Pauli sententiarum interpretatio ( Girard & Senn )

PAULI SENTENTIARUM INTERPRETATIO

Interpretation of Paul's Sentences

( AD 450-500 )

( P. F. Girard & F. Senn, Textes de droit romain, I, Paris, 1967, pp. 370-407, n. 9 ).

Interpretationes ad librum primum

De pactis et conventis.
De procuratoribus et cognitoribus.
De procuratoribus.
De negotiis gestis.
De calumniatoribus.
De integri restitutione.
De minoribus XXV annorum.
De plus petendo.
De satisdando.
De iudiciis omnibus.
De iudicato.
Si hereditas vel quid aliud petatur.
Si quadrupes damnum intulerit.
De servitutibus.
De familia herciscunda.
Quemadmodum actiones per infitiationem duplentur.
De fideiussore et sponsore.
De sepulchris et lugendis.

Ad librum secundum

De rebus creditis et de iureiurando.
De pecunia constituta.
De contractibus.
De commodato et deposito pignore fiduciave.
De pignoribus.
De institoribus.
De in rem verso.
De senatus consulto Macedoniano.
Ad senatus consultum Velleianum.
De deposito.
De lege commissoria.
De usuris.
De mandatis.
Ex empto et vendito.
De modo.
De nuptiis.
De concubinis.
De dotibus.
De pactis inter virum et uxorem.
De donationibus inter virum et uxorem.
De liberis agnoscendis.
De excusationibus tutorum.
De potioribus nominandis.
Qui potiores nominare non possint.
De furtis.
De operis libertorum.

Ad librum tertium

De Carboniano edicto.
De bonis liberti.
De lege Fabiana.
De testamentis
De institutione heredum
Ad senatus consultum Silanianum.
De legatis.
Ad legem Falcidiam.

Ad librum quartum

De fideicommissis.
De senatus consulto Pegasiano.
De repudianda hereditate.
De inofficiosi querella.
De lege Cornelia.
De intestatorum successione.
De gradibus.
De manumissionibus.
De fideicommissis libertatibus.
Ad legem Fufiam Caniniam.

Ad librum quintum

De liberali causa.
De usucapione.
De his quae per turbam fiunt.
De iniuriis.
De effectu sententiarum et finibus litium.
De interdictis.
De obligationibus.
De novationibus.
De stipulationibus.
De contrahenda auctoritate.
De donationibus.
De iure fisci et populi.
De delatoribus.
De testibus.
De servorum quaestionibus.
De sacrilegis.
Ad legem Corneliam testamentariam.
Ad legem Iuliam de vi publica et privata.
Ad legem Iuliam repetundarum.
Quando appellandum sit.
De cautionibus et poenis appellationum.
De litteris dimissoriis.
De reddendis causis appellationum.
Post provocationem quid observandum sit.
De meritis appellationum.

INTERPRETATIONES AD LIBRUM PRIMUM.

[I. DE PACTIS ET CONVENTIS.]

Ad § 2. Si de una re inter ipsas personas duae pactiones fiant, posterior valebit. Ad § 4. Si inter aliquos conveniat aut de admittendo crimine vel inferenda violentia vel faciendo, quod lex aut honestas prohibet, aut de rebus alienis aut si de bonis viventis aliquid paciscantur, haec pacta valere non possunt. Ad § 5a. Post rem iudicatam pactio inter eos, qui litigaverunt, tunc obtinet firmitatem, si de summa, quam iudicio constat addictam, ab eo qui vicit aliquid concedatur.

[II. DE PROCURATORIBUS ET COGNITORIBUS.]

Ad § 1. Infames sunt, qui propter aliquam culpam notantur infamia. Et ideo tales personae ad agendas causas nec mandatum dare nec suscipere ab altero possunt, etiamsi hoc eorum adversarii adquiescant. Ad § 2. Feminae, licet procurationem suscipere prohibeantur, tamen, si dominae et procuratrices fiant, pro re iam sua agere possunt. Ad § 3. Nec procurator in causa aliena nec procurator et dominus, ut pro re sua agat, infamis persona fieri potest. Ad § 4. Actio de executione iudicatarum rerum non solum ipsi auctori, qui egit, competit, sed et heredi similiter datur ; nam et heres victi ab herede victoris ad solutionem iudicati nihilo minus retinetur.

[III. DE PROCURATORIBUS.]

Ad § 2. Procurator eas tantum res agere potest, quas ei evidenter constiterit fuisse commissas.

[IV. DE NEGOTIIS GESTIS.]

Ad § 2. Tutor, si peracta tutela, id est impletis pupillaribus annis, voluerit in ipsa administratione persistere, de actis negotiis pupillo vel curatori eius non tutelae, sed negotiorum gestorum cogendus est reddere rationem. Ad § 3. Qui pecuniam exercet alienam, usuras eius reformare cogendus est. Et si minus idoneis personis de hac ipsa pecunia fortasse crediderit, pro ipsorum personis, qui solvere non possunt, damnum ipse, qui talibus personis credidit, sustinebit. Ad § 4. Mater, quae se in retinendis rebus filiorum miscuerit, tam ipsis quam tutoribus eorum negotiorum gestorum cogetur reddere rationem. Ad § 5. Si filiusfamilias aut servus sine iussu patris aut domini negotia gesserint aliena et ex hoc inveniuntur obnoxii, tantum damni pater vel dominus sustinebit, quantum in eorum peculio potuerit inveniri. Ad § 7. Si pater ea, quae emancipato filio sine aliqua condicione donaverat, administrare praesumpsit, filio emancipato pro his, quae in rebus eius gessit, negotiorum gestorum tenebitur actione.

[V. DE CALUMNIATORIBUS.]

Ad § 2. Qui aut apud cinctos aut apud privatos iudices fuerit de calumniae obiectione convictus, non exspectata ordinis sententia, prout causa fuerit, supplicio subdetur.

[VII. DE INTEGRI RESTITUTIONE.]

Ad §§ 1, 2. Integri restitutio dicitur, si quando res quaelibet aut causa, quae perierat, in priorem statum reparatur vel id, quod alicui sublatum est, reformatur ; hoc enim, quod per praetorem antea fiebat, modo per iudices civitatum agendum est ; ita ut eorum causae vel res in integrum revocentur, qui aut per timorem potestatis alicuius compulsi sunt aut fraude vel errore decepti sunt aut per captivitatem vel quamcumque iniustam necessitatem substantiam suam aut statum ingenuitatis perdidisse noscuntur ; aut si qui pro necessitate longinquae peregrinationis absentant ; vel ad restauranda ea, quae in damnis minorum gesta esse probantur. Ad § 3. Ut in integrum res vel causa redeat, non nisi semel a iudice potest cognita causa praestari. Ad § 4. Quoties de revocanda re vel causa integrae restitutionis beneficium petitur, aut in rem aut in personam agendum est, id est ut res ipsa, de qua agitur, quae sublata est, recipiatur. Et cum in personam actio intendi coeperit, is qui rem indebite abstulisse convincitur, id quod sublatum est in quadruplum reformare debet, post annum vero in simplum. Ad § 5. Quicumque aliquid, ut se de hostibus vel seditione populi aut de latronum impetu liberaret, causa mercedis, ut evaderet, aut promisit aut dedit, hoc pro metu se dedisse non poterit allegare nec revocare quod dederit. Ad § 6. Si, cum domino vis infertur, servum metu interveniente dederit et apud eum, cui datus fuerat, aliquid quolibet pacto adquisierit, cum servum ipsum dominus, cui vis est illata, receperit, ad eum omnia, quae servus adquisierat, pertinebunt. Ad § 8. Qui aliquem in domo sua clausum tenuerit, quascumque ei scripturas extorserit, non valebunt.

[IX. DE MINORIBUS XXV ANNORUM.]

Ad § 1. Minores aetate, si crimina graviora commiserint, per aetatem se non poterunt excusare. Ad § 2. Si quis maior annis minori per mandatum negotia sua agenda commiserit, ex persona minoris integri restitutionem accipere non potest, nisi forsitan minor sine mandato voluntarie se causis miscuerit alienis. Ad § 3. Si quis id, quod minor aetate gessit, postquam maior effectus est, id est usque ad impletum vicesimum octavum annum, silentio suo et taciturnitate revocare noluit, de hac re integri restitutionem petere non potest. Ad § 4. Si minor minori successerit, non ex persona defuncti ille, qui heres est, sed ex sua agere potest ; hoc est, si ille, qui defunctus est, duodeviginti annorum sit et succedens viginti, ex istius, qui successit, aetate tempora computanda sunt. Ad § 5. Si minor maiorem fidedicat, licet ipse teneri non possit, tamen quem fidedixit teneri potest. Ad § 6. Qui sciens minorem hoc argumento pro eo fideiussor accessit, ut excusatione minoris aetatis fideiussionem suam in posterum liberaret, minor quidem aetatis beneficio liberatur ; sed ad solvendum debitum fideiussor, qui hoc argumento usus est, retinetur. Ad § 7. Si minor praedium, quod vendiderat, per integri restitutionem reddito emptori pretio receperit, fructus ab emptore perceptos recipere non potest ; sed eos, quanti fuerint, in compensationem usurarum iussum est imputari. Ad § 8. Minor annis ea, quae pater eius oppigneraverat vel fiduciae causa posuerat, si viliore pretio, quam oportebat, a creditore distracta convicerit, potest soluto debito ad recipiendam rem suam integri restitutionis auxilium promereri.

[X. DE PLUS PETENDO.]

Ad § 1. Causam perdit, quicumque aut commendatum sive commodatum aliquid alibi, quam placuit, dari petierit aut plus, quam datum est, reddi poposcerit aut ante tempus, quam redhibitio promissa est, petierit reformari aut meliorem speciem, quam dederat, postularit.

[XI. DE SATISDANDO.]

Ad § 1. Si quicumque hereditatem ex defuncti voluntate aut testamenti condicione possideat, quam alter sibi debitam esse contendit, petitor iure postulat, ut ei a possessore satisdatio detur, quae omnia hereditaria corpora salva futura esse promittat usque in cognitionis eventum. Et si possessor ex hac re conventus huiusmodi satisdationem non providerit, dato a petitore fideiussore ad eum hereditaria corpora transferuntur. Si vero nec petitor satisdatorem dederit, penes possessorem usque ad eventum iudicii possessio remanebit. Ad § 2. Usufructuarius proprietatis domino satisdatorem dare compellitur se usufructu suo non aliter usurum, quam ipse proprietatis dominus uti potuit diligenter.

[XII. DE IUDICIIS OMNIBUS.]

Ad § 1. Hi, qui in causis suis falsa principum rescripta detulerint, ut falsarii puniantur.

[XIIIa. DE IUDICATO.]

Ad § 3. In eum, qui album curiae raserit, vitiaverit vel quodcumque aliud scripturae genus sua praesumptione turbaverit, capitaliter non exspectata ordinis sententia vindicatur. Ad § 4. Si eam rem, quam aliquis accepto pretio facta venditione distraxit, tradere distulerit, ad traditionem rei, quam vendidit, omnibus modis compellendus est. Ad §§ 5, 6. Hae duae secundum legem Aquiliam similem poenam habent, ut cum his, quae animo vel corpore corruperunt, alia similia mancipia huiusmodi praesumptores exsolvant.

[XIIIb. SI HEREDITAS VEL QUID ALIUD PETATUR.]

Ad § 4. Si auctor de petitione hereditatis sibi debitae ita silentium gessit, id est ut nullam proponeret actionem, heres eius ab hereditatis ipsius petitione repellitur.

[XV. SI QUADRUPES DAMNUM INTULERIT.]

Ad § 1. Si alienum animal cuicumque damnum intulerit aut alicuius fructus laeserit, dominus eius aut aestimationem damni reddat aut ipsum animal tradat. Quod etiam de cane similiter est statutum. Ad § 2. Fera bestia in ea parte, qua populi transeunt vel frequentant, ligari vel custodiri prohibetur, ne aut ipsa aliquem noceat aut terrore eius quolibet casu aliquis ab altero fortasse laedatur. Quod si factum fuerit, in dominum, si hoc praecepit, vel in custodem eius damni vel cuiuscumque laesionis actio non exspectata ordinis sententia revertetur. Ad § 3. Quicumque feram bestiam vel quamcumque quadrupedem provocando quocumque modo adversum se incitaverit, nec domino nec custodi eius poterit imputari, quia suo vitio incurrisse dinoscitur.

[XVII. DE SERVITUTIBUS.]

Ad § 1. Viam, qua eundo ad rem nostram uti solemus, vel iter, quo per rem alienam ad nostram pergimus, et actum, id est qua pecora minare consuevimus, vel aquaeductum biennio non utendo, si quis usus non fuerit, perire ei certissimum est. Ad § 2. Usus hauriendae vel ducendae aquae si biennio destiterit, non utendo perit ; et si iterum biennio in usum fuerit reducta, recipitur.

[XVIII. DE FAMILIA HERCISCUNDA.]

Ad § 1. Pro divisione bonorum communium si quando inter fratres intentio vertitur, dividendae rei non plus quam semel arbiter deputatur, ut inter eos quae sunt communia, habita aequitate distribuat. Quod si deputatus a iudice arbiter indivisum aliquid dimiserit, communi consensu postea qui sit divisionis medius eligatur.

[XIX. QUEMADMODUM ACTIONES PER INFITIATIONEM DUPLENTUR.]

Ad § 1. Aliqua, [quae] cum ab his, quibus sunt debita, repetuntur, si a debitoribus negata fuerint, dupli satisfactione redduntur, id est res iudicata, legati per damnationem relicti, id est si quid heres legati titulo dare iussus est et petitum negaverit, vel si damnum alicui per iniuriam factum quis sarcire noluerit, vel de modo agri cum a venditore emptor fuerit circumscriptus, ut minus inveniatur, quam probatur scriptum. Quae omnia superius comprehensa secundum legem Aquiliam duplicantur. Ad § 2. Hae causae, quae pulsatorum negatione duplantur, per pactum finiri non possunt.

[XX. DE FIDEIUSSORE ET SPONSORE.]

Ad § 1. Cum multi fideiussores exstiterint, etiamsi ad solvendum, quae promiserunt, probantur idonei, et possint omnes in solidum retineri, tamen restitutio debiti inter eos dividenda est, ut unusquisque id, quod eum pro portione sua contingit, exsolvat.

[XXI. DE SEPULCHRIS ET LUGENDIS.]

Ad § 15. Quidquid in sepultura defuncti expensum fuerit, prius quam aliis creditoribus de mortui hereditate reddendum est.

AD LIBRUM SECUNDUM.

[I. DE REBUS CREDITIS ET DE IUREIURANDO.]

Ad § 1. Cum de repetitione pecuniae agitur et probatio debitae pecuniae nulla proferatur, iubet huius rei ambiguitatem sacramentorum interpositione finiri. Ad § 2. Licet prior petitor offerat sacramentum, tamen cum nulla probatio debiti est, is, qui calumniam se pati dicit, potest fidem suam iurisiurandi religione firmare. Ad § 3. Si quando pulsatus repetenti pecuniam obtulerit sacramentum et ille ei iurisiurandi necessitatem ultro concesserit, non potest postea ab eo debitum postulare. Ad § 4. Heres eius, cui pecunia credita dicitur, ad sacramentum vocari non potest, quia, quae egerit auctor suus, ad integrum scire non potuit.

[II. DE PECUNIA CONSTITUTA.]

Ad § 1. Si quis pro alterius debito se pecuniam promiserit redditurum, ad solutionem statutae promissionis est retinendus.

[III. DE CONTRACTIBUS.]

Ad § 1. Stipulatio est inter praesentes haec verba, quibus se invicem partes obligare possunt ; ubi necesse est, ut interrogatione petentis pulsatus ad interrogata respondeat. Veluti si quis pro alio fideiussorem se dicat accedere ; qui cum se hac responsione obligaverit, ad solutionem etiam sine scriptura poterit retineri.

[IV. DE COMMODATO ET DEPOSITO PIGNORE FIDUCIAVE.]

Ad § 3. Si servum vel equum vel quaecumque alia aliquis ab altero ad usum tantum serviendi commodata susceperit et eos ad pugnam, ubi vitae periculum incurrant, duxerit, ad redhibitionem commodatae rei merito a domino retinetur. Ad § 4. Si facto pretio rem vendendam aliquis cuicumque tradiderit et, dum ab eo vendenda profertur, quacumque occasione perierit, ei perit, qui eam dederat distrahendam. Ceterum si rem acceptam non rogante domino, sed promittente eo, qui accepit, dum vellet venumdare, perdiderit, sibi rei perditae ingerit detrimentum.

[V. DE PIGNORIBUS.]

Ad § 1. Creditor si sine condicione pignus sibi depositum tenens ter debitorem suum convenerit, ut soluto debito pignora sua recipiat, et debitor noluerit post tres admonitiones soluto debito pignora sua recipere, creditor distrahendi pignoris habebit liberam facultatem. Ad § 2. Si quis gregem equarum, vaccarum vel ovium accepta mutua pecunia pignori creditori dederit, fetus earum rerum ad debitorem, non ad creditorem pertinet. Ita est et si ancillam dederit et partum ediderit : ad debitorem pertinet, non ad creditorem. Ad § 3. Si quis debeat alicui solidos decem et illi, qui debet, de quacumque ratione debeantur a creditore suo solidi quinque et veniat creditor et totos decem solidos a debitore petat, si probaverit ille debitor sibi ab eo quinque solidos deberi, quare illum in solidum pro totis decem solidis convenit, causam perdit, qui noluit debitum compensare. Similis ratio est et de frumento et de aliis speciebus.

