cum narrationibus philosophicis de Pierre Coustau, 1555, Genève, 2008, pp. 130 and 132 ; Micelli, Dallo iussum domini alla contemplatio domini : Contributo allo studio della storia della rappresentanza, Milano, 2008, p. 151 ; Pelloso, Studi sul furto nell'antichità mediterranea, Padova, 2008, p. 406 ; Scevola, Negotium mixtum cum donatione : Origini terminologiche e concettuali , Padova, 2008, p. 295 ; Silla, La cognitio sulle libertates fideicommissae, Padova, 2008, pp. 219-220 ; Vano, Der Gaius der Historischen Rechtsschule : Eine Geschichte der Wissenschaft vom römischen Recht, Frankfurt am Main, 2008, pp. 66, 175 and 293-294 ; Avenarius in Böse & Wittekind, AusBILDung des Rechts : Systematisierung und Vermittlung von Wissen in mittelalterlichen Rechtshandschriften, Frankfurt am Main, 2009, pp. 41, 44-45 and 48 ; Bianchi, Per un'indagine sul principio "conceptus pro iam nato habetur" (Fondamenti arcaici e classici), Milano, 2009, p. 347 ; Busacca in Ruggeri, Studi in onore di Antonino Metro, I, Milano, 2009, p. 248 ; Pulitanò, De eo quod certo loco : Studi sul luogo convenzionale dell'adempimento nel diritto romano, Milano, 2009, p. 103 ; Signorini, Adsignare libertum : La disponibilità del patronatus tra normazione senatoria ed interpretatio giurisprudenziale, Milano, 2009, p. 225 ; Steck, Der Zeugenbeweis in den Gerichtsreden Ciceros, Frankfurt am Main, 2009, p. 12 ; Gleason in Whitmarsh, Local Knowledge and Microidentities in the Imperial Greek World, Cambridge, 2010, p. 155 ; Peppe, Studi in onore di Remo Martini, III, Milano, 2010, p. 76 ; Romeo, L'appartenenza e l'alienazione in diritto romano : Tra giurisprudenza e prassi, Milano, 2010, p. 117 ; Ruggiero, Studi in onore di Remo Martini, III, Milano, 2010, p. 430 ; Gagliardi, Cesare, Pompeo e la lotta per le magistrature : Anni 52-50 a.C., Milano, 2011, p. 224.

►  Source : Manuscript discovered in the Vatican by Savigny ( Codex Vaticanus Reginae 1128 ).