LEX DE VILLAE MAGNAE COLONIS DATA AD EXEMPLUM LEGIS MANCIANAE
  
Regulations for the tenants of the estate of Villa Magna
  
( AD 116-117 )
 
 
( C. G. Bruns, Fontes iuris Romani antiqui, I, Tübingen, 1909, pp. 295-300, n. 114 ).
 
 
      In basi lapidis sub prima pagina : [H]ec lex scripta a Lur(i)o Victore Odilonis magistro et Flavio Geminio defensore ; Felice Annobalis Birzilis.
I.
 Pro sal]ute /
Aug(usti) n(ostri) im[p(eratoris)] Caes(aris) Traiani prin[c(ipis)] / totiusqu[e] domus divine / optimi Germanici Pa[r]thici. Data a Licinio / |5| [Ma]ximo et Feliciore Aug(usti) lib(erto) procc(uratoribus) ad exemplu[m] / leg]is Manciane. § 1. Qui eorum [i]ntra fundo villae Mag-/ne Variani id est Mappalia Siga, eis eos agros qui su-/[b]cesiva sunt excolere permittitur lege Manciana / ita ut eas qui excoluerit usum proprium habe-/|10|at. Ex fructibus qui eo loco nati erunt, dominis aut / conductoribus vilicisve eius f(undi) partes e lege Ma-/nciana prestare debebunt hac condicione : coloni / fructus cuiusque culture quos ad area[m]   deportare   /   et   terere  debebunt,   summas   de[fer]ant   arbitratu   /   |15|  [s]uo   conductoribus vilicis[ve ei]us f(undi) et si conducto-/res vilici<<s>>ve eius f(undi) in assem pa[rtes co]l(on)icas datur-/as renuntiaverint tabellis[que obsignatis . . .] es cavea-/nt eius fructus partes, qu[as presta]re debent,/ conductores vilici<<s>>ve eius f(undi) [colo]ni colonic-/|20|as partes prestare debeant. § 2. Qui in f(undo) villae Mag-/nae sive Mappalia Siga villas habent habebunt / dominicas eius f(undi) aut conductoribus vilicisv[e] / eorum in assem partes fructu<u>m et vinea<ru>m ex / consuetudine Manciane cu[i]usque gene-/|25|ris habet prestare debebunt : tritici ex a-/ream partem tertiam, hordei ex aream / [part]em tertiam, fabe ex aream partem qu-/[ar]tam, vinu de laco partem tertiam, ol-/[ei co]acti partem tertiam, mellis in alve-/|30|[is] mellaris sextarios singulos. § 3. Qui supra //
II.
quinque alveos / habebit in tempore quo [vin]-/demia mellaria fu[it fuerit],/ dominis aut conduct[oribus vili]-/|5|cisve eius f(undi) qui in assem [colunt] / d(are) d(ebebit). Si quis alveos, examina, apes, [vasa] / mellaria ex f(undo) villae Magne sive M-/appalie Sige in octonarium agru[m] / transtