GAI INSTITUTIONUM COMMENTARII QUATTUOR | ||
Commentarius III | ||
( AD 161 ) | ||
[.
. . . . fol. deperd.
. . . . . . . ] |
||
1.
Intestatorum hereditates ex lege XII tabularum primum
ad suos heredes pertinent. 2.
Sui autem heredes
existimantur liberi, qui in potestate morientis fuerunt, ueluti filius
filiaue, nepos neptisue ex filio, pronepos proneptisue ex nepote filio
nato prognatus prognataue. nec interest, utrum naturales sint liberi
an adoptiui. ita demum tamen nepos neptisue et pronepos proneptisue
suorum heredum numero sunt, si praecedens persona desierit in potestate
parentis esse, siue morte id acciderit siue alia ratione, ueluti emancipatione;
nam si per id tempus, quo quis moriatur, filius in potestate eius sit,
nepos ex eo suus heres esse non potest. idem et in ceteris deinceps
liberorum personis dictum intellegemus.
3.
Vxor
quoque, quae in manu eius, qui moritur, est, ei sua heres est, quia
filiae loco est. item nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptis
loco est. sed ita demum erit sua heres, si filius, cuius in manu fuerit,
cum pater moritur, in potestate eius non sit. idemque dicemus et de
ea, quae in nepotis manu matrimonii causa sit, quia proneptis loco est.
4.
Postumi
quoque, qui si uiuo parente nati essent, in potestate eius futuri forent,
sui heredes sunt.
5.
Idem
iuris est de his, quorum nomine ex lege Aelia Sentia uel ex senatus
consulto post
mortem patris causa probatur: nam et hi uiuo patre causa probata in
potestate eius futuri essent. 6.
Quod etiam de eo filio, qui ex prima secundaue mancipatione post mortem
patris manumittitur, intellegemus. 7.
Igitur cum filius filiaue et ex altero filio nepotes neptesue extant,
pariter ad hereditatem uocantur; nec qui gradu proximior est, ulteriorem
excludit. aequum enim uidebatur nepotes neptesue in patris sui locum
portionemque succedere. pari ratione et si nepos neptisue sit ex filio
et ex nepote pronepos proneptisue, simul omnes uocantur ad
hereditatem. 8. Et
quia placebat nepotes neptesue, item pronepotes proneptesue in parentis
sui locum succedere, conueniens esse uisum est non in capita, sed in
stirpes hereditatem diuidi, ita ut filius partem dimidiam hereditatis
ferat et ex altero filio duo pluresue nepotes alteram dimidiam, item
si ex duobus filiis nepotes extent et ex altero filio unus forte uel
duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut ad duos dimidia pars pertineat
et ad tres aut quattuor altera dimidia. |
||
9. Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas pertinet ex eadem lege
XII tabularum ad adgnatos. 10. Vocantur autem adgnati, qui legitima cognatione iuncti sunt. legitima
autem cognatio est ea, quae per
uirilis sexus personas
coniungitur. itaque eodem patre nati fratres agnati sibi sunt,
qui etiam consanguinei uocantur, nec requiritur, an etiam
matrem eandem habuerint. item patruus fratris filio et inuicem is illi
agnatus est. eodem numero sunt fratres patrueles inter se, id est qui
ex duobus fratribus progenerati sunt, quos plerique etiam consobrinos uocant; qua ratione
scilicet etiam ad plures gradus agnationis peruenire poterimus. 11. Non tamen omnibus simul agnatis dat lex XII tabularum hereditatem,
sed his, qui tum, cum certum est aliquem intestatum decessisse, proximo
gradu sunt. 12. Nec in eo iure successio est. ideoque si agnatus proximus hereditatem
omiserit uel, antequam adierit, decesserit, sequentibus nihil iuris
ex lege competit. 13. Ideo autem non mortis tempore quis proximus fuerit, requirimus, sed eo
tempore, quo certum fuerit aliquem intestatum decessisse, quia si quis
testamento facto decesserit, melius
esse uisum est tunc demum requiri proximum, cum certum esse coeperit
neminem ex eo testamento fore heredem. 14. Quod ad feminas tamen attinet, in hoc iure aliud in ipsarum hereditatibus
capiendis placuit, aliud in ceterorum [bonis] ab his capiendis. nam
feminarum hereditates proinde ad
nos agnationis iure redeunt atque masculorum, nostrae uero hereditates
ad feminas ultra consanguineorum gradum non pertinent. itaque soror
fratri sororiue legitima heres est, amita uero et fratris filia legitima
heres esse non potest; sororis autem nobis loco
est etiam mater aut nouerca, quae per in manum conuentionem
apud patrem nostrum iura filiae nancta est. 15.
Si ei, qui defunctus erit, sit frater
et alterius fratris filius, sicut ex superioribus intellegitur, frater
prior est, quia gradu praecedit. sed alia facta est iuris interpretatio
inter suos heredes. 16.
Quod si defuncti nullus frater extet, sed
sint liberi fratrum, ad omnes quidem hereditas pertinet; sed quaesitum
est, si dispari forte numero sint nati, uelut
ex uno unus uel duo, ex altero tres uel quattuor, utrum in stirpes diuidenda
sit hereditas, sicut inter suos heredes iuris est, an potius in capita.
iam dudum tamen placuit in capita diuidendam esse hereditatem. itaque
quotquot erunt ab utraque parte personae, in tot portiones hereditas
diuidetur, ita ut singuli singulas portiones ferant. |
||
17.
Si nullus agnatus sit, eadem lex XII tabularum gentiles ad hereditatem
uocat. qui sint autem gentiles, primo commentario rettulimus; et cum
illic admonuerimus totum gentilicium
ius in desuetudinem abisse, superuacuum est hoc quoque loco de eadem
re iterum curiosius tractare. |
||
18.
Hactenus lege XII tabularum finitae sunt intestatorum hereditates. quod
ius quemadmodum strictum fuerit, palam est intellegere. 19.
Statim enim emancipati liberi nullum ius in hereditatem parentis ex
ea lege habent, cum desierint sui heredes esse. 20.
Idem
iuris est, si ideo liberi non sint in potestate patris, quia sint cum
eo ciuitate Romana donati nec ab imperatore in potestatem redacti fuerint.
21. Item agnati kapite deminuti non admittuntur ex ea lege ad hereditatem,
quia nomen agnationis capitis deminutione perimitur. 22. Item proximo agnato non adeunte hereditatem nihilo magis sequens iure
legitimo admittitur. 23. Item feminae agnatae, quaecumque consanguineorum gradum excedunt,
nihil iuris ex lege habent. 24. Similiter non admittuntur cognati, qui per feminini sexus personas
necessitudine iunguntur, adeo quidem, ut nec inter matrem et filium
filiamue ultro citroque hereditatis capiendae ius conpetat, praeterquam
si per in manum conuentionem consanguinitatis iura inter eos constiterint. |
||
25. Sed hae iuris iniquitates edicto praetoris emendatae sunt. 26.
Nam eos omnes, qui legitimo iure deficiuntur, uocat ad hereditatem,
proinde ac si in potestate parentis mortis tempore fuissent, siue soli
sint, siue etiam sui heredes, id est qui in potestate patris fuerunt,
concurrant. 27.
Adgnatos autem capite deminutos
non secundo gradu post suos heredes uocat, id est, non eo gradu uocat,
quo per legem uocarentur, si kapite minuti non essent, sed tertio proximitatis
nomine. licet enim capitis deminutione ius legitimum perdiderint, certe
cognationis iura retinent. itaque si quis alius sit, qui integrum ius
agnationis habebit, is potior erit, etiamsi longiore gradu fuerit. 28.
Idem iuris est, ut quidam putant, in eius agnati persona, qui proximo
agnato omittente hereditatem nihilo magis iure legitimo admittitur;
sed sunt, qui putant hunc eodem gradu a praetore uocari, quo etiam per
legem agnatis hereditas datur. 29.
Feminae certe agnatae, quae consanguineorum gradum excedunt, tertio
gradu uocantur, id est, si neque suus heres neque agnatus ullus
erit. 30.
Eodem gradu uocantur etiam eae personae, quae per feminini sexus personas
copulatae sunt. 31.
Liberi quoque, qui in adoptiua familia sunt, ad naturalium parentum
hereditatem hoc eodem gradu uocantur. |
||
32.
Quos autem praetor uocat ad hereditatem, hi heredes ipso quidem iure
non fiunt: nam praetor heredes facere non potest;
per legem enim tantum uel similem iuris constitutionem
heredes fiunt, uelut per senatus consultum
et constitutionem principalem: sed cum eis praetor
dat bonorum possessionem, loco heredum constituuntur. |
||
33.
Adhuc autem etiam alios conplures gradus
praetor facit in bonorum possessionibus dandis,
dum id agit,
ne quis sine successore moriatur. de quibus in his commentariis
consulto non agimus, quia hoc ius
totum propriis commentariis exsecuti sumus. 33a.
Hoc
solum admonuisse sufficit, [. . . . . vv. 3 exceptis frustulis legi nequeunt
. . . . . . . ] per in manum
conuentionem iura consanguinitatis
nacta [. . . . . vv. 29 . . . .
. . . ] |
||
34.
Aliquando
tamen neque emendandi neque impugnandi ueteris iuris, sed
magis confirmandi gratia pollicetur bonorum
possessionem. nam illis quoque, qui recte
facto testamento heredes instituti sunt, dat secundum
tabulas bonorum possessionem: item ab intestato heredes suos et agnatos ad bonorum possessionem uocat.
quibus casibus beneficium eius in eo solo uidetur aliquam utilitatem
habere, ut is, qui ita bonorum possessionem petit, interdicto, cuius
principium est QVORVM BONORVM, uti possit, cuius interdicti quae sit
utilitas, suo loco proponemus; alioquin remota quoque bonorum possessione
ad eos hereditas pertinet iure ciuili. |
||
35.
Ceterum saepe quibusdam ita datur bonorum possessio, ut is, cui data
sit, non optineat hereditatem; quae
bonorum possessio dicitur sine re. 36. Nam si uerbi gratia iure facto testamento heres institutus
creuerit hereditatem, sed bonorum possessionem secundum tabulas testamenti
petere noluerit, contentus eo, quod iure ciuili heres sit, nihilo minus
ii, qui nullo facto testamento ad intestati bona uocantur, possunt petere
bonorum possessionem; sed sine re ad eos [hereditas] pertinet, cum testamento
scriptus heres euincere hereditatem possit. 37. Idem iuris est, si intestato aliquo mortuo suus heres noluerit
petere bonorum possessionem, contentus legitimo
iure. nam et agnato competit quidem bonorum possessio, sed
sine re, quia euinci hereditas a suo herede potest. et illud conuenienter dicetur: si ad agnatum iure ciuili
pertinet hereditas et is adierit hereditatem, sed bonorum possessionem
petere noluerit, et si quis ex proximis cognatis petierit, sine re habebit
bonorum possessionem propter eandem rationem. 38.
Sunt et alii quidam similes casus, quorum aliquos superiore commentario
tradidimus. |
||
39.
Nunc de libertorum bonis uideamus. 40.
Olim itaque licebat liberto patronum suum impune testamento praeterire. nam ita
demum lex XII tabularum ad hereditatem liberti uocabat patronum, si intestatus mortuus esset libertus
nullo suo herede relicto. itaque
intestato quoque mortuo liberto, si is suum heredem reliquerat, nihil
in bonis eius patrono iuris erat; et si quidem ex naturalibus liberis
aliquem suum heredem reliquisset, nulla uidebatur esse querella; si
uero uel adoptiuus filius filiaue uel uxor, quae in manu esset, suus
uel sua heres esset, aperte iniquum
erat nihil iuris patrono superesse. 41.
Qua de causa postea praetoris edicto haec iuris iniquitas emendata est.
siue enim faciat testamentum libertus, iubetur ita testari, ut patrono
suo partem dimidiam bonorum suorum relinquat, et si aut nihil aut minus
quam partem dimidiam reliquerit, datur patrono contra tabulas testamenti
partis dimidiae bonorum possessio; si uero intestatus moriatur suo herede
relicto adoptiuo filio uel uxore, quae in manu ipsius esset,
uel nuru, quae in manu filii eius fuerit, datur aeque patrono aduersus
hos suos heredes partis dimidiae bonorum possessio. prosunt autem liberto
ad excludendum patronum naturales liberi, non solum quos in potestate
mortis tempore habet, sed etiam emancipati et in adoptionem dati, si
modo aliqua ex parte heredes scripti sint aut praeteriti contra tabulas testamenti
bonorum possessionem ex edicto petierint; nam exheredati nullo modo
repellunt patronum. 42.
Postea lege Papia aucta sunt iura patronorum, quod ad locupletiores
libertos pertinet. cautum est enim ea lege, ut ex bonis eius, qui sestertium
centum milibus
amplius patrimonium reliquerit
et pauciores quam tres liberos habebit, siue is testamento facto siue
intestato mortuus erit, uirilis pars patrono debeatur; itaque cum unum
filium unamue filiam heredem reliquerit libertus, proinde pars dimidia
patrono debetur, ac si sine ullo filio filiaue moreretur; cum uero duos
duasue heredes reliquerit, tertia pars debetur; si tres relinquat,
repellitur patronus. 43.
In bonis libertinarum nullam iniuriam antiquo iure patiebantur patroni.
cum enim hae in patronorum legitima tutela essent, non
aliter scilicet testamentum facere poterant quam patrono auctore; itaque
siue auctor ad testamentum faciendum factus erat, aut de se queri debebat, quod heres a liberta relictus non
erat, aut ipsum ex testamento, si heres ab ea relictus erat,
sequebatur hereditas. si uero auctor
ei factus non erat et intestata
liberta moriebatur, ad eundem, quia suos heredes femina habere non potest,
hereditas pertinebat: nec enim ullus olim alius iure ciuili heres erat, qui posset
patronum a bonis libertae intestatae repellere.
44.
Sed postea lex Papia cum quattuor liberorum iure libertinas tutela patronorum
liberaret et eo modo concederet eis etiam sine tutoris auctoritate testamentum facere, prospexit, ut pro
numero liberorum, quos liberta mortis tempore
habuerit, uirilis pars patrono debeatur; ergo ex bonis eius, quae [.
. . . . vv. 2 1/2 legi nequeunt
. . . . . . . ] hereditas ad patronum
pertinet. |
||
45.
Quae diximus de patrono, eadem intellegemus et de filio patroni, item
de nepote ex filio et
de pronepote ex nepote filio
nato prognato. 46.
Filia uero patroni et neptis ex
filio et proneptis ex nepote filio nato prognata
olim quidem habebant
idem ius, quod lege XII tabularum patrono datum est; praetor
autem non nisi uirilis sexus patronorum liberos
uocat; filia uero ut contra tabulas testamenti liberti aut ab intestato contra filium adoptiuum
uel uxorem nurumue, quae in manu fuerit, bonorum possessionem petat,
trium liberorum iure lege Papia consequitur; aliter hoc ius non habet.
47.
Sed ut ex bonis libertae testatae quattuor liberos habentis uirilis
pars ei debeatur, ne liberorum quidem iure consequitur, ut quidam putant;
sed tamen intestata liberta mortua uerba legis Papiae faciunt, ut ei
uirilis pars debeatur; si uero testamento facto mortua sit liberta,
tale ius ei datur, quale datum est contra tabulas testamenti liberti,
id est, quale et uirilis sexus patronorum liberi contra tabulas
testamenti liberti habent, quamuis parum diligenter ea pars legis scripta
sit. 48.
Ex his apparet extraneos
heredes patronorum longe remotos esse
ab omni eo iure, quod uel in intestatorum bonis uel contra tabulas testamenti patrono competit. |
||
49.
Patronae olim ante legem Papiam hoc solum ius habebant in bonis libertorum,
quod etiam patronis ex lege XII tabularum datum est. nec
enim ut contra tabulas testamenti
ingrati liberti uel ab intestato contra filium adoptiuum uel uxorem
nurumue bonorum possessionem partis dimidiae peterent, praetor similiter
ut de patrono liberisque eius curabat. 50.
Sed lex Papia duobus liberis honoratae
ingenuae patronae, libertinae tribus eadem fere iura dedit, quae ex
edicto praetoris patroni habent; trium uero liberorum iure honoratae
ingenuae patronae ea iura dedit, quae per eandem legem patrono data
sunt; libertinae autem patronae non idem iuris praestitit. 51.
Quod autem ad libertinarum bona pertinet, si quidem intestatae decesserint,
nihil noui patronae liberis honoratae lex Papia praestat; itaque si
neque ipsa patrona neque liberta kapite deminuta sit, ex lege XII tabularum
ad eam hereditas pertinet, et excluduntur libertae liberi; quod iuris
est, etiam si liberis honorata non sit patrona; numquam enim, sicut
supra diximus, feminae suum heredem habere possunt. si uero uel huius
uel illius kapitis deminutio interueniat, rursus liberi libertae excludunt
patronam, quia legitimo iure kapitis deminutione perempto euenit, ut liberi libertae
cognationis iure potiores habeantur. 52.
Cum autem testamento facto moritur liberta, ea quidem patrona, quae
liberis honorata non est, nihil iuris habet
contra libertae testamentum; ei uero, quae liberis honorata sit, hoc
ius tribuitur per legem Papiam, quod habet ex edicto patronus contra
tabulas liberti. |
||
53. Eadem lex patronae filio liberis honorato . . . patroni iura dedit;
sed in huius persona etiam unius filii filiaeue ius sufficit. |
||
54.
Hactenus omnia iura quasi per indicem tetigisse satis est. alioquin
diligentior interpretatio propriis commentariis exposita est. |
||
55.
Sequitur, ut de bonis Latinorum libertinorum dispiciamus. 56.
Quae pars iuris ut manifestior fiat, admonendi sumus, id quod alio loco
diximus, eos, qui nunc Latini Iuniani dicuntur, olim ex iure Quiritium
seruos fuisse, sed auxilio praetoris in libertatis forma seruari solitos;
unde etiam res eorum peculii iure ad patronos pertinere solita est.
postea uero per legem Iuniam eos omnes, quos praetor in libertate tuebatur,
liberos esse coepisse et appellatos esse Latinos Iunianos: Latinos ideo,
quia lex eos liberos proinde esse uoluit, atque si essent ciues Romani
ingenui, qui ex urbe Roma in Latinas colonias deducti Latini coloniarii
esse coeperunt; Iunianos ideo, quia per legem Iuniam liberi facti sunt,
etiamsi non essent ciues Romani. legis itaque Iuniae lator cum intellegeret
futurum, ut ea fictione res Latinorum defunctorum ad patronos pertinere
desinerent, quia scilicet neque ut serui decederent, ut possent iure
peculii res eorum ad patronos pertinere, neque liberti Latini hominis
bona possent manumissionis iure ad patronos pertinere, necessarium existimauit,
ne beneficium istis datum in iniuriam patronorum conuerteretur, cauere
[uoluit], ut bona eorum proinde ad manumissores pertinerent, ac si lex
lata non esset. itaque iure quodam modo peculii bona Latinorum ad manumissores
ea lege pertinent. 57.
Unde accidit, ut longe differant ea iura, quae in bonis Latinorum ex
lege Iunia constituta sunt, ab his, quae in hereditate ciuium Romanorum
libertorum obseruantur. 58.
Nam ciuis Romani liberti hereditas ad extraneos heredes patroni nullo
modo pertinet; ad filium autem patroni nepotesque ex filio et pronepotes
ex nepote filio nato prognatos omni
modo pertinet, etiamsi a parente
fuerint exheredati; Latinorum autem bona tamquam peculia seruorum etiam
ad extraneos heredes pertinent et ad liberos manumissoris exheredatos non pertinent.
59.
Item ciuis Romani liberti hereditas ad duos pluresue patronos aequaliter
pertinet, licet dispar in eo seruo dominium habuerint; bona uero Latinorum
pro ea parte pertinent, pro qua parte quisque eorum dominus fuerit. 60.
Item in hereditate ciuis Romani liberti patronus alterius patroni filium
excludit, et filius patroni alterius patroni nepotem repellit; bona
autem Latinorum et ad ipsum patronum et ad alterius
patroni heredem simul pertinent, pro qua parte ad ipsum manumissorem
pertinerent. 61.
Item si unius patroni tres forte liberi sunt et alterius unus, hereditas
ciuis Romani liberti in capita diuiditur, id est tres fratres tres portiones
ferunt et unus quartam; bona uero Latinorum pro ea parte ad successores
pertinent, pro qua parte ad ipsum manumissorem pertinerent. 62.
Item si alter ex [is] patronis suam partem in hereditate ciuis Romani
liberti spernat uel ante moriatur, quam cernat, tota hereditas ad alterum
pertinet; bona autem Latini pro parte deficientis patroni caduca fiunt
et ad populum pertinent. |
||
63.
Postea Lupo et Largo consulibus senatus censuit, ut bona Latinorum primum
ad eum pertinerent, qui eos liberasset; deinde ad liberos eorum non
nominatim exheredatos, uti quisque proximus esset; tunc antiquo iure
ad heredes eorum, qui liberassent, pertinerent. 64.
Quo senatus consulto quidam id actum esse putant, ut in bonis Latinorum
eodem iure utamur, quo utimur in hereditate ciuium Romanorum libertinorum.
idque maxime Pegaso placuit; quae sententia aperte falsa est. nam ciuis
Romani liberti hereditas numquam ad extraneos patroni heredes pertinet;
bona autem Latinorum etiam ex hoc ipso senatus consulto non obstantibus
liberis manumissoris etiam ad extraneos heredes pertinent.
item in hereditate ciuis Romani liberti liberis manumissoris nulla exheredatio
nocet, in bonis Latinorum nocere nominatim factam exheredationem ipso
senatus consulto significatur. uerius est ergo hoc solum eo senatus
consulto actum esse, ut manumissoris liberi, qui nominatim exheredati
non sint, praeferantur extraneis heredibus. 65.
Itaque emancipatus filius patroni praeteritus, quamuis contra tabulas
testamenti parentis sui bonorum possessionem non petierit,
tamen extraneis heredibus in bonis
Latinorum potior habetur. 66.
Item filia ceterique sui heredes licet iure ciuili inter ceteros exheredati
sint et ab omni hereditate patris sui summoueantur, tamen in bonis Latinorum,
nisi nominatim a parente fuerint exheredati, potiores erunt extraneis
heredibus. 67.
Item ad liberos, qui ab hereditate parentis se abstinuerunt, nihilo
minus tamen bona Latinorum pertinent; scilicet
quia exheredati nullo modo dici possunt, non magis quam
qui testamento silentio praeteriti sunt. 68.
Ex his omnibus satis illud apparet, si
is, qui Latinum fecerit, [. . . . . vv. 21 exceptis
frustulis legi nequeunt . . . . . . . ] 69.
Item illud quoque constare uidetur, si solos liberos ex disparibus partibus
patronus [. . . . . vv. 1 1/3 legi nequeunt . . . . . .
. ] tant, ad eos pertinere, quia nullo interueniente extraneo herede
senatus consulto locus non est. 70.
Sed si cum liberis suis etiam extraneum heredem patronus reliquerit,
Caelius Sabinus ait tota bona pro uirilibus partibus ad liberos defuncti
pertinere, quia cum extraneus heres interuenit, non habet lex Iunia
locum, sed senatus consultum; Iauolenus autem ait tantum eam partem
ex senatus consulto liberos patroni pro uirilibus partibus habituros
esse, quam extranei heredes ante senatus consultum lege Iunia habituri
essent, reliquas uero partes pro hereditariis partibus ad eos pertinere.
71.
Item quaeritur, an hoc senatus consultum ad eos patroni liberos pertineat,
qui ex filia nepteue procreantur, id est, ut nepos meus ex filia potior
sit in bonis Latini mei quam extraneus heres; item an
ad maternos Latinos hoc senatus consultum pertineat, quaeritur, id est,
ut in bonis Latini materni potior sit patronae filius quam heres extraneus
matris. Cassio placuit utroque casu locum esse senatus consulto; sed
huius sententiam plerique inprobant, quia senatus de his liberis patronorum
nihil sentiat, qui aliam familiam sequerentur; idque ex eo adparere,
quod nominatim exheredatos summoueat; nam uidetur de his sentire, qui
exheredari a parente solent, si heredes non instituantur; neque autem
matri filium filiamue neque auo materno nepotem
neptemue, si eum eamue heredem non instituat, exheredare necesse est,
siue de iure ciuili quaeramus siue de edicto praetoris, quo praeteritis
liberis contra tabulas testamenti bonorum possessio promittitur. |
||
72.
Aliquando tamen ciuis Romanus libertus tamquam Latinus moritur, uelut
si Latinus saluo iure patroni ab imperatore ius Quiritium consecutus
fuerit. nam, ut diuus Traianus constituit, si Latinus inuito uel ignorante
patrono ius Quiritium ab imperatore consecutus sit, [quibus casibus],
dum uiuit iste libertus, ceteris ciuibus Romanis libertis similis est
et iustos liberos procreat, moritur autem Latini iure, nec ei liberi
eius heredes esse possunt; et in hoc tantum habet
testamenti factionem, ut patronum heredem instituat eique, si heres
esse noluerit, alium substituere possit. 73.
Et quia hac constitutione uidebatur effectum, ut ne umquam isti homines
tamquam ciues Romani morerentur, quamuis eo iure postea usi essent,
quo uel ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto ciues Romani essent,
diuus Hadrianus iniquitate rei motus auctor fuit senatus consulti faciundi,
ut qui ignorante uel recusante patrono ab imperatore ius Quiritium consecuti
essent, si eo iure postea usi essent, quo ex lege Aelia Sentia uel ex
senatus consulto, si Latini mansissent, ciuitatem Romanam consequerentur,
proinde ipsi haberentur, ac si lege Aelia Sentia uel senatus consulto
ad ciuitatem Romanam peruenissent. |
||
74.
Eorum autem, quos lex Aelia Sentia dediticiorum numero facit, bona modo
quasi ciuium Romanorum libertorum modo quasi Latinorum ad patronos pertinent.
75.
Nam eorum bona, qui si in aliquo
uitio non essent, manumissi ciues Romani futuri essent, quasi ciuium
Romanorum patronis eadem lege tribuuntur. non tamen hi habent etiam
testamenti factionem. nam id plerisque placuit, nec inmerito. nam incredibile
uidebatur pessimae condicionis hominibus uoluisse legis latorem testamenti
faciundi ius concedere. 76. Eorum
uero bona, qui si non in aliquo uitio essent, manumissi futuri Latini
essent, proinde tribuuntur patronis, ac si Latini decessissent. nec
me praeterit non satis in ea re legis latorem uoluntatem suam uerbis
expressisse. |
||
77.
Videamus autem et de ea successione,
quae nobis ex emptione bonorum competit. 78.
Bona autem ueneunt aut uiuorum aut mortuorum: uiuorum, uelut eorum,
qui fraudationis causa latitant nec absentes defenduntur; item eorum,
qui ex lege Iulia bonis cedunt; item iudicatorum post tempus, quod eis
partim lege XII tabularum, partim edicto praetoris ad expediendam pecuniam
tribuitur. mortuorum bona ueneunt uelut eorum, quibus certum est neque
heredes neque bonorum possessores neque ullum alium iustum successorem
existere. 79.
Et
si quidem uiui bona ueneant, iubet ea praetor per dies continuos XXX
possideri et proscribi, si uero mortui, per dies XV postea iubet conuenire
creditores et ex eo numero magistrum creari, id est eum, per quem bona
ueneant. itaque si uiui bona ueneant, in diebus X legem bonorum uendundorum fieri iubet, si mortui, in
dimidio. diebus tandem uiui bona
XXX, mortui uero XX emptori addici iubet. quare autem tardius uiuentium
bonorum uenditionem compleri iubet, illa ratio est, quia de uiuis curandum
erat, ne facile bonorum uenditiones paterentur.
80.
Neque autem bonorum possessorum neque bonorum emptorum res pleno iure fiunt, sed in bonis efficiuntur;
ex iure Quiritium autem ita demum adquiruntur, si usuceperunt.
interdum quidem bonorum emptoribus ne usus
quidem capio contingit, uelut si pereos ******* bonorum emptor [. .
. . . vv. 2 1/2 legi nequeunt . . . . . .
. ] 81. Item quae
debita sunt ei, cuius fuerunt bona,
aut ipse debuit, neque bonorum possessor neque
bonorum emptor ipso iure debet aut
ipsis debentur, et ideo
de omnibus rebus utilibus actionibus et agunt et conueniuntur, quas
in sequenti commentario proponemus. |
||
82.
Sunt autem etiam alterius generis successiones, quae neque lege XII
tabularum neque praetoris edicto, sed eo iure, quod tacito consensu receptum est, introductae
sunt. 83. Etenim cum pater familias se in adoptionem dedit
mulierue in manum conuenit, omnes eius res incorporales et corporales,
quaeque ei debitae sunt, patri adoptiuo coemptionatoriue adquiruntur
exceptis his, quae per capitis deminutionem pereunt, quales sunt ususfructus,
operarum obligatio libertorum, quae
per iusiurandum contracta est, et lites contestatae
legitimo iudicio. 84. Ex diuerso quod is debuit, qui se in
adoptionem dedit quaeue in manum conuenit, non
transit ad coemptionatorem aut ad patrem adoptiuum, nisi si hereditarium
aes alienum fuerit; de eo enim,
quia ipse pater adoptiuus aut coemptionator heres fit, directo tenetur
iure, is uero, qui se adoptandum
dedit, quaeue in manum conuenit, desinit esse heres; de eo uero, quod
proprio nomine eae personae debuerint, licet neque pater adoptiuus teneatur
neque coemptionator et ne ipse quidem,
qui se in adoptionem dedit, uel ipsa, quae in manum conuenit,
maneat obligatus obligataue, quia
scilicet per capitis diminutionem liberetur, tamen in eum eamue utilis
actio datur rescissa capitis deminutione, et, si aduersus hanc actionem
non defendantur, quae bona eorum futura fuissent, si se alieno iuri
non subiecissent, uniuersa uendere creditoribus praetor permittit. |
||
85. Item
si legitimam
hereditatem heres, antequam cernat aut
pro herede gerat, alii in iure cedat, pleno
iure fit ille heres, cui cessa est hereditas, proinde ac si ipse per legem ad hereditatem
uocaretur; quod si postea quam heres extiterit, cesserit, adhuc heres
manet et ob id creditoribus ipse tenebitur; sed res corporales transferet,
proinde ac si singulas in iure cessisset, debita uero pereunt, eoque
modo debitores hereditarii lucrum faciunt. 86. Idem iuris est, si testamento scriptus heres, postea quam heres extiterit,
in iure cesserit hereditatem; ante aditam uero hereditatem cedendo nihil
agit. 87. Suus autem et necessarius heres an aliquid agant in iure cedendo,
quaeritur. nostri praeceptores nihil eos agere existimant; diuersae
scholae auctores idem eos agere putant, quod ceteri post aditam hereditatem;
nihil enim interest, utrum aliquis cernendo aut pro herede gerendo heres
fiat an iuris necessitate hereditati adstringatur. |
||
88.
Nunc
transeamus ad
obligationes, quarum summa diuisio in duas species diducitur: omnis
enim obligatio uel ex contractu nascitur uel ex delicto. |
||
89.
Et prius uideamus de his, quae ex contractu nascuntur. harum autem quattuor
genera sunt: aut enim re contrahitur obligatio aut uerbis aut
litteris aut consensu. |
||
90.
Re contrahitur obligatio uelut mutui datione; mutui
autem datio proprie in his fere rebus contingit, quae res
pondere, numero, mensura constant, qualis est pecunia numerata, uinum,
oleum, frumentum, aes, argentum, aurum; quas res aut numerando aut metiendo
aut pendendo in hoc damus, ut accipientium fiant et quandoque nobis
non eaedem, sed aliae eiusdem naturae reddantur. unde etiam mutuum appellatum
est, quia quod ita tibi a me datum
est, ex meo tuum fit. 91.
Is quoque, qui non debitum accepit ab eo, qui per errorem soluit, re
obligatur; nam proinde ei condici potest SI PARET EVM DARE OPORTERE,
ac si mutuum accepisset. unde quidam putant pupillum aut mulierem, cui
sine tutoris auctoritate non debitum per errorem datum est, non teneri
condictione, non magis quam mutui datione. sed haec species obligationis
non uidetur ex contractu consistere, quia is, qui soluendi animo dat,
magis distrahere uult negotium quam contrahere. |
||
92.
Verbis obligatio fit ex interrogatione et responsione, uelut DARI SPONDES?
SPONDEO, DABIS? DABO, PROMITTIS? PROMITTO, FIDEPROMITTIS? FIDEPROMITTO,
FIDEIVBES? FIDEIVBEO, FACIES? FACIAM. 93.
Sed haec quidem uerborum obligatio DARI SPONDES? SPONDEO propria ciuium
Romanorum est; ceterae uero iuris gentium sunt, itaque inter omnes homines,
siue ciues Romanos siue peregrinos, ualent. et quamuis ad Graecam uocem
expressae fuerint, uelut hoc modo δώσεις ;
δώσω· ὁμολογεῖς ; ὁμολογῶ· πίστει κελεύεις ; πίστει κελεύω·
ποιήσεις ; ποιήσω,
etiam
hae tamen inter ciues Romanos ualent, si modo Graeci sermonis intellectum
habeant; et e contrario quamuis Latine enuntientur, tamen etiam inter
peregrinos ualent, si modo Latini sermonis intellectum habeant. at illa
uerborum obligatio DARI SPONDES? SPONDEO adeo propria ciuium Romanorum
est, ut ne quidem in Graecum sermonem per interpretationem proprie transferri
possit, quamuis dicatur a Graeca uoce figurata esse. 94.
Unde dicitur uno casu hoc uerbo peregrinum quoque obligari posse, uelut
si imperator noster principem alicuius peregrini populi de pace ita
interroget: PACEM FVTVRAM SPONDES? uel ipse eodem modo interrogetur.
quod nimium subtiliter dictum est, quia si quid aduersus pactionem fiat,
non ex stipulatu agitur, sed iure belli res uindicatur. 95.
Illud dubitari potest, si quis [. . . . . vv.
13 . . . . . . . ] 95a. [.
. . . . . ] si debitor mulieris iussu eius, dum [. . . . . . . . ] doti
dicat quod debet. alius autem obligari eo modo non potest. et ideo si quis
alius pro muliere dotem uiro promittat, communi
iure obliga [. . . . . . . . . ]. 96.
Item uno loquente et sine interrogatione alii
promittente contrahitur obligatio, si libertus patrono aut donum aut
munus aut operas se daturum esse iurauit, etsi haec sola
causa est, ex qua iureiurando contrahitur obligatio. sane ex alia nulla
causa iureiurando homines obligantur, utique cum quaeritur de iure Romanorum.
nam apud peregrinos quid iuris sit, singularum ciuitatium iura requirentes
aliud intellegere poterimus [. . . . . . . . . ]. |
||
97.
Si id, quod dari stipulamur, tale sit, ut dari non possit, inutilis
est stipulatio, uelut si quis hominem liberum, quem seruum esse credebat,
aut mortuum, quem uiuum esse credebat, aut locum sacrum uel religiosum,
quem putabat humani iuris esse, dari stipuletur.
97a. Item si quis
rem, quae in rerum natura esse non potest, uelut hippocentaurum,
stipuletur, aeque inutilis est stipulatio. 98.
Item si quis sub ea condicione stipuletur, quae existere non potest,
uelut 'si digito caelum tetigerit', inutilis est stipulatio. sed legatum
sub inpossibili condicione relictum nostri praeceptores proinde deberi
putant, ac si sine condicione relictum esset; diuersae scholae auctores
nihilo minus legatum inutile existimant quam stipulationem. et sane
uix idonea diuersitatis ratio reddi potest. 99.
Praeterea inutilis est stipulatio, si quis ignorans rem suam esse dari
sibi eam stipuletur; quippe quod
alicuius est, id ei dari non potest. 100.
Denique inutilis est talis stipulatio, si quis ita dari stipuletur:
POST MORTEM MEAM DARI SPONDES? uel ita: POST
MORTEM TVAM DARI SPONDES? ualet autem, si quis ita dari stipuletur:
CVM MORIAR, DARI SPONDES? uel ita: CVM MORIERIS, DARI SPONDES?
id est, ut in nouissimum uitae tempus stipulatoris aut promissoris obligatio
conferatur: nam inelegans esse uisum est ab heredis persona incipere
obligationem. rursum ita stipulari non possumus: PRIDIE QVAM MORIAR,
aut PRIDIE QVAM MORIERIS, DARI SPONDES? quia non potest aliter intellegi
'pridie quam aliquis morietur', quam si mors secuta sit; rursus morte
secuta in praeteritum reducitur stipulatio et quodam modo talis est:
HEREDI MEO, DARI SPONDES? quae sane inutilis est. 101.
Quaecumque de morte diximus, eadem et de capitis diminutione dicta intellegemus. 102.
Adhuc inutilis est stipulatio, si quis ad id, quod interrogatus erit,
non responderit, uelut si sestertia X a te dari stipuler, et tu nummum
sestertium V milia promittas, aut si ego pure
stipuler, tu sub condicione promittas. 103.
Praeterea inutilis est stipulatio, si ei dari stipulemur, cuius iuri
subiecti non sumus. unde illud quaesitum est, si quis sibi et ei, cuius
iuri subiectus non est, dari stipuletur, in quantum ualeat stipulatio.
nostri praeceptores putant in uniuersum ualere et proinde ei soli, qui
stipulatus sit, solidum deberi, atque si extranei nomen non adiecisset.
sed diuersae scholae auctores dimidium ei deberi existimant; pro altera
uero parte inutilem esse stipulationem. 103a.
Alia causa est, [. . . . . . . . . . ] DARI SPONDES [. . . . . . . .
. ] solidum deberi et me sol [. . . . . . . . ] etiam [. . . . . . .
. ] 104.
Praeterea
inutilis est stipulatio, si ab eo stipuler, qui iuri meo subiectus est,
item si is a me stipuletur. seruus quidem et qui in mancipio est et
filia familias
et quae in manu est, non solum ipsi, cuius iuri subiecti subiectaeue
sunt, obligari non possunt, sed ne alii quidem ulli. 105.
Mutum neque stipulari neque promittere posse palam est. idem etiam in
surdo receptum est; quia et is, qui stipulatur, uerba promittentis,
et qui promittit, uerba stipulantis exaudire debet. 106.
Furiosus nullum negotium gerere potest, quia non intellegit, quid
agat. 107.
Pupillus omne negotium recte gerit, ut tamen, sicubi tutoris auctoritas
necessaria sit, adhibeatur, uelut si ipse obligetur; nam alium sibi
obligare etiam sine tutoris auctoritate potest. 108.
Idem iuris est in feminis, quae in tutela sunt. 109.
Sed quod diximus de pupillo, utique de eo uerum est, qui iam aliquem
intellectum habet; nam infans et qui infanti proximus est non multum
a furioso differt, quia huius aetatis pupilli nullum intellectum habent.
sed in his pupillis propter utilitatem benignior iuris interpretatio
facta est. |
||
110. Possumus tamen ad id, quod stipulamur, alium adhibere, qui idem stipuletur,
quem uulgo adstipulatorem uocamus. 111.
Et huic proinde actio conpetit proindeque ei recte soluitur ac nobis;
sed quidquid consecutus erit, mandati iudicio nobis restituere cogetur. 112.
Ceterum potest etiam aliis uerbis uti adstipulator, quam quibus nos
usi sumus. itaque si uerbi gratia ego ita stipulatus sim: DARI SPONDES?
ille sic adstipulari potest: IDEM FIDE TVA PROMITTIS? uel: IDEM FIDE
IVBES? uel contra. 113.
Item minus adstipulari potest, plus non potest. itaque si ego sestertia
X stipulatus sim, ille sestertia V stipulari potest; contra uero plus
non potest. item si ego pure stipulatus sim, ille sub condicione stipulari
potest; contra uero non potest. non solum autem in quantitate, sed etiam
in tempore minus et plus intellegitur; plus est enim statim aliquid
dare, minus est post tempus dare. 114.
In hoc autem iure quaedam singulari iure obseruantur. nam adstipulatoris
heres non habet actionem. item seruus adstipulando nihil agit, qui ex
ceteris omnibus causis stipulatione domino adquirit. idem de eo, qui
in mancipio est, magis placuit; nam et is serui loco est. is autem,
qui in potestate patris est, agit aliquid, sed parenti non adquirit,
quamuis ex omnibus ceteris causis stipulando ei adquirat; ac ne ipsi
quidem aliter actio conpetit, quam
si sine kapitis diminutione exierit de potestate parentis, ueluti morte
eius aut quod ipse flamen Dialis inauguratus est. eadem de filia familias
et quae in manu est, dicta intellegemus. |
||
115.
Pro eo quoque, qui promittit, solent alii obligari, quorum alios sponsores,
alios fidepromissores, alios fideiussores appellamus. 116.
Sponsor ita interrogatur: IDEM DARI SPONDES? fidepromissor ita:
IDEM FIDEPROMITTIS? fideiussor ita: IDEM FIDE TVA ESSE IVBES?uidebimus
de his autem, quo nomine possint proprie adpellari, qui ita interrogantur:
IDEM DABIS? IDEM PROMITTIS? IDEM FACIES? 117. Sponsores quidem et fidepromissores et fideiussores saepe solemus accipere,
dum curamus, ut diligentius nobis cautum sit; adstipulatorem uero fere
tunc solum adhibemus, cum ita stipulamur, ut aliquid post mortem nostram
detur; quia enim ut ita nobis detur
stipulando nihil agimus, adhibetur adstipulator, ut is post mortem nostram
agat; qui si quid fuerit consecutus, de restituendo eo mandati iudicio heredi
meo tenetur. |
||
118.
Sponsoris uero et fidepromissoris
similis condicio est, fideiussoris
ualde dissimilis. 119.
Nam illi quidem nullis obligationibus accedere possunt nisi uerborum,
quamuis interdum ipse, qui promiserit, non fuerit obligatus, uelut si
mulier aut pupillus sine tutoris auctoritate
aut quilibet post mortem suam dari promiserit. at illud quaeritur, si
seruus aut peregrinus spoponderit, an pro eo sponsor aut fidepromissor
obligetur. 119a. Fideiussor uero omnibus
obligationibus, id est siue re siue uerbis siue litteris siue consensu
contractae fuerint obligationes, adici potest. at ne illud quidem interest,
utrum ciuilis an naturalis obligatio sit, cui adiciatur; adeo quidem,
ut pro seruo quoque obligetur, siue extraneus sit, qui a seruo fideiussorem
accipiat, siue ipse dominus in id,
quod sibi debeatur. 120.
Praeterea sponsoris et fidepromissoris heres non tenetur, nisi si de
peregrino fidepromissore quaeramus et alio iure ciuitas eius utatur;
fideiussoris autem etiam heres tenetur. 121.
Item sponsor et fidepromissor per
legem Furiam biennio liberantur, et quotquot erunt numero eo tempore,
quo pecunia peti potest, in tot partes diducetur inter eos obligatio,
et singuli in uiriles partes uocabuntur;
fideiussores uero perpetuo tenentur, et quotquot erunt numero, singuli
in solidum obligantur. itaque liberum est creditori, a quo uelit,
solidum petere. sed nunc ex epistula diui Hadriani
compellitur creditor a singulis, qui modo soluendo
sint, partes petere. eo igitur distat haec epistula a
lege Furia, quod si quis ex sponsoribus aut fidepromissoribus soluendo
non sit, hoc onus ad ceteros non pertinet, si
uero ex fideiussoribus, ad ceteros quoque pertinet. 121a.
Sed cum lex Furia tantum in Italia locum habeat, euenit, ut in ceteris
prouinciis sponsores quoque et fidepromissores proinde ac fideiussores
in perpetuum teneantur et singuli in solidum
obligentur, nisi ex epistula diui Hadriani hi quoque adiuuentur in parte. 122.
Praeterea inter sponsores et fidepromissores lex Apuleia quandam societatem
introduxit. nam si quis horum plus sua portione soluerit, de eo, quod
amplius dederit, aduersus ceteros actiones constituit. quae lex ante
legem Furiam lata est, quo tempore in solidum obligabantur. unde quaeritur,
an post legem Furiam adhuc legis Apuleiae beneficium supersit; et utique
extra Italiam superest. nam lex quidem Furia tantum in Italia ualet,
Apuleia uero etiam in ceteris prouinciis. sed an etiam in Italia beneficium
legis Apuleiae supersit, ualde quaeritur. ad fideiussores
autem lex Apuleia non pertinet. itaque si creditor ab uno
totum consecutus fuerit, huius solius detrimentum erit,
scilicet si is, pro quo fideiussit, soluendo non sit. sed ut
ex supra dictis apparet, is, a quo creditor totum petit,
poterit ex epistula diui Hadriani desiderare, ut pro parte in se detur
actio. 123.
Praeterea lege Cicereia cautum est, ut is, qui sponsores aut fidepromissores
accipiat, praedicat palam et declaret, et de qua re satis accipiat et
quot sponsores aut fidepromissores in eam obligationem
accepturus sit; et nisi praedixerit, permittitur sponsoribus et fidepromissoribus
intra diem XXX. praeiudicium postulare, quo quaeratur, an ex ea lege
praedictum sit; et si iudicatum fuerit praedictum non esse, liberantur.
qua lege fideiussorum mentio nulla fit; sed in usu est, etiam si fideiussores
accipiamus, praedicere. |
||
124.
Sed beneficium legis Corneliae omnibus commune est. qua lege idem pro
eodem apud eundem eodem anno uetatur in ampliorem summam obligari creditae
pecuniae quam in XX milia; et quamuis sponsores uel fidepromissores
in amplam pecuniam, uelut in sestertium C milia se
obligauerint, tamen dumtaxat in XX milia tenentur. pecuniam
autem creditam dicimus non solum eam, quam credendi causa damus, sed
omnem, quam tum, cum contrahitur obligatio, certum est debitum iri,
id est, quae sine ulla condicione
deducitur in obligationem; itaque et ea pecunia, quam in diem certum
dari stipulamur, eodem numero est, quia certum est eam debitum iri,
licet post tempus petatur. appellatione autem pecuniae omnes res in
ea lege significantur; itaque et
si uinum uel frumentum aut si fundum uel hominem stipulemur, haec lex
obseruanda est. 125.
Ex quibusdam tamen causis permittit ea lex in infinitum satis accipere,
ueluti si dotis nomine uel eius, quod ex testamento tibi debeatur, aut
iussu iudicis satis accipiatur. et adhuc lege uicesima hereditatium
cauetur, ut ad eas satisdationes, quae ex ea lege proponuntur, lex Cornelia
non pertineat. 126.
In eo quoque iure par condicio est omnium, sponsorum, fidepromissorum,
fideiussorum, quod ita obligari non possunt, ut plus debeant, quam debet
is, pro quo obligantur. at ex diuerso, ut minus debeant, obligari possunt,
sicut in adstipulatoris persona diximus; nam ut adstipulatoris, ita
et horum obligatio accessio est principalis obligationis, nec plus in
accessione esse potest quam in principali reo. 127.
In eo quoque par omnium causa est, quod si quid
pro reo soluerint, eius reciperandi
causa habent cum eo mandati iudicium;
et hoc amplius sponsores ex lege Publilia propriam habent actionem in
duplum, quae appellatur depensi. |
||
128.
Litteris obligatio fit ueluti in nominibus transscripticiis. fit autem
nomen transscripticium duplici modo, uel a re in personam uel a persona
in personam. 129.
A
re in personam transscriptio
fit, ueluti si id, quod tu ex emptionis causa aut conductionis
aut societatis mihi debeas, id expensum tibi tulero. 130. A
persona in personam transscriptio
fit, ueluti si id, quod mihi Titius debet, tibi id expensum tulero,
id est si Titius te pro se delegauerit
mihi. 131.
Alia causa est eorum nominum, quae arcaria uocantur. in his enim rei,
non litterarum obligatio consistit, quippe non aliter ualent, quam si
numerata sit pecunia; numeratio autem pecuniae rei facit obligationem.
qua de causa recte dicemus arcaria nomina nullam facere obligationem,
sed obligationis factae testimonium praebere. 132.
Unde non proprie dicitur arcariis nominibus
etiam peregrinos obligari, quia non ipso nomine, sed numeratione pecuniae
obligantur; quod genus obligationis iuris gentium est. 133.
Transscripticiis uero nominibus an obligentur peregrini, merito quaeritur,
quia quodam modo iuris ciuilis est talis obligatio; quod Neruae placuit.
Sabino autem et Cassio uisum est, si a re in personam fiat nomen transscripticium,
etiam peregrinos obligari; si uero a persona in personam, non obligari. 134.
Praeterea litterarum obligatio fieri uidetur chirografis et syngrafis,
id est, si quis debere se aut daturum se scribat, ita scilicet, si eo
nomine stipulatio non fiat. quod genus obligationis proprium peregrinorum
est. |
||
135.
Consensu fiunt obligationes in emptionibus et uenditionibus, locationibus
conductionibus, societatibus, mandatis. 136.
Ideo autem istis modis consensu
dicimus obligationes contrahi, quod neque uerborum neque scripturae
ulla proprietas desideratur, sed sufficit eos, qui negotium gerunt,
consensisse. unde inter absentes quoque talia negotia contrahuntur,
ueluti per epistulam aut per internuntium, cum alioquin uerborum obligatio
inter absentes fieri non possit. 137.
Item in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod alterum
alteri ex bono et aequo praestare oportet, cum alioquin in uerborum
obligationibus alius stipuletur alius promittat et in nominibus alius
expensum ferendo obliget alius obligetur. 138.
[sed absenti expensum ferri potest, etsi uerbis obligatio cum absente
contrahi non possit.] |
||
[De
emptione et venditione.] |
||
139.
Emptio
et uenditio contrahitur, cum de pretio
conuenerit, quamuis nondum pretium numeratum sit ac ne arra quidem data
fuerit. nam quod arrae nomine datur, argumentum est emptionis et uenditionis
contractae. 140.
Pretium autem certum esse debet. nam alioquin si ita inter nos conuenerit,
ut quanti Titius rem aestimauerit, tanti sit empta, Labeo negauit ullam
uim hoc negotium habere; cuius opinionem Cassius probat. Ofilius et
eam emptionem et uenditionem esse putauit;
cuius opinionem Proculus secutus est. 141.
Item pretium in numerata pecunia consistere debet. nam
in ceteris rebus an pretium esse possit, ueluti homo aut toga aut fundus
alterius rei pretium esse possit,
ualde quaeritur. nostri praeceptores putant etiam in alia re posse consistere
pretium; unde illud est, quod uulgo putant per permutationem rerum emptionem
et uenditionem contrahi, eamque speciem emptionis uenditionisque uetustissimam
esse; argumentoque utuntur Graeco poeta Homero, qui aliqua parte sic
ait: |
||
ἔνθεν
οἰνίζοντο κάρη κομόωντες Ἀχαιοί, |
||
ἄλλοι μὲν χαλκῷ, ἄλλοι δ᾽ αἴθωνι σιδήρῳ, |
||
ἄλλοι δὲ ῥινοῖς, ἄλλοι δ᾽ αὐτῇσι βόεσσιν, |
||
ἄλλοι δ᾽ ἀνδραπόδεσσι, |
||
et
reliqua. diuersae scholae auctores dissentiunt aliudque esse existimant
permutationem rerum, aliud emptionem et uenditionem; alioquin
non posse rem expediri permutatis rebus, quae uideatur res
uenisse et quae pretii nomine data esse, sed rursus utramque rem uideri
et uenisse et utramque pretii nomine datam esse absurdum uideri. sed
ait Caelius Sabinus, si rem tibi uenalem habenti, ueluti fundum, [acceperim
et] pretii nomine hominem forte dederim, fundum quidem uideri uenisse,
hominem autem pretii nomine datum esse, ut fundus acciperetur. |
||
142.
Locatio autem et conductio similibus regulis constituitur; nisi enim
merces certa statuta sit, non uidetur locatio et conductio contrahi.
143.
Unde si alieno arbitrio merces permissa sit, uelut quanti Titius aestimauerit,
quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. qua de causa si fulloni
polienda curandaue, sarcinatori sarcienda uestimenta dederim nulla statim
mercede constituta, postea tantum daturus, quanti inter nos conuenerit,
quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. 144.
Item si rem tibi utendam dederim et inuicem aliam rem utendam acceperim,
quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. 145.
Adeo autem emptio et uenditio et locatio et conductio familiaritatem
aliquam inter se habere uidentur, ut in quibusdam causis quaeri soleat,
utrum emptio et uenditio contrahatur an locatio et conductio, ueluti
si qua res in perpetuum locata sit.
quod euenit in praediis municipum, quae ea lege locantur, ut, quamdiu
[id] uectigal praestetur, neque ipsi conductori neque heredi eius praedium
auferatur; sed magis placuit locationem conductionemque esse. 146.