[VIII. DE INSTITORIBUS.]

Ad §§ 1, 2. Quicumque quamlibet personam aut ad exercendum negotium aut pro ratione culturae aut condendis vendendisque fructibus praeposuisse cognoscitur, si quid damni per eius actum accesserit, ad eum, qui eum instituit, pertinebit, sive servus sive liber sit. Ad § 3. Si quid cum discipulis vel mercennariis tabernariorum vel cuiuslibet officinae actum fuerit, ad magistrum officinae vel institorem tabernae damnum, quod accesserit, pertinebit.

[IX. DE IN REM VERSO.]

Ad § 1. Si servus vel filiusfamilias mutuam pecuniam a quocumque susceperit et in utilitatibus patris vel domini necessariisque rebus eam expendisse probatur, pro hoc debito patrem vel dominum ad solutionem necesse est retineri.

[X. DE SENATUS CONSULTO MACEDONIANO.]

Ad § 1. Qui filiofamilias contra interdicta legum inscio patre pecuniam commodavit, eam nec vivente nec mortuo patre ab eodem poterit postulare.

[XI. AD SENATUS CONSULTUM VELLEIANUM.]

Ad § 1. In omni genere causarum pro quibuscumque personis mulieres fidem suam interponere prohibentur. Ad § 2. In hac tantum mulier fideiussione tenetur, ut, si tutores filiis suis petat et pro eis fideiussor exsistat, filiis teneatur obnoxia.

[XII. DE DEPOSITO.]

Ad § 7. Cum in iudicio de rebus agitur commendatis, si mora in reddendo ab eo, cui commendatae sunt, afferatur, prout res fuerit commendata, aut usurae, si pecunia, aut fructus, si praedia fuerint, debebuntur.

[XIII.]

Ad § 1. Si quis creditor debitore in solvendo tardante rem sibi pro debito positam distraxerit, si quid amplius acceptum fuerit quam debebatur, quod plus acceptum est, restitui iussum est debitori. Ad § 2. Quidquid creditor per oppigneratum sibi pro debito servum adquisierit, de summa debiti retrahitur. Ad § 3. Creditor rem sibi oppigneratam a debitore emere non potest. Sed debitor cum alia persona inire contractum potest, ut accepta ab emptore pecunia debitum restituat creditori ; et sic postea rem suam a debito[re] liberatam, cui voluerit, vendat. Ad § 4. Creditor pignus, quod a debitore accepit, nec per suppositam personam emere potest. Quod si factum fuerit agente debitore soluto debito, emptio non valebit. Ad § 5. Si conveniat inter creditorem et debitorem, ut pignus a creditore non vendatur, non solvente debitore debitum creditor pignus post trinam conventionem vendere potest.

[DE LEGE COMMISSORIA.]

Ad § 6. Si creditor rem, quam a debitore pignori acceperit, uni ex heredibus vel extraneo pignori acceperit, uni ex heredibus vel extraneo pignori acceperit, uni ex heredibus vel extraneo legati titulo derelinquat, debitor pro pignore suo oblato debito omnes heredes creditoris poterit convenire. Ad § 7. Si quis creditor praedium sibi fiducia obligatum studio et opere suo melioraverit, quidquid se pro melioranda re impendisse probaverit, ei a debitore reddendum est. Ad § 8. Si duo creditores unum pignus debitoris habeant obligatum et posterior creditor priori creditori offerat pecuniam, potest pignus obligatum ad se transferre. Item prior creditor, licet potior sit in pignore retinendo, si offerat pecuniam, potest apud se pignus retinere.

[XIV. DE USURIS.]

Ad § 1. Pactum nudum dicitur, si cautio creditori a debitore, in qua centesimam se soluturum promisit, sine stipulatione fiat. Et ideo usurae ex nuda cautione creditori penitus non debentur. Ad § 2. In pecuniis creditis cum solutio usurarum sortem aequaverit, si quid amplius creditori fuerit datum, de capite debiti subtrahitur. Si vero et centesima et caput impletum est, quod amplius creditor accepit, reddere cogetur debitori. Ad § 3. Traiecticia pecunia dicitur, quae in navi, ut ad transmarina deferatur, deponitur quia maris periculo committitur, in quantas convenerit usuras, hanc pecuniam dare creditor potest.

[XV. DE MANDATIS.]

Ad § 1. Propter subitam infirmitatem et necessitatem peregrinationis vel propter inimicitias maioris personae, ne cuiuscumque videatur actio vacillare, integra adhuc causa is qui susceperit susceptum negotium renuere potest. Ad § 3. Si quis cuilibet mandet, ut rem suam decem solidis vendat, et ille eam octo vendiderit, pretium quod ei mandatum est, quidquid minus ab emptore percepit, mandatori complere compellitur. Venditio tamen rescindi non potest.

[XVII. EX EMPTO ET VENDITO.]

Ad § 1. Si quis rem alienam vendiderit et pretium acceperit, ad redhibitionem duplae pecuniae manebit obnoxius. Ad § 2. Si quicumque rem simpliciter, id est sine poenae interpositione, emptori tradiderit, et de eadem re emptor fuerit superatus, in tantum ei venditor manebit obnoxius, velut si evictionis poenam, id est duplum se redditurum pretium, in venditione promiserit.

[DE MODO.]

Ad § 6. Si venditor, cum mancipium distraheret, de artificio eius vel de peculio pro caritate pretii mentitus est, emptori, quantum sine peculio vel artificio valere potuerat tantum reddere compellatur ; aut certe mancipium venditum recipere reddito pretio adquiescat. Ad § 8. Si quis agrum alienum cuicumque vendiderit et postea hic ipse ager ab alio domino, cuius erat, emptori donatus sit, venditor emptori in redhibitione pretii, quod accepit, manebit obnoxius. Ad § 13 (14). In contractibus empti et venditi, qui bona fide ineuntur, venditionis instrumenta superflue requiruntur, si quocumque modo res vendita, dato et accepto pretio, qualibet probatione possit agnosci. Ad § 14 (15). Si ager alterius nomine et alterius pecunia fuerit comparatus, eius esse cognoscitur, cuius nomine comparatus est, si tamen ipsi comparatori agrum traditum fuisse constiterit ; illi vero pecuniam, quam dederant, a possessore recipient, sicut multis aliis speciebus habetur expositum. Ad § 16. Si quis contempto fideiussore debitorem suum tenere maluerit, fideiussor vel heres eius a fideiussionis vinculo liberatur. Si vero procurator litis victus fuerit, mandator eius ad solutionem tenetur.

[XIX. DE NUPTIIS.]

Ad § 2. Viventibus patribus inter filiosfamilias sine voluntate patrum matrimonia non legitime copulantur ; sed si coniuncta fuerint, non solvuntur, quia ad publicam utilitatem antiquitas pertinere decrevit, ut procreandorum liberorum causa coniunctio facta non debeat separari. Ad § 7. Si qui matrimonium sani contraxerint et uni ex duobus amentia aut furor accesserit, ob hanc infirmitatem coniugia talium solvi non possunt. Ad § 8. Si vir in peregrinis aliqua fuerit occupatione detentus, absente eo constituto die possunt nuptiae celebrari, ut ab amicis vel parentibus eius puella suscepta ad domum mariti ducatur. Nam sicut viro absente hoc ordine possunt nuptiae celebrari, ita femina absente non possunt. Ad § 9. Libertus, si ad coniunctionem patronae vel patroni filiae adspirare tentaverit, in metallum detrudatur.

[XX. DE CONCUBINIS.]

Ad § 1. Qui uxorem habet, eo tempore concubinam habere prohibetur, ne ab uxore eum dilectio separet concubinae.

[XXIb. DE DOTIBUS.]

Ad § 1. Dos dicitur, quae a parte sponsarum viris datur ; quae tamen potest ante nuptias et post nuptias dari.

[XXII. DE PACTIS INTER VIRUM ET UXOREM.]

Ad § 1. Fructus agri dotalis manente coniugio ad maritum pertinent. Sed et illius anni, quo matrimonium divortio separatur, ad maritum pertinere certissimum est.

[XXIII. DE DONATIONIBUS INTER VIRUM ET UXOREM.]

Ad § 2. In coniugio haec sola donatio hac lege permittitur, ut mancipia sibi invicem, quae manumittant, non quae habeant, donare possint. Ad § 5. Si manente coniugio vir uxori vel uxor marito aliquid donaverit, si is, cui donatum est, prior mortuus fuerit, apud donatorem ea, quae donata fuerant, remanebunt. Ad § 6. Si inter maritum et uxorem matrimonii tempore mortis causa fuerit facta donatio, morte unius convalescit. Nam in donationibus, quae mortis causa fiunt, haec verborum sollemnitas custoditur : ‘Illum agrum aut illam domum me malo habere quam te, te quam heredes meos’.

[XXIV. DE LIBERIS AGNOSCENDIS.]

Ad § 4. Si ea mulier, quae per fideicommissum manumitti iussa est, fideicommissario in praestanda libertate, quae ei mandata est, moram faciente pepererit, qui natus est, ingenuus nascitur, quia fideicommissarii tarditas ingenuitati eius obesse non potest. Ad § 5. Si quaecumque mulier matrimonio per divortium dissoluto praegnantem se esse senserit et hoc in notitiam mariti vel patris eius detulerit, ut ad inspiciendum vel observandum ventrem suum custodes mittant, quos dum miserint, partum mulieris, id est nativitatem sui heredis, compelluntur agnoscere. Ad § 6. Si post divortium praegnantem se mulier marito non indicaverit vel custodes ad observationem ventris missos custodire non permiserit, potest pater vel avus eum, qui natus fuerit, non nutrire. Sed negligentiam matris statutum est ei, qui natus est, in successione patris nocere penitus non debere, quin post mortem patris sine dubio succedat. Ad § 8. Quoties de mulieris praegnatione dubitatur, quinque obstetrices, id est medicae, ventrem iubentur inspicere ; et quod plures ex ipsis se agnovisse dixerint, hoc certissimum iudicatur.

[XXVII. DE EXCUSATIONIBUS TUTORUM.]

Ad § 1. Si cum patre minorum aliquis graves inimicitias habuisse cognoscitur, a tutela pupillorum merito excusatur, ne inimico paterno parvulorum defensio committatur.

[XXVIII. DE POTIORIBUS NOMINANDIS.]

Ad § 2. Qui potior ad tutelam eligendus est, non solum pupillo generis affinitate propinquior, sed et facultatibus debet magis idoneus approbari.

[XXIX. QUI POTIORES NOMINARE NON POSSINT.]

Ad § 1. Si a patre filiis minoribus libertus tutor fuerit derelictus, si parum idoneus videtur, excusari quidem ab actione tutelae non potest ; sed potest illi curator adiungi.

[XXXI. DE FURTIS.]

Ad § 1. Fur est, qui rem alienam fraude interveniente contigerit. Ad § 6. Furtorum genera heres eius, qui furtum pertulit, persequi potest ; eius vero heredes, qui furtum fecerat, ad poenam criminis teneri non possunt. Ad § 7. Si servus alicui furtum fecerit vel damnum dederit, si dominus eius pro eo reddere noluerit, tradere eum vindictae pro qualitate facti debebit. Ad § 8. Si servus furtum fecerit et postea aut manumissus aut venditus fuerit, aut is, qui manumissus est, pro furti redhibitione tenebitur aut emptor eius, quia noxa semper caput sequitur. Ad § 13. Furti manifesti poena quadrupli est et ipsus rei, quae est sublata, redhibitio. Ad § 14. Si quis rem furtivam alteri obtulit, ne apud ipsum inveniretur, poena tripli est et ipsius rei redhibitio, quae sublata cognoscitur. Ad § 20. Si filiofamilias vel servo furto aliquid sublatum fuerit, ad patrem vel dominum furti actio pertinebit, quia merito eis haec actio datur, ex quorum personis solent aliquoties conveniri. Ad § 23. Si, cum furtum quis quaerit, damnum alicui dederit vel iniuriam fecerit, secundum legem Aquiliam in duplum damni illati redhibitione multatur. Ad § 32. Qui tabulas aut cautiones furto abstulerit, ad eam summam redhibitionis, quam tabulae vel chartae sublatae continent, furti actione tenebitur. Nec interest, utrum cautiones ipsae sine aliquae litura sint, an fuerint caraxatae aut forsitan solutae.

[XXXII. DE OPERIS LIBERTORUM.]

Ad § 1. Si quis ita fuerit manumissus, ut nec donum nec operas patrono praestare deberet, et patronus eius egens fuerit effectus, eum pro modo facultatum suarum pascere et sustentare compellatur.

AD LIBRUM TERTIUM.

[I. DE CARBONIANO EDICTO.]

Ad § 1. Si quis contra duos fratres, id est unum puberem, cuius aetas curatorem habere potest, et alterum impuberem, causam habeat, si frater, qui senior est, propter personam fratris minoris, ne causam dicat, se voluerit excusare, ille, qui senior est, pro sua persona vel causa respondere compellitur. Quod, etiamsi curatorem non habeat, adhibere sibi cogetur ; nam adultus se per personam pupilli penitus non excusat.

[II. DE BONIS LIBERTI.]

Ad § 2. Si libertus duos patronos heredes scripserit et unus ex ipsis patronis vivente liberto mortuus fuerit, ad illum patronum qui superest, quod ambobus dimiserat, pertinebit. Ad § 4. [Si] liberto mortuo patronus vel patroni filii cum secundum paginam testamenti in dimidia eius hereditate successerint, debitum liberti pro portionum suarum quantitate restituant.

[III. DE LEGE FABIANA.]

Ad § 1. Si libertus aliqua ex bonis suis hoc animo alienaverit, ne ad patronum vel filios patroni inter hereditaria corpora perveniant, id, quod hoc ordine per fraudem alienatum constiterit, potest a patrono vel filiis ipsius revocari.

[IVa. DE TESTAMENTIS.]

Ad § 8. Qui ab hostibus captus fuerit, in captivitate positus, quia servus est, non potest facere testamentum. Sed si quod testamentum ante fecit, si redierit, iure postliminii valet ; si ibidem defecerit, beneficio legis Corneliae valet. Ad § 9. Qui pro aliquo crimine ad tempus aut in insulam relegatur aut in metallum deputatur, quia perpetuam damnationem non habet, et testamentum facere potest et, si quid ei ex testamento derelictum fuerit, obtinebit.

[IVb. DE INSTITUTIONE HEREDUM.]

Ad § 1. Si aliquis in testamento suo condicionem heredi constituat, quam prius impleat, quam hereditatem praesumat, merito ad eam implendam, quia possibilis videtur, exspectandum tempus istud est, ut non praesumatur hereditas, quamdiu condicio impleatur. Nam si impossibile aliquid heredi fuerit iniunctum, quod impleri penitus non potest, talis condicio statim submovenda est, quia nullum scripto heredi impedimentum facit. Ad § 3. Quoties in testamento evidenter heres qui sit scriptus non exprimitur, nulla firmitas est heredis ; nam si evenit, ut testatori amici plures uno nomine nuncupentur, debet testator, quem de illis heredem appellet, rebus evidentibus declarare. Ad § 4. Qui testamenta faciunt, sicut instituere heredes, ita et substituere possunt. Nam qui primo gradu heredes scripti sunt, instituti appellantur, qui secundo, substituti, qui tertio, scripti vocantur, quia usque ad tertium gradum heredes substituere pro testatoris voluntate permissum est, hoc est ut secundum voluntatem testatoris ita substitutio ordinata servetur ; ea tamen ratione, ut, sicut committitur fidei heredis, sic, quibuscumque verbis testator iniunxerit, hereditas defuncti ab instituto ad substitutum valeat pervenire. Ad § 5. Substitutio et pure, id est sine condicione, fieri potest, hoc est, ut, cum ad substitutum hereditas pervenerit, ad tertium heredem non debeat pervenire. Sub condicione autem ita quis substituitur, ut, cum ille mortuus fuerit, ad tertium heredem, id est scriptum, hereditas, quae est ab eodem tenta, perveniat. Quae tamen substitutio tam in suos heredes quam in alienos et tam puberes quam impuberes fieri potest, hoc est et in pupillos et in adultos. Ad § 6. In quot vult uncias testator assem suum in diversos heredes dividere potest, ut faciat, si voluerit, et XV et XX uncias et in maiori numero ; aut certe, si voluerit, et in minori potest, hoc est aut VII aut IX aut quot voluerit in minori modo uncias facere potest. Si vero XII uncias impleverit, id est totum assem, in testamento suo et postmodum alteri dicat : ILLE HERES MIHI ESTO, et non dicat, in quot uncias, quia nihil impleto asse in hereditate remansit, illi, qui in XII uncias heredes nominatim instituti sunt, medietatem tollunt et medietatem ille, qui post impletum assem heres est posterior sine portione aliqua nominatus. Quod si heredes instituti in XII uncias inveniantur et postmodum heredem his verbis testator instituat, ut dicat : EX RELIQUA PARTE ILLE HERES MIHI ESTO, ei, qui sic institutus est, nihil debetur, quia impleto asse nihil, quod ei testator reliquerit, dinoscitur remansisse. Ad § 7. Si servum alienum aliquis data libertate heredem instituerit, institutio quidem facta valebit ; sed libertas alieno servo data valere non poterit. Ad § 8. Si quis filium suum et extraneum aequis partibus testamento scribat heredes, filia praetermissa tantum de portione germani sui quantum de extraneis revocabit. Si vero duo filii fuerint heredes scripti, filia praetermissa duobus fratribus tertiam tollit et extraneis dimidiam. Ad § 9. Si pater moriens in testamento suo, sciens uxorem praegnantem se habere, ita scribat, ut, si qui filii post mortem ipsius nati fuerint, heredes sint, si post mortem patris nati fuerint, valeat testamentum. Nam si post testamentum vivo patre nati fuerint et testamentum pater non mutaverit, rumpent testamentum.