Item si gladiatores ea lege tibi tradiderim, ut in singulos, qui integri
exierint, pro sudore denarii XX mihi darentur, in eos uero singulos,
qui occisi aut debilitati fuerint, denarii mille, quaeritur, utrum emptio
et uenditio an locatio et conductio contrahatur. et magis placuit eorum,
qui integri exierint, locationem et conductionem contractam uideri,
at eorum, qui occisi aut debilitati sunt, emptionem et uenditionem esse;
idque ex accidentibus apparet, tamquam sub condicione facta cuiusque
uenditione aut locatione. iam enim non dubitatur, quin sub condicione
res uenire aut locari possint. 147.
Item quaeritur, si cum aurifice mihi conuenerit, ut is ex auro suo certi
ponderis certaeque formae anulos mihi faceret et acciperet uerbi gratia
denarios CC, utrum emptio et uenditio an locatio et conductio contrahatur.
Cassius ait materiae quidem emptionem uenditionemque contrahi, operarum
autem locationem et conductionem; sed plerisque placuit emptionem et
uenditionem contrahi. atqui si meum aurum ei dedero mercede pro opera
constituta, conuenit locationem conductionem contrahi. |
||
148.
Societatem coire solemus aut totorum bonorum aut unius alicuius negotii,
ueluti mancipiorum emendorum aut uendendorum. 149.
Magna autem quaestio fuit, an ita coiri possit societas, ut quis maiorem
partem lucretur, minorem damni praestet. quod Quintus Mucius contra
naturam societatis esse censuit. sed Seruius Sulpicius, cuius
etiam praeualuit sententia, adeo ita coiri posse societatem existimauit,
ut dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil omnino damni
praestet, sed lucri partem capiat, si modo opera eius tam pretiosa uideatur,
ut aequum sit eum cum hac pactione in societatem admitti. nam et ita
posse coiri societatem constat, ut unus pecuniam conferat, alter non
conferat et tamen lucrum inter eos commune sit; saepe enim opera alicuius
pro pecunia ualet. 150.
Et illud certum est, si de partibus lucri et damni nihil inter eos conuenerit,
tamen aequis ex partibus commodum ut incommodum inter eos commune esse;
sed si in altero partes expressae fuerint, uelut in lucro, in altero
uero omissae, in eo quoque, quod omissum est, similes partes erunt.
151.
Manet autem societas eo usque, donec in eodem sensu perseuerant; at
cum aliquis renuntiauerit societati, societas soluitur. sed plane si
quis in hoc renuntiauerit societati, ut obueniens aliquod lucrum solus
habeat, ueluti si mihi totorum bonorum socius, cum ab aliquo heres esset
relictus, in hoc renuntiauerit societati, ut hereditatem solus lucri
faciat, cogetur hoc lucrum communicare; si quid uero aliud lucri fecerit,
quod non captauerit, ad ipsum solum pertinet. mihi uero, quidquid omnino
post renuntiatam societatem adquiritur, soli conceditur. 152.
Soluitur adhuc societas etiam morte socii, quia qui societatem contrahit,
certam personam sibi eligit. 153.
Dicitur etiam kapitis deminutione solui societatem, quia ciuili ratione
kapitis deminutio morti coaequatur; sed utique si adhuc consentiant
in societatem, noua uidetur incipere societas. 154.
Item si cuius ex sociis bona publice aut priuatim uenierint, soluitur
societas. sed ea quidem societas, de qua loquimur, id est, quae nudo
consensu contrahitur, iuris gentium est; itaque inter omnes homines
naturali ratione consistit. 154a. Est
autem aliud genus societatis proprium ciuium Romanorum.
olim enim mortuo patre familias inter suos heredes quaedam erat legitima
simul et naturalis societas quae appellabatur
ercto non cito, id est dominio non diuiso: erctum enim dominium est, unde erus dominus dicitur: ciere autem diuidere est: unde caedere et secare [et diuidere] dicimus.
154b. Alii quoque qui uolebant eandem habere
societatem, poterant id consequi apud praetorem certa legis actione.
in hac autem societate fratrum ceterorumue, qui ad exemplum fratrum
suorum societatem coierint, illud proprium erat,
[unus] quod uel unus ex sociis communem seruum manumittendo liberum
faciebat et omnibus libertum adquirebat: item unus rem communem mancipando
eius faciebat, qui mancipio accipiebat. |
||
155.
Mandatum consistit, siue nostra gratia mandemus siue aliena; itaque
siue ut mea negotia geras siue ut alterius, mandauerim, contrahitur
mandati obligatio, et inuicem alter alteri tenebimur in id, quod uel
me tibi uel te mihi bona fide praestare oportet. 156.
Nam si tua gratia tibi mandem, superuacuum est mandatum; quod enim tu
tua gratia facturus sis, id de tua sententia, non ex meo mandatu facere
debes; itaque si otiosam pecuniam domi tuae te
habentem hortatus fuerim, ut eam faenerares, quamuis iam ei mutuam dederis,
a quo seruare non potueris, non tamen habebis mecum mandati actionem. item si hortatus sim,
ut rem aliquam emeres, quamuis non expedierit tibi eam emisse,
non tamen tibi mandati tenebor. et adeo haec ita sunt, ut quaeratur,
an mandati teneatur, qui mandauit tibi, ut Titio pecuniam faenerares.
Seruius negauit: non magis hoc casu obligationem consistere putauit,
quam si generaliter alicui mandetur, uti pecuniam suam faeneraret. sed
sequimur Sabini opinionem contra sentientis, quia
non aliter Titio credidisses, quam si tibi mandatum esset. 157.
Illud constat, si quis de ea re mandet, quae contra bonos mores est,
non contrahi obligationem, ueluti si tibi mandem, ut Titio furtum aut
iniuriam facias. 158.Item
si quis quid post mortem meam faciendum mihi mandet, inutile mandatum est, quia
generaliter placuit ab heredis persona obligationem incipere non posse.
159.
Sed recte quoque contractum mandatum, si dum adhuc integra
res sit, reuocatum fuerit, euanescit. 160.
Item si adhuc integro mandato mors alterutrius alicuius interueniat,
id est uel eius, qui mandarit, uel eius, qui mandatum susceperit, soluitur
mandatum; sed utilitatis causa receptum est, ut si mortuo eo, qui mihi
mandauerit, ignorans eum decessisse exsecutus fuero mandatum, posse
me agere mandati actione; alioquin iusta et probabilis ignorantia damnum
mihi [non] adferet. et huic simile est, quod plerisque placuit, si debitor
meus manumisso dispensatori meo per ignorantiam soluerit, liberari eum,
cum alioquin stricta iuris ratione non posset liberari eo, quod alii
soluisset, quam cui soluere deberet. 161.
Cum autem is, cui recte mandauerim, egressus fuerit mandatum, ego quidem
eatenus cum eo habeo mandati actionem, quatenus mea interest inplesse
eum mandatum, si modo implere potuerit; at ille mecum agere non potest.
itaque si mandauerim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi sestertiis C
emeres, tu sestertiis CL emeris, non habebis mecum mandati actionem,
etiamsi tanti uelis mihi dare fundum, quanti emendum tibi mandassem;
idque maxime Sabino et Cassio placuit. quod si minoris emeris, habebis
mecum scilicet actionem, quia qui mandat, ut C milibus emeretur, is
utique mandare intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur. 162.
In summa sciendum est, quotiens faciendum
aliquid gratis dederim, quo nomine si mercedem statuissem, locatio et
conductio contraheretur, mandati esse actionem, ueluti si fulloni polienda
curandaue uestimenta dederim aut sarcinatori sarcienda. |
||
163.
Expositis generibus obligationum, quae ex contractu nascuntur, admonendi
sumus adquiri nobis non solum per nosmet ipsos, sed etiam per eas personas,
quae in nostra potestate, manu mancipioue sunt. 164.
Per liberos quoque homines et alienos seruos, quos bona fide possidemus,
adquiritur nobis; sed tantum ex duabus causis, id est, si quid ex operis
suis uel ex re nostra adquirant. 165.
Per eum quoque seruum, in quo usumfructum habemus, similiter ex duabus
istis causis nobis adquiritur. 166.
Sed qui nudum ius Quiritium in seruo habet, licet dominus sit, minus
tamen iuris in ea re habere intellegitur quam usufructuarius et bonae
fidei possessor. nam placet ex nulla causa ei adquiri posse, adeo ut,
etsi nominatim ei dari stipulatus fuerit seruus mancipioue nomine eius
acceperit, quidam existiment nihil ei adquiri. 167.
Communem seruum pro dominica parte dominis adquirere certum est, excepto
eo, quod uni nominatim stipulando aut mancipio accipiendo illi soli
adquirit, uelut cum ita stipuletur: TITIO DOMINO MEO DARI SPONDES? aut
cum ita mancipio accipiat: HANC REM EX IVRE QVIRITIVM LVCII TITII DOMINI
MEI ESSE AIO, EAQVE EI EMPTA ESTO HOC AERE AENEAQVE LIBRA. 167a. Illud
quaeritur, an quod nomen domini adiectum efficit, idem faciat unius
ex dominis iussum intercedens. nostri praeceptores proinde ei, qui iusserit,
soli adquiri existimant, atque si nominatim ei soli stipulatus esset
seruus mancipioue quid accepisset; diuersae scholae auctores proinde
utrisque adquiri putant, ac si nullius iussum interuenisset. |
||
168.
Tollitur autem obligatio praecipue solutione eius, quod debeatur. unde
quaeritur, si quis consentiente creditore aliud pro alio soluerit, utrum
ipso iure liberetur, quod nostris praeceptoribus placuit, an ipso iure
maneat obligatus, sed aduersus petentem per exceptionem doli mali defendi
debeat, quod diuersae scholae auctoribus uisum est. |
||
169.
Item per acceptilationem tollitur obligatio. acceptilatio autem est
ueluti imaginaria solutio. nam quod ex uerborum obligatione tibi debeam,
id si uelis mihi remittere, poterit sic fieri, ut patiaris haec uerba
me dicere: QVOD TIBI EGO PROMISI, HABESNE ACCEPTVM? et tu respondeas:
HABEO. 170. Quo
genere, ut diximus, tolluntur illae obligationes, quae in uerbis
consistunt, non etiam ceterae; consentaneum enim est uisum
uerbis factam obligationem posse aliis uerbis dissolui. sed id, quod
ex alia causa debeatur, potest in stipulationem deduci et per acceptilationem
dissolui. 171.
Quamuis autem acceptilatio ueluti imaginaria solutio sit, tamen mulier
sine tutore auctore acceptilationem facere non potest, cum alioquin
solui ei sine tutore auctore possit. 172.