[V. AD SENATUS CONSULTUM SILANIANUM.]

Ad § 1. Quicumque a familia sua occisus fuerit, hereditas illius ab herede adiri non potest, nisi prius de familia quaestio fuerit ventilata et mors occisi fuerit vindicata. Ad § 13. Heredi scripto, qui aliquid contra ultimam defuncti fecerit voluntatem, ut indigno aufertur hereditas, si tamen nihil contra leges in eius testamento fuerit comprehensum. Ad § 15. Si inter institutum et substitutum heredem intentio de hereditate nata fuerit, ille in possessionem rerum hereditariarum mittendus est, qui institutus magis probatur quam is, qui legitur substitutus.

[VI. DE LEGATIS.]

Ad § 1. Si testator uni ex heredibus pecuniam, quam in substantia non reliquit, dari praeceperit, nummi, qui in legato relicti sunt, legatario tempore divisionis a coheredibus implebuntur. Ad § 5. Constitutum est, ut, si quis heredi suo iniunxerit, ut eius heres, cui dixerit, solvat, haec condicio valere non debeat, quia ille, qui heres relinquitur, quem sit heredem habiturus, incertum est. Ad § 6. Si quis faciens testamentum iniungat heredi, ut tempore, quo ipse heres moritur, legatum legatario tradat, valet legatum. Ad § 7. Constitutum est, ut legatum vindicationis, id est quod non exspectato herede legatarius praesumit, etiam non praesumptum a legatarii herede praesumatur. Ad § 8. Si pro debito pignus depositum fuerit creditori et testamento suo debitor id, quod pignus posuerat, per damnationem ipsi creditori legati titulo derelinquat, creditor secundum testamentum legatum possidet et debitum ab heredibus recipiet testatoris. Ad § 9. Servus nominatim legati titulo dimissus, si mortuus fuerit, legatario non debetur. Ad § 14. Si quis sibi et alii in alterius testamento legatum adscripserit, ad illum, quem sibi adiunxerit, magis quam ad eum, qui pro se scripsit, totum legatum poterit pertinere. Ad § 25. Si duobus ita legetur, ut alteri usus, alteri fructus legetur relictus, fructuarius cum fructu usum praesumet ; quod ei, qui usum acceperit, de fructibus non licebit. Ad § 26. Si duobus in communi ususfructus legati titulo dimittatur et unus ex ipsis mortuus fuerit, legatus ususfructus ex integro ad eum, qui superfuerit, pertinebit. Ad § 52. Si aliquis agrum cum mancipiis per legatum reliquerit, quicumque exinde discendi artificii causa alibi translatus fuerit, inter alia eius fundi mancipia ad legatarium pertinebit. Ad § 56. Hic de domus conversatione, non de villa dicit. Ad § 68. Si quis per testamentum cuicumque legati titulo agrum reliquerit, et villam reliquisse videtur. Si vero villam reliquerit, et agrum reliquisse cognoscitur. Ad § 69. Servis legati titulo dimissis tam pueri quam ancillae debentur, quia masculorum appellatione etiam feminae continentur. Ancillis vero legatis servi non continentur. Ancillarum autem appellatione tam virgines quam puberes vel impuberes accipiendae sunt exceptis, quas testator loco pignoris posuerit. Ad § 70. [Haenel = Servis amanuensibus legatis omnes, qui ad manum serviunt, debebuntur]. Ad § 88. Ista species in inferiore parte utilius per se evidenter exposita est. Ad § 91. Si carruca cum iunctura per legatum dimissa fuerit, carpentum cum iunctura et mulae debentur ; mulio autem non debetur. Ad § 92. Si quis facto testamento, in quo aliquibus legata reliquerat, aliud postmodum fecerit testamentum et illa legata, quae priori testamento dederat, abstulerit vel codicillis fortasse removerit, si illud prius testamentum post mortem testatoris prolatum fuerit et legata heres scriptus absolverit, quae in posteriore testamento vel codicillo remota sunt, is, qui ex priori testamento legatum consecutus est, reddere iubetur, quod sequentibus scripturis ostenditur fuisse sublatum.

[VIII. AD LEGEM FALCIDIAM.]

Ad § 1. Si quis faciat testamentum et heredem instituat et omnem suam hereditatem legatariis aut fideicommissariis vel mortis causa donationibus conferat, valet quidem testamentum ; sed heres scriptus quartam sibi ex omnibus bonis retinet testatoris. Ad § 3. Ea, quae mater superstes filio per legitimam scripturam donavit, in Falcidiam ei post mortem matris a germanis eius non possunt imputari ; sed in partem sibi debitam salva donatione succedit.

AD LIBRUM QUARTUM.

[I. DE FIDEICOMMISSIS.]

Ad § 1. Uxori, cui maritus testamento suo dotem, quam ab ea accepit, legati titulo dereliquit, ex ea fideicommissum, hoc testator si iubeat, dare non cogetur, quia non de mariti bonis aliquid consequitur, sed quod dederat, recepisse videtur. Ad § 4. Si a quocumque per testamentum surdus aut mutus heredes fuerint instituti aut ab intestato fortasse successerint, si quid aut per testamentum aut per legitimum numerum fideicommissi nomine, ut dare debeant, fuerint delegati, id dare omnimodis compelluntur. Ad § 5. Qui fideicommissum cuicumque dimittit, potest his verbis ad eum, cui reliquerit, loqui : VOLO TIBI DE REBUS MEIS ILLUD ESSE DONATUM aut SPERO A TE UT ILLA RE DIGNERIS ESSE CONTENTUS. Quod tamen debet aut testamenti serie aut testium professione constare. Ad § 6. Si quando fideicommissum relinquitur, precativis verbis relinqui potest, ut roget quis iniungat petat speret, ut id, quod fidei suae commissum est, ad eum, quem testator voluit, sicut iniunxit, ita faciat pervenire. Nam si dicat quis : DIMITTO HOC ILLI vel COMMENDO, quia verba directa sunt, fideicommissi locum habere non possunt. Ad § 7. Per fideicommissum unusquisque potest tam proprias res quam alienas dimittere. Sed si suas dimiserit, ipsae, quae relictae sunt, dantur ; si vero alienas, aut aestimationem dimissae rei dare aut ipsas redimere et dare heres, cuius fidei commissum est, iure compellitur. Ad § 8. Si quis per fideicommissum rem alienam ideo reliquerit, quia suam esse credebat, non utique dimissurus, si scisset alienam, sicut et in legatis damnationis constitutum est, non potest propter hoc heres, cuius fidei commissum est, retineri. Ad § 10. Per codicillos fideicommissum relictum iure debetur, etiamsi codicilli testamento non fuerint confirmati. Ad § 12. Si ita fideicommissum filiofamilias relinquatur, ut, cum emancipatus a patre fuerit vel cum sui iuris factus fuerit, fideicommissum relictum, quocumque modo patria potestate fuerit liberatus, id, quod relictum est ei, iure debetur. Ad § 13. Si aliquis ita hereditatem duobus reliquerit et eos rogaverit, ut uno ex his sine filiis mortuo ei, qui superfuerit, omnis hereditas adquiratur, uno ex ipsis sine filiis mortuo ad superstitem integra hereditas pertinebit. Et si aliquid hi ipsi, dum vivunt, pacisci de ea hereditate voluerint, id, quod depecti fuerint, non valebit. Ad § 14. Neque heres, antequam relictam sibi hereditatem adeat, neque legatarius, antequam legatum, quod ei dimissum est, accipiat, aliquid per fideicommissum de eo, quod eis relictum est, ad alias possunt transferre personas. Ad § 15. Si rem, quae per fideicommissum alicui relicta est, cuicumque heres vendiderit et eam sciens relictam alii aliquis comparaverit, fideicommissarius in possessionem sibi deputatam mitti iure deposcit. Ad § 16. Si quando libertis fideicommissum relictum fuerit, his debetur, qui manumissi sunt, vel eis, qui intra legitimum numerum libertatem fuerint consecuti. Legitimus autem numerus est, qui secundum legem Fufiam Caniniam custoditur. Ad § 18. Quoties fideicommissum relinquitur, sicut peti potest, ita non potest vindicari.

[III. DE SENATUS CONSULTO PEGASIANO.]

Ad § 1. Inter heredem et eum, cui hereditatem per fideicommissum iussus est reformare, ita interposita stipulatione observandum est, ut heres pro quarta, quam sibi retinet, quartae partis excipiat actiones et fideicommissarius pro tribus tantum partibus, quae ad eum ex hereditate perveniunt, oneretur. Ad § 2. Si is, qui totam hereditatem per fideicommissum alteri reddere iussus est, quartam sibi iure concessam noluerit retinere, necesse est, ut fideicommissario integram hereditatem restituat. Quo facto sicut omnis hereditas, ita ad eum omnes hereditariae transeunt actiones. Ad § 3. Lex Falcidia, similiter et Pegasianum senatus consultum, facta hereditarii debiti ratione et separatis his, quae in honorem Dei ecclesiis relinquuntur, quartam hereditatis ex omnibus ad scriptum heredem censuit pertinere. Ad § 4. Is, qui integram hereditatem fideicommissario restituit, cum quartam sibi iure concessam retinere potuerit, postea eam repetere non potest, quia nec aliquid indebitum solvit, sed integram fidem defuncto exhibuisse videtur.

[IV. DE REPUDIANDA HEREDITATE.]

Ad § 3. Si is, qui heres scriptus est et alteri hereditatem restituere iussus est, adire hereditatem dissimulet, potest fideicommissarius obtinere, ut is, qui heres in hoc ordine scriptus est, et hereditatem adire et restituere iubeatur. Ad § 4. Qui hereditatem, quam restituere iussus est, adire dubitabat, si eam suscipere compulsus fuerit, integram eam fideicommissario reformare compellitur.

[V. DE INOFFICIOSI QUERELLA.]

Ad § 2. Si mulier post factum testamentum filium peperit et testamentum nato filio non mutaverit, filius praeteritus de inofficioso matris testamento agere potest. Ad § 5. Si pater filium ex asse heredem instituat et per fideicommissa aut legata hereditatem ipsam totam diversis distribuat, filius contra patris testamentum de inofficioso agere non potest, quia quartam sibi aut per legem Falcidiam aut per senatus consulti beneficium retinebit. Ad § 6. Quoties Falcidia filiis computanda est, de asse hereditatis primo loco defuncti debita detrahuntur et expensa, quae in funere eius praestita est, sed et collatae libertates nihilo minus debebuntur. Et sic liberis Falcidia, id est uniuscuiusque portionis quarta portio, debetur. Ad § 7. Filio herede scripto, si ex ordinatione defuncti patris minus quam quarta portionis suae fuerit deputata, suppleri eam sibi a coheredibus fratribus iure desiderat, quia in tali casu inofficiosi actio removetur. Ad § 8. Si talis pactio vivo patre inter filios fiat, ut post obitum patris de inofficioso filii non querantur, talis pactio non valebit ; sed cui competit, de inofficioso agere potest. Ad § 9. Si is, qui a defuncto rogatus est, ut relictam hereditatem alteri restituat, de inofficiosi querella instituerit actionem, id, quod fideicommissum est, ut redderet ei, cui reddere iussus est, penitus non peribit ; sed ille, qui inofficiosi querellam proposuit, quartam, quam ex fideicommisso senatus consulti beneficio erat habiturus, suo vitio perdit.

[VII. DE LEGE CORNELIA.]

Ad § 2. [Haenel = Si quis testamentum suppresserit amoverit resignaverit deleverit aut consenserit aut fieri iusserit, ut falsarius in insulam deportetur].

[VIII. DE INTESTATORUM SUCCESSIONE.]

Ad § 14. Agnati sunt, qui per virilem sexum descendunt, cognati autem, qui per femineum. Et ideo patrui vel patruorum filii et agnati et cognati sunt, avunculi vero et eorum filii cognati sunt, non agnati. Ad § 20 (22). Feminae nisi fratribus consanguineis intestatis aliter cum agnatis succedere non possunt, quia nec cognati masculi ad successionem intestatorum vocantur, nisi quando agnatos deesse constiterit. Sane deficientibus agnatis cum cognati succedunt, possunt feminae cum viris, quae aequalis gradus sunt, iure succedere. Ad § 21 (23). Si quando quis intestatus moriatur, qui fratrem et fratris filium derelinquant, ad fratrem, non ad fratris filium, hereditas pertinebit. Quod si frater defuncti hereditatem repudiaverit vel adire noluerit, tunc fratris filius hereditatem patrui sibi poterit vindicare. Ad § 24 (26). Si quando multi heredes legitimi fuerint derelicti et aliqui eorum hereditatem praetermiserint vel adire noluerint, portiones eorum, qui omiserint vel adire noluerint, his legitimis, qui adierint, adquiruntur. Sed in herede instituto, cui alter substitutus est, alia condicio est, quia in heredibus scriptis testamenti ordo tenendus est, ut institutis vel substitutis de adeunda hereditate scripturae forma servetur.

[XI. DE GRADIBUS.]

Ad § 2. Istae personae in secundo gradu ideo duplices appellantur, quia duo avi sunt, paternus et maternus. Item duo genera nepotum sunt, sive ex filio sive ex filia procreati. Frater et soror ex transverso veniunt, id est aut frater patris aut frater matris, qui aut patruus aut avunculus nominatur ; qui et ipsi hoc ordine duplicantur. Ad § 4. Haec plus exponi opus non est, quam lex ipsa declarat. Ad § 5. Haec species nec aliis gradibus, quam scripta est, nec aliis vocabulis declarari potest. Ad § 7. Haec quoque explanari amplius non potest, quam ut auctor ipse disseruit. Ad § 8. In his septem gradibus omnia propinquitatum nomina continentur ; ultra quos nec affinitas inveniri nec successio potest amplius propagari.

[XII. DE MANUMISSIONIBUS.]

Ad § 1. Si aliquis servum communem manumiserit, eundem manumittendo nec Latinum nec civem Romanum facere potest ; et ideo portio eius manumissori perit et alteri domino ex integro, quasi eius tantum proprius fuisset, adquiritur. Ad § 4. Per fideicommissum data libertas ab herede per hoc revocari non potest, si servum, quem manumittere iussus est, crimine obiecto in vincula redegerit. Ad § 5. Si communem servum unus ex dominis in vincula redegerit, propter hoc libertati eius, si postea manumissus fuerit, non nocebit, quia in tali re indulgentioris domini sententia, qui nihil in eum fecit, melior iudicatur. Et ideo si ab utroque domino manumissus fuerit, civis Romanus effici potest. Ad § 8. Si servum non solum dominus, sed procurator eius vel actor in vincula redegerit et dominus hoc iuste factum adquieverit, futurae impedit libertati. Nam si eum ab actore ligatum dominus solvi praeceperit, futura libertas non poterit impediri.

[XIII. DE FIDEICOMMISSIS LIBERTATIBUS.]

Ad § 2. Si testator fideicommisso servum iusserit manumitti et ita evenerit, ut, antequam manumissio daretur, is, cuius fidei commissa libertas est, moriatur, heres eius ad manumissionem praestandam, quam auctor suus daturus erat, iure compellitur. Ad § 3. Si quis moriens servis suis libertatem dandam filiorum fidei commiserit eosque filiis suis tutores esse praeceperit, hoc ordine fideicommissa libertas aliquatenus impeditur, quia nec pupilli sine tutoris auctoritate servos manumittere possunt et, qui tutores a patre nominatim relictos habent, alios tutores habere non possunt. Sed in tali casu ordinis consilio et ratione prospectum est, ut pupilli velut absentium vice, dum libertas servis tribuitur, habeantur, ut data his a iudice secundum formam testamenti primitus libertate etiam tutores esse praevaleant.

[XIV. AD LEGEM FUFIAM CANINIAM.]

Ad § 2. Quoties per testamentum et per codicillum libertates dantur, qui in codicillo manumissi sunt, sive ante testamentum factus sit codicillus, sive postea et testamento confirmatus sit, posteriori loco tamen habendi sunt, qui per codicillos fuerint manumissi. Et ideo computatis primum, qui testamento manumissi sunt, tum illi, qui in codicillis manumissi, numerantur. Et si maior numerus per codicillum quam in lege Fufia Caninia continetur, illi libertatem perdunt, qui in codicillo super legitimum numerum manumissi inveniuntur.

AD LIBRUM QUINTUM.

[I. DE LIBERALI CAUSA.]

Ad § 2. Quicumque ingenuam personam fraudis studio manumittendam esse crediderit, praeiudicium ex hoc ingenuitas non incurrit.

[II. DE USUCAPIONE.]

Ad § 1. Aliqua sunt, quae animo et corpore possidemus, aliqua, quae tantum animo. Animo et corpore ea possidemus, quae in praesenti tenere videmur vel utimur ; animo vero ea possidemus, quae in longinquo posita sunt et in nostro iure consistunt et ea proprietati nostrae possumus vindicare. Ad § 2. Per liberas personas, quae nobis nulla condicione obligatae sunt, adquirere nihil possumus. Sed per procuratores adquiri nobis possessionem certum est. Nam si aliquid absente domino fuerit comparatum, non aliter ei adquiritur, nisi hanc ipsam venditionem sibi acceptam dominus esse consenserit. Ad §§ 3, 4. Viginti annorum non requisitam possessionem, si tamen iustum possidendi initium intercessisse probatur, possessori prodesse certum est. Iustum autem initium est emptionis hereditatis donationis legati fideicommissi et ceterarum rerum similium, quae per legitimas scripturas atque contractus ad uniuscuiusque dominium transire noscuntur. Huius autem rei praescriptio inter praesentes decennii est, inter absentes vero vicennii computatur.

[III. DE HIS QUAE PER TURBAM FIUNT.]

Ad § 1. Si aliquis collecta multitudine aut concitata seditione damnum cuicumque intulerit, si pecuniae damnum fiat, dupli redhibitione componitur. Nam si corpus alicuius vel membra caede pulsata fuerint, huiusmodi admissum a iudice vindicatur. Ad § 6. Si aliquis malitiae studio incendium miserit, de hoc crimine convictus poenis gravissimis iubetur interfici. Quod si per negligentiam factum incendium comprobatur, damnum, quod cuicumque illatum fuerit, resque, quae incendio perierit, dupli satisfactione sarciatur.

[IV. DE INIURIIS.]

Ad § 9. Qui pro iniuria mediocri aestimatae iniuriae damna subire compellitur, quamvis civiliter videatur addictus, tamen infamis efficitur.

[Va. DE EFFECTU SENTENTIARUM ET FINIBUS LITIUM.]

Ad § 6 (7). Quicumque tribus auctoritatibus iudicis conventus vel tribus edictis ad iudicium fuerit provocatus aut uno pro omnibus peremptorio, id est quod causam exstinguit, fuerit evocatus et praesentiam suam apud eum iudicem, a quo ei denuntiatum est, exhibere noluerit, adversus eum quasi in contumacem iudicari potest. Quin immo nec retractari per appellationem negotia possunt, quoties in contumacem fuerit iudicatum.

[VI. DE INTERDICTIS.]

Ad § 1. Interdicta dicuntur quasi non perpetua sententia, sed ad tempus interim dicta, hoc est a iudice, momentum priori reddere possessori ; id est, ut, si quis possidens intra anni spatium quid amisisse videtur, praesentibus litigatoribus iudice ordinante recipiat et postmodum, si voluerit, tam de vi quam de rei proprietate confligat. Nam si talis casus emerserit, ut adventiciam quolibet titulo rem novus possessor adeat et eam maiore parte anni, id est plus quam sex mensibus, teneat et ab alio haec res, quam tenuit, auferatur et ille, qui abstulit, quattuor aut quinque mensibus teneat, si intra ipsum annum de momento fuerit actum, priori possessori, qui maiore parte anni possedit, res a iudice partibus praesentibus merito reformatur, ita ut de negotii qualitate partes sequenti actione confligant. Sin vero, qui abstulit, maiori parte anni possedit ante iudicium, momenti beneficium reddere non compellitur. Ad § 7. Vi possidet, qui impetu efficaci depulso adversario possidet ; clam possedisse videtur, qui ignorante et inscio domino possessionem occupat ; precario, qui per precem postulat, ut ei in possessione permissu domini vel creditoris fiducia morari liceat. Ad § 8. Si ex rebus, quas violenter aliquis occupavit, quaelibet quacumque occasione perierint aut arserint vel servi violenter occupati mortui fuerint, quamlibet fraude illius, qui occupavit, id quod perit, factum non videatur, tamen ab ipso, quaecumque perierint, reddenda sunt, qui rem iuris alieni violenter visus est occupasse. Ad § 10. Si quando alicuius precibus exorati aliquid cuicumque possidendum ad tempus praestitum fuerit et ad primam admonitionem hoc ipsum reddere noluerit, datur adversus eum interdictum et actio iusta proponitur ; quae actio civilis est, velut si de commodato agatur, ut res ita praestita sine aliqua difficultate reddatur, quia pro beneficio suo pati quemcumque iniuriam non oportet. Ad § 12. Si heres eius in ea possessione, quam auctor suus precario possederat, post mortem illius manserit, magis aestimandus est clam, id est occulte, manere. Actio tamen proprietatis domino adversus eum, qui ita manserit, iure competit. Ad § 14. Si quicumque hominem liberum ligaverit absconderit incluserit aut, ut id fieret, solacium praebuerit, adversus eum legis Fabiae actio datur, id est ut exhibeatur is, qui in clusura aut in vinculis detinetur ab eo, qui fecisse convincitur, aut secundum legem Fabiam puniendus est aut secundum aestimationem iudicis poena nummaria feriendus est. Ad § 16. Si quis debitor creditori suo talem fecerit cautionem, ut omnia ei, quae in bonis suis habet vel quae habiturus est, oppignerasse videatur, in tali condicione nec concubina nec filius naturalis nec alumnus nec ea, quae in usu quotidiano habet, obligata videri possunt. Nec momentum, si creditor petat, de his rebus, quas superius diximus, accipere potest.

[VII. DE OBLIGATIONIBUS.]

Ad § 2. Verborum obligatio ideo inter praesentes constare videtur, quia necesse est, ut is, qui aliquid redditurum se promittit, ad creditoris interrogata respondeat, ut si interrogatus fuerit ISTUD DABIS ? Ille respondet DABO, si interrogatus fuerit, PROMITTIS ? Ille respondet PROMITTO. Sed si scribat aliquis se quamcumque summam redditurum, ita habetur, quasi ad interrogata responderit. Ideo ad redhibitionem secundum scripturae ordinem retinetur. Ad § 4. Qui aliquid se cuicumque redditurum esse promiserit, si eius facto res promissa depereat, ita eam is, cui promissa est, ab eo recipere potest, tamquam non perierit ; ideoque promissor aestimatione habita pretium eius rei, quae perierit, reformare compellitur. Quod in eo magis observandum est, si promissoris fraude fuerit factum.

[VIII. DE NOVATIONIBUS.]

Ad § 1. Novatio est, quoties causa novatur.

[IX. DE STIPULATIONIBUS.]

Ad § 1. Substitutus heres eum, qui sub condicione heres institutus est, adita hereditate compellere potest, ut sibi institutus caveat heres, id est cautione promittat hanc ipsam hereditatem a se in nullo penitus minuendam. Quo facto si quid de hereditate fuerit imminutum, duplos fructus eius rei a die cautionis heres institutus redhibere compellitur. Ad § 2. Ex ea die, qua de causa fuerit iudicatum, si in redhibitione mora facta fuerit, dupli fructus computantur ; et tam hos, qui addicti fuerint, quam etiam heredes eorum vel procuratores aut cognitores vel fideiussores eadem promissio comprehendit. Hic etiam tenendi sunt, quorum nomine facta fuerit promissio. Ad § 3. Si quando causa per iudicium fuerit terminata et iudicati solutio fideiussione interposita fuerit repromissa sed is, cui fideiussio praebita est, huius rei actionem qualibet ratione tardaverit, a persecutione rei, quae addicta est, non excluditur. Ad § 4. Emancipati filii, si patris testamento fuerint praetermissi et se paternae hereditati cum reliquis fratribus miscere voluerint, de confundendis rebus, quas a patre emancipationis tempore perceperint, fideiussores dare compelluntur, qui eos omnia divisioni refusuros sua fideiussione promittant. Quod si huiusmodi fideiussores non dederint, statim fide media confusionem rerum omnium, quas acceperunt, facere compelluntur exceptis tamen rebus, quas de castrensi peculio habere probantur.

[X. DE CONTRAHENDA AUCTORITATE.]

Ad § 2. Si quando aliquibus vicinus paries ruinae metum videatur ostendere, invicem sibi datis fideiussoribus promittere debent, ut, si cui vicinus paries damnum fecerit, a socio sarciatur. Sed si ab uno ex his communis paries propter metum ruinae fuerit reparatus, expensas fabricae socius illi pro portione sua praestare cogendus est.

[XI. DE DONATIONIBUS.]