Item quod debetur, pro parte recte soluitur; an autem in partem acceptilatio
fieri possit, quaesitum est. |
||
173.
Est et alia species imaginariae solutionis, per aes et libram; quod
et ipsum genus certis ex causis receptum est, ueluti si quid eo nomine
debeatur, quod per aes et libram gestum sit, siue quid ex iudicati causa
debeatur. 174.
Adhibentur non minus quam quinque testes et libripens; deinde is, qui
liberatur, ita oportet loquatur: QVOD EGO TIBI TOT MILIBVS SESTERTIORVM
IVDICATVS uel DAMNATVS SVM EO NOMINE
ME A TE SOLVO LIBEROQVE HOC AERE AENEAQVE LIBRA. HANC TIBI LIBRAM PRIMAM
POSTREMAMQVE EXPENDO SECVNDVM LEGEM PVBLICAM. deinde asse
percutit libram eumque dat ei, a quo liberatur, ueluti soluendi causa.
175.
Similiter legatarius heredem eodem modo liberat de legato, quod per
damnationem relictum est, ut tamen scilicet, sicut iudicatus condemnatum
se esse significat, ita heres testamento se dare damnatum esse dicat.
de eo tamen tantum potest heres eo modo liberari, quod pondere numero constet,
et ita, si certum sit. quidam et de eo, quod mensura constat, idem existimant. |
||
176.
Praeterea nouatione tollitur obligatio ueluti si quod tu mihi debeas,
a Titio dari stipulatus sim; nam interuentu nouae personae noua nascitur
obligatio et prima tollitur translata in posteriorem, adeo ut interdum,
licet posterior stipulatio inutilis sit, tamen prima nouationis iure
tollatur, ueluti si quod mihi debes, a Titio post mortem eius uel a
muliere pupilloue sine tutoris auctoritate stipulatus fuero; quo casu
rem amitto; nam et prior debitor liberatur, et posterior obligatio nulla
est. non idem iuris est, si a seruo
stipulatus fuero; nam tunc prior proinde adhuc obligatus tenetur,
ac si postea a nullo stipulatus fuissem. 177.
Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuler, ita demum nouatio fit,
si quid in posteriore stipulatione noui sit, forte si condicio uel dies
aut sponsor adiciatur aut detrahatur. 178.
Sed quod de sponsore diximus, non
constat. nam diuersae scholae auctoribus placuit nihil ad nouationem
proficere sponsoris adiectionem aut detractionem. 179.
Quod autem diximus, si condicio adiciatur, nouationem fieri, sic intellegi
oportet, ut ita dicamus factam nouationem, si condicio extiterit; alioquin
si defecerit, durat prior obligatio. sed uideamus, num is, qui eo nomine
agat, doli mali aut pacti conuenti exceptione possit summoueri, quia
uidetur inter eos id actum, ut ita ea res peteretur, si posterioris
stipulationis exstiterit condicio. Seruius tamen Sulpicius existimauit
statim et pendente condicione nouationem fieri, et si defecerit condicio,
ex neutra causa agi posse et eo modo rem perire; qui consequenter
et illud respondit, si quis id, quod sibi L. Titius deberet, a seruo
fuerit stipulatus, nouationem fieri et rem perire, quia cum seruo agi
non posset. sed in utroque casu
alio iure utimur. nec magis his casibus nouatio fit, quam si id, quod
tu mihi debeas, a peregrino, cum quo sponsus communio non est, SPONDES
uerbo stipulatus sim. |
||
180.
Tollitur adhuc obligatio litis contestatione, si modo legitimo iudicio
fuerit actum. nam tunc obligatio quidem principalis dissoluitur, incipit
autem teneri reus litis contestatione. sed si condemnatus sit, sublata
litis contestatione incipit ex causa iudicati teneri. et hoc est, quod apud ueteres scriptum est
ante litem contestatam dare debitorem oportere, post litem contestatam
condemnari oportere, post condemnationem iudicatum facere oportere.
181.
Unde fit, ut si legitimo iudicio debitum petiero, postea de eo ipso
iure agere non possim, quia inutiliter intendo DARI MIHI OPORTERE, quia
litis contestatione dari oportere desiit, aliter atque si imperio continenti
iudicio egerim; tunc enim nihilo minus obligatio durat, et ideo ipso
iure postea agere possum, sed debeo per exceptionem rei iudicatae uel
in iudicium deductae summoueri. quae autem legitima sint
iudicia et quae imperio continentia, sequenti commentario referemus. |
||
182.
Transeamus nunc ad obligationes, quae ex delicto nascuntur, ueluti si
quis furtum fecerit, bona rapuerit, damnum dederit, iniuriam commiserit.
quarum omnium rerum uno genere consistit obligatio, cum ex contractu
obligationes in IIII genera diducantur, sicut
supra exposuimus. |
||
183. Furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Masurius Sabinus IIII esse dixerunt,
manifestum et nec manifestum, conceptum et oblatum; Labeo duo, manifestum
et nec manifestum; nam conceptum
et oblatum species potius actionis esse furto cohaerentes quam genera
furtorum; quod sane uerius uidetur, sicut inferius apparebit. 184. Manifestum furtum quidam id esse dixerunt, quod dum fit, deprehenditur.
alii uero ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit, uelut si in
oliueto oliuarum, in uineto uuarum furtum factum est, quamdiu in eo
oliueto aut uineto fur sit; aut si in domo furtum factum sit, quamdiu
in ea domo fur sit. alii adhuc ulterius eo usque **** manifestum furtum
esse dixerunt, donec perferret eo, quo perferre fur destinasset. alii
adhuc ulterius, quandoque eam rem fur tenens uisus fuerit; quae sententia
non optinuit. sed et illorum sententia, qui existimauerunt, donec perferret
eo, quo fur destinasset, deprehensum furtum manifestum esse, ideo non
uidetur probari, quia magnam recipit dubitationem, utrum unius diei
an etiam plurium dierum spatio id terminandum sit; quod eo pertinet,
quia saepe in aliis ciuitatibus surreptas res in alias ciuitates uel
in alias prouincias destinant fures perferre. ex duabus itaque superioribus
opinionibus alterutra adprobatur; magis tamen plerique posteriorem probant.
185.
Nec manifestum furtum quid sit, ex iis, quae diximus, intellegitur.
nam quod manifestum non est, id nec manifestum est 186.
Conceptum furtum dicitur, cum apud aliquem testibus praesentibus furtiua
res quaesita et inuenta est. nam in eum propria actio constituta est,
quamuis fur non sit, quae appellatur concepti. 187.
Oblatum furtum dicitur, cum res furtiua tibi ab aliquo oblata sit eaque
apud te concepta sit, utique si ea mente data tibi fuerit, ut apud te
potius quam apud eum, qui dederit, conciperetur. nam tibi, apud quem
concepta est, propria aduersus eum, qui optulit, quamuis fur non sit,
constituta est actio, quae appellatur
oblati. 188.
Est etiam prohibiti furti actio aduersus eum, qui furtum quaerere
uolentem prohibuerit. |
||
189.
Poena manifesti furti ex lege XII tabularum capitalis erat. nam liber
uerberatus addicebatur ei, cui furtum fecerat; utrum autem seruus efficeretur
ex addictione an adiudicati loco constitueretur, ueteres quaerebant.
in seruum aeque uerberatum animaduertebatur. sed postea inprobata est
asperitas poenae, et tam ex serui persona quam ex liberi quadrupli actio
praetoris edicto constituta est. 190.
Nec manifesti furti poena per legem XII
tabularum dupli inrogatur, eamque etiam praetor conseruat. 191.
Concepti et oblati poena ex lege XII tabularum tripli est, eaque similiter
a praetore seruatur. 192.
Prohibiti actio quadrupli est ex edicto praetoris introducta. lex autem
eo nomine nullam poenam constituit; hoc solum praecipit, ut qui quaerere
uelit, nudus quaerat, licio cinctus, lancem habens; qui si quid inuenerit,
iubet id lex furtum manifestum esse. 193.
Quid sit autem licium, quaesitum est; sed uerius est consuti genus esse,
quo necessariae partes tegerentur. 193a.
Quae [res] lex tota ridicula est; nam qui uestitum quaerere prohibet,
is et nudum quaerere prohibiturus est, eo magis quod ita quaesita re
et inuenta maiori poenae subiciatur. deinde quod lancem siue ideo haberi
iubeat, ut manibus occupatis nihil subiciat, siue ideo, ut quod inuenerit,
ibi imponat, neutrum eorum procedit, si id, quod quaeratur,
eius magnitudinis aut naturae sit, ut neque subici neque ibi inponi possit. certe non dubitatur,
cuiuscumque materiae sit ea lanx, satis legi fieri. 194.
Propter hoc tamen, quod lex ex ea causa manifestum furtum esse iubet,
sunt, qui scribunt furtum manifestum aut lege intellegi aut natura: lege id ipsum,
de quo loquimur, natura illud, de quo superius exposuimus. sed uerius
est natura tantum manifestum furtum intellegi; neque enim lex facere
potest, ut qui manifestus fur non sit,
manifestus sit, non magis quam qui omnino fur non sit, fur sit, et qui
adulter aut homicida non sit, adulter uel homicida sit; at illud sane
lex facere potest, ut proinde aliquis poena teneatur, atque si furtum
uel adulterium uel homicidium admisisset, quamuis nihil eorum admiserit. |
||
195.
Furtum autem fit non solum, cum quis intercipiendi causa rem alienam
amouet, sed generaliter, cum quis rem alienam inuito domino contrectat.
196.
Itaque si quis re, quae apud eum deposita sit, utatur, furtum committit;
et si quis utendam rem acceperit eamque in alium usum transtulerit,
furti obligatur, ueluti si quis argentum utendum acceperit, quasi amicos
ad cenam inuitaturus, et id peregre secum tulerit, aut si quis equum
gestandi gratia commodatum longius aliquo duxerit, quod ueteres scripserunt
de eo, qui in aciem perduxisset. 197.
Placuit tamen eos, qui rebus commodatis
aliter uterentur quam utendas accepissent, ita furtum committere, si
intellegant id se inuito domino facere eumque, si intellexisset, non
permissurum; at si permissurum credant, extra furti crimen uideri, optima
sane distinctione, quod furtum sine dolo malo non committitur. 198.
Sed et si credat aliquis inuito domino se rem contrectare,
domino autem uolente id fiat, dicitur furtum non fieri. unde illud quaesitum
[et probatum] est: cum Titius seruum meum sollicitauerit, ut quasdam
res mihi subriperet et ad eum perferret, et
seruus id ad me pertulerit, ego, dum uolo Titium in ipso
delicto deprehendere, permiserim seruo quasdam res ad eum perferre,
utrum furti an serui corrupti iudicio teneatur Titius mihi, an neutro?
responsum neutro eum teneri, furti ideo, quod non inuito me res contrectarit,
serui corrupti ideo, quod deterior seruus factus non sit. 199.
Interdum autem etiam liberorum hominum furtum fit, uelut si quis liberorum
nostrorum, qui in potestate nostra sint, siue etiam uxor, quae in manu
nostra sit, siue etiam iudicatus uel auctoratus meus subreptus fuerit.
200.
Aliquando etiam suae rei quisque
furtum committit, ueluti si debitor rem, quam creditori pignori dedit,
subtraxerit, uel si bonae fidei possessori rem meam possidenti subripuerim.
unde placuit eum, qui seruum suum, quem alius bona fide possidebat,
ad se reuersum celauerit, furtum committere. 201.
Rursus ex diuerso interdum alienas res occupare et usucapere concessum
est nec creditur furtum fieri, uelut res hereditarias, quarum heres
non est nactus possessionem, nisi necessarius heres extet; nam necessario
herede extante placuit nihil pro herede usucapi posse. item debitor
rem, quam fiduciae causa creditori mancipauerit aut in iure cesserit,
secundum ea, quae in superiore commentario
rettulimus, sine furto possidere et usucapere potest. 202.
Interdum furti tenetur, qui ipse furtum non fecerit, qualis est, cuius
ope consilio furtum factum est. in quo numero est, qui nummos tibi excussit,
ut eos alius surriperet, uel opstitit tibi, ut alius surriperet, aut
oues aut boues tuas fugauit, ut alius eas exciperet. et hoc ueteres
scripserunt de eo, qui panno rubro fugauit armentum; sed si quid per
lasciuiam et non data opera, ut furtum committeretur, factum sit, uidebimus,
an utilis actio dari debeat, cum per legem Aquiliam, quae de damno lata
est, etiam culpa puniatur. |
||
203.
Furti autem actio ei conpetit, cuius interest rem saluam esse,
licet dominus non sit. itaque nec domino aliter conpetit, quam si eius
intersit rem non perire. 204.
Unde constat creditorem de pignore subrepto furti agere posse;
adeo quidem, ut quamuis ipse dominus [id est ipse debitor] eam rem subripuerit,
nihilo minus creditori conpetat actio furti. 205.
Item si fullo polienda curandaue aut sarcinator sarcienda uestimenta
mercede certa acceperit eaque furto amiserit, ipse furti habet actionem,
non dominus, quia domini nihil interest ea non periisse, cum iudicio
locati a fullone aut sarcinatore suum consequi
possit, si modo is fullo aut sarcinator rei praestandae sufficiat; nam
si soluendo non est, tunc quia ab eo dominus suum consequi non potest,
ipsi furti actio conpetit, quia hoc casu ipsius interest rem saluam
esse. 206.
Quae de fullone aut sarcinatore diximus, eadem transferemus
et ad eum, cui rem commodauimus. nam ut illi mercedem capiendo custodiam
praestant, ita hic quoque utendi commodum percipiendo similiter necesse
habet custodiam praestare. 207.
Sed is, apud quem res deposita est, custodiam non praestat
tantumque in eo obnoxius est, si quid ipse dolo malo fecerit; qua de causa
si res ei subrepta fuerit, quia restituendae eius nomine
depositi non tenetur nec ob id eius interest rem saluam esse, furti
[itaque] agere non potest, sed ea actio domino conpetit. |
||
208.
In summa sciendum est quaesitum esse, an impubes rem alienam
amouendo furtum faciat. plerisque placet, quia furtum ex adfectu consistit,
ita demum obligari eo crimine impuberem, si proximus pubertati sit et
ob id intellegat se delinquere. |
||
209.
Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti. quis enim magis
alienam rem inuito domino contrectat quam qui ui rapit? itaque recte
dictum est eum improbum furem esse; sed propriam actionem
eius delicti nomine praetor introduxit, quae appellatur ui bonorum raptorum,
et est intra annum quadrupli [actio], post annum simpli. quae actio
utilis est, etsi quis unam rem licet minimam rapuerit. |
||
210.
Damni iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam, cuius
primo capite cautum est, ut si quis hominem alienum alienamue
quadrupedem, quae pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res
in eo anno plurimi fuerit, tantum domino dare damnetur. 211.
Iniuria autem occidere intellegitur, cuius dolo aut culpa id
acciderit, nec ulla alia lege damnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur;
itaque inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu quodam damnum
committit. 212.
Nec solum corpus in actione huius legis aestimatur; sed sane
si seruo occiso plus dominus capiat damni, quam pretium serui sit, id
quoque aestimatur, uelut si seruus meus ab aliquo heres institutus,
antequam iussu meo hereditatem cerneret, occisus fuerit; non enim tantum
ipsius pretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quantitas. item
si ex gemellis uel ex comoedis uel ex symphoniacis unus occisus fuerit,
non solum occisi fit aestimatio, sed eo amplius id quoque conputatur,
quod ceteri, qui supersunt, depretiati sunt. idem iuris est etiam, si
ex pari mularum unam uel etiam ex quadrigis equorum unum occiderit. 213.
Cuius autem seruus occisus est, is liberum arbitrium habet
uel capitali crimine reum facere eum, qui occiderit, uel hac lege damnum
persequi. 214.
Quod autem adiectum est in hac lege 'quanti in eo anno plurimi
ea res fuerit', illud efficit, si clodum puta aut luscum seruum occiderit,
qui in eo anno integer fuerit, ut non quanti
clodus aut luscus, sed quanti integer fuerit, aestimatio
fiat; quo fit, ut quis plus interdum
consequatur, quam ei damnum datum est. |
||
215.
Capite secundo aduersus
adstipulatorem, qui pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit,
quanti ea res est, tanti actio constituitur. 216.
Qua et ipsa parte legis damni nomine actionem introduci manifestum
est; sed id caueri non fuit necessarium, cum actio mandati ad eam rem
sufficeret; nisi quod ea lege aduersus infitiantem in duplum agitur. |
||
217.
Capite tertio de omni cetero damno cauetur. itaque si quis
seruum uel eam quadrupedem, quae pecudum numero
est, uulnerauerit siue eam quadrupedem, quae pecudum numero
non est, uelut canem, aut feram bestiam, uelut ursum, leonem, uulnerauerit
uel occiderit, hoc capite actio constituitur. in ceteris quoque animalibus,
item in omnibus rebus, quae anima carent, damnum iniuria datum hac parte
uindicatur. si quid enim ustum aut ruptum aut fractum fuerit, actio hoc capite constituitur,
quamquam potuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas sufficere;
ruptum enim intellegitur, quod quoquo modo corruptum
est; unde non solum usta aut rupta aut fracta, sed etiam scissa et collisa
et effusa et quoquo modo uitiata aut perempta atque deteriora facta
hoc uerbo continentur. 218.
Hoc tamen capite non quanti in eo anno, sed quanti in diebus
XXX proxumis ea res fuerit, damnatur is, qui damnum dederit. ac ne 'plurimi'
quidem uerbum adicitur; et ideo quidam putauerunt liberum esse iudici
ad id tempus ex diebus XXX aestimationem redigere, quo plurimi res fuit,
uel ad id, quo minoris fuit. sed Sabino placuit proinde habendum ac
si etiam hac parte 'plurimi' uerbum adiectum esset; nam legis latorem
contentum fuisse, quod prima parte eo uerbo
usus esset. 219.
Ceterum etiam placuit ita
demum ex ista lege actionem esse, si quis corpore suo damnum dederit,
ideoque alio modo damno dato utiles
actiones dantur, uelut si quis alienum hominem aut pecudem incluserit
et fame necauerit, aut iumentum tam uehementer egerit, ut rumperetur;
item si quis alieno seruo persuaserit, ut in arborem ascenderet uel
in puteum descenderet, et is ascendendo aut descendendo ceciderit et
aut mortuus fuerit aut aliqua parte corporis laesus sit. item contra
si quis alienum seruum de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is
suffocatus fuerit, hic quoque corpore suo damnum dedisse eo, quod proiecerit,
non difficiliter intellegi potest. |
||
220.
Iniuria autem committitur non solum, cum quis pugno puta aut
fuste percussus uel etiam uerberatus erit, sed etiam si cui conuicium
factum fuerit, siue quis bona alicuius quasi debitoris sciens eum nihil
sibi debere proscripserit siue quis ad infamiam alicuius libellum aut
carmen scripserit siue quis matrem familias aut praetextatum adsectatus
fuerit et denique aliis pluribus modis. 221.
Pati autem iniuriam uidemur non solum per nosmet ipsos, sed
etiam per liberos nostros, quos in potestate habemus, item per uxores
nostras, quamuis in manu nostra non
sint; itaque si ueluti filiae meae, quae Titio nupta est, iniuriam feceris,
non solum filiae nomine tecum agi iniuriarum potest, uerum etiam meo
quoque et Titii nomine. 222.
Seruo autem ipsi quidem nulla iniuria intellegitur fieri, sed
domino per eum fieri uidetur; non tamen iisdem modis, quibus etiam per
liberos nostros uel uxores iniuriam pati uidemur, sed ita, cum quid
atrocius commissum fuerit, quod aperte in contumeliam domini fieri uidetur, ueluti
si quis alienum seruum uerberauerit, et in hunc casum formula proponitur;
at si quis seruo conuicium fecerit
uel pugno eum percusserit, non proponitur ulla formula nec temere petenti
datur. |
||
223.
Poena autem iniuriarum ex lege XII tabularum propter membrum
quidem ruptum talio erat; propter os uero fractum aut conlisum trecentorum
assium poena erat, si libero os fractum erat; at si seruo, CL; propter
ceteras uero iniurias XXV assium poena erat constituta. et uidebantur
illis temporibus in magna paupertate satis idoneae istae pecuniae poenae
esse. 224.
Sed nunc alio iure utimur. permittitur enim nobis a praetore
ipsis iniuriam aestimare, et iudex uel tanti condemnat, quanti nos aestimauerimus,
uel minoris, prout illi uisum fuerit; sed cum atrocem
iniuriam praetor aestimare soleat, si simul constituerit, quantae pecuniae
eo nomine fieri debeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxamus formulam,
et iudex, qui possit uel minoris damnare, plerumque tamen propter ipsius
praetoris auctoritatem non audet minuere condemnationem. 225.
Atrox autem iniuria aestimatur uel ex facto, uelut si quis
ab aliquo uulneratus aut uerberatus fustibusue caesus fuerit; uel ex
loco, uelut si cui in theatro aut in foro iniuria facta sit; uel ex
persona, uelut si magistratus iniuriam passus fuerit, uel senatori ab
humili persona facta sit iniuria. |
||
|
||