Ad § 2. Si inter aliquos de tradita aut non tradita re nascatur intentio, huius rei probatio non in iure aut in scriptura, sed in facto constat. Et ideo ad omnem probationem sufficit, si res ab eo, qui sibi traditam adserit, teneatur. Ad § 4. Si aliquis unam rem duobus per legitimas scripturas donaverit, uni prius et alteri postea, non quaerendum est in his donationibus, qui primus, qui posterior sit ; sed qui rem tradente donatore possederit, is eam, cui est tradita, possidebit. Nec interest, utrum in parentes an in extraneos talis sit facta donatio. Ad § 5. Si aliquis rem iuris sui scriptura interveniente donaverit, evictionis poenam sibi constituere invitus non compellitur ; ad quam, etiamsi volens promiserit, non potest retineri, quia res, quae lucrum alteri facit, damnum pro munere suo donatori inferre non poterit. Et si ad hanc rem is, cui donatum est, donatorem voluerit attinere, ab hac actione omnimodis removetur. Ad § 6. Si quis aliquem de imminenti periculo, id est de latronum aut hostium persecutione vel manu, eripuit, quidquid vel quantum aut si omnia ei is, qui liberatus est, pro salutis suae mercede donaverit, nec ab ipso donatore nec ab heredibus eius repeti potest, quia vitae praemium nulla potest pretii aestimatione pensari.

[XII. DE IURE FISCI ET POPULI.]

Ad § 1. Si quis sibi pro aliquo admisso crimine mortem intulerit, facultates eius fiscus vindicat. Nam si ingratitudine malae vitae aut propter verecundiam contracti enormis debiti vel impatientia valetudinis mortem sibi intulerit, bona eius suis aut legitimis heredibus nullatenus auferuntur.

[XIII. DE DELATORIBUS.]

Ad § 2. Si servi fiscales aliquid domino nuntiaverint atque prodiderint, delatores esse non videntur. Sane si aliquis eos ad hanc rem immiserit vel instigaverit, eum prodere iubentur. Qui cum proditus ab illis fuerit, ita puniri iubetur, quemadmodum delatores pro iuris ordine puniuntur.

[XV. DE TESTIBUS.]

Ad § 3. Adversus se invicem testimonium parentes et filii vel liberti dicere prohibentur, qui veritatis professionem propinquitatis affectio impedire cognoscitur.

[XVI. DE SERVORUM QUAESTIONIBUS.]

Ad § 1. Servum de facto suo in se interrogari posse receptum est, ut, si aliquid dominus eius per eum cuicumque sine cautione transmiserit aut commodaverit, si ille, cui traditum est, negare voluerit, responsione servi, per quem res acta est, possit rei probatio non deesse. Ad § 2. Si quando rerum hereditariarum quantitas tutore agente requiritur, ut possit hereditatis quantitas inveniri, de servis hereditariis quaestionem haberi iure praeceptum est. Et si fortasse de filiis aliqua dubitatio habeatur, ut veritas inveniri non possit torqueri servi hereditarii iubentur. Ad § 10. Si latro quaestioni subditus de eo, qui ipsum questioni obtulit, confiteatur, credulitatem confessioni eius non convenit adhiberi, nisi forte ad protegendam conscientiam suam eum quaestioni obtulisse rebus evidentibus adprobetur. Ad § 11. In criminalibus causis nec accusator nisi per se aliquem accusare potest neque accusatus per procuratorem aut aliam personam se defensare permittitur, nisi forte ingratum libertum patronus accuset. Ad § 13. In eum reum, qui de obiecti criminis veritate convincitur, sive torqueri possit, sive non possit, iudex, quod ei visum fuerit, iudicabit.

[XIX. DE SACRILEGIS.]

Ad § 1. Ista, quae de templo dicta sunt, de ecclesia loqui intelligenda sunt, de reliquo interpretatione non eget.

[XXV. AD LEGEM CORNELIAM TESTAMENTARIAM.]

Ad § 4. Quicumque iudex oblatas sibi in iudicio leges vel iuris species audire noluerit et contra eas iudicaverit, ex hac re convictus in insulam deportetur.

[XXVI. AD LEGEM IULIAM DE VI PUBLICA ET PRIVATA.]

Ad §§ 1, 2. Lege Iulia decretum est, ut pro violentia publica damnetur, quicumque iudex appellantem, ut ad principis praesentiam ducatur, ingenuum hominem vel civem Romanum factum torserit occiderit vel occidi iusserit vel in vinculis publicis adstrinxerit vel flagellis ceciderit aut damnare praesumpserit. Pro qua re humiliores personae iudicio capitis puniuntur, honestiores in insulam relegantur. Sed a legis istius poena de aliquibus praeceptum est, etiamsi ad principem appellaverint, posse torqueri vel damnari, si quos in ludicra arte offenderint vel iudicio fuerint condemnati aut de crimine suo confessi ; et si qui propter hoc in carcerem rediguntur, quia secundum leges sententiae iudicis parere noluerint, vel si contra disciplinam publicam commisisse aliquid convincantur, tribuni quoque militum et praepositi navium et praefecti alarum. Et hi omnes sine impedimento legis Iuliae etiam post appellationem possunt pro culpae suae qualitate aut damnari aut verberari.

[XXVIII. AD LEGEM IULIAM REPETUNDARUM.]

Ad § 1. Si pedanei iudices, id est qui ex delegatione causas audiunt, in audientia causae corrupti contra iustitiam iudicasse convicti fuerint, a iudice provinciae aut curia submoventur aut in exsilium mittuntur aut ad tempus relegantur.

[XXXII. QUANDO APPELLANDUM SIT.]

Ad § 1. Si quando, dum causa a iudice auditur, sacramentum petente uno ex litigatoribus alter obtulerit, litigator, qui iudicibus appellare voluerit, tunc appellare debet, quando sacramentum offertur, non postquam iuratur.

[XXXIII. DE CAUTIONIBUS ET POENIS APPELLATIONUM.]

Ad § 1. Propter superfluam appellatorum licentiam, ne in retractandis vel revocandis sententiis liberum habere arbitrium videantur, et tempora appellationis et poenae constitutae sunt, ut quicumque iudici, qui causam eius audivit, appellare et ad alium iudicem provocare voluerit, intra quinque dies appellet et his ipsis quinque diebus ad iudicem, quem provocaverit, sine aliqua dissimulatione perveniat ; et ipse dies, quo accepit litteras, in his quinque diebus specialiter computetur. Quod si longius iter sit, exceptis his quinque diebus spatium dierum, quo iter agi possit, computetur. Ad § 2. Si quando inter litigatores de dando praesentiae suae fideiussore contentio est, si aliquis in cautione verborum praeiudicium timeat et propter hoc fideiussorem dare nolit, potest certum aliquid de rebus suis poenae causa deponere. Sed si contra eum fuerit iudicatum et ipse defuerit, perdit quod deposuit. Ad § 4. Si in una causa multi appellant, unam pro omnibus fieri sufficit cautionem. Et si in communi causa unus caverit et vicerit, omnes, quibus una causa est, vicisse videntur. Ad § 5. Cum de multis causis a iudicum sententiis appellatum fuerit, singulae cautiones de singulis sententiis faciendae sunt et in singulis cautionibus singulae poenae specialiter ab appellatoribus inserendae.

[XXXIV. DE LITTERIS DIMISSORIIS.]

Ad § 1. Ista superius sub titulo de cautionibus et poenis appellationum interpretata est.

[XXXV. DE REDDENDIS CAUSIS APPELLATIONUM.]

Ad § 1. Si quando in causa capitali, similiter in causa status, id est ingenuitatis vel servitutis, appellatum fuerit, non per procuratores, sed ipsis praesentibus est agendum, quia nemo absens aut capite damnari potest aut sententiam servitutis excipere. Ad § 2. Quicumque non confidentia iustae causae, at causa afferendae morae, ne contra eum sententia proferatur, appellaverit, vel si de facto suo confessus, ne addicatur, appellare voluerit, huiusmodi appellationes non recipiuntur.

[XXXVI. POST PROVOCATIONEM QUID OBSERVANDUM SIT.]

Ad § 1. Quoties post auditam causam iudici possessor appellat, fructus possessionis, de qua agitur, dum secundae audientiae eventus in dubio est, merito sequestrantur. Nam si petitor appellaverit, hoc ab eo non potest postulari, quia non potest sequestrare, quod non habet.

[XXXVII. DE MERITIS APPELLATIONUM.]

Ad § 1. Si quando cuiuscumque appellatio iniusta pronuntiatur, sumptus, quos, dum sequeretur, adversarium suum compulit sustinere, non in simplum, sed in quadruplum ei reformare cogetur.

► Bibliography

Arndts, Iulii Paulli receptarum sententiarum ad filium libri quinque, Bonn, 1833 ; Hänel, Lex Romana Wisigothorum, Leipzig, 1849 ; Buckland, Law Quarterly Review, 60, 1944, pp. 361-365 ; Kaser & Schwartz, Die Interpretatio zu den Paulussentenzen, Koln, 1956 ; Girard & Senn, Textes de droit romain, I, 7th ed., Paris, 1967, pp. 370-407, n. 9 ; Irigoyen Troconis, Paulo Sentencias : Libro segundo, Interpretatio, México, 1994 ; Irigoyen Troconis, Julio Paulo, Sentencias a su hijo : libro I, Interpretatio, México, 1995.

► Source : Lex romana Wisigothorum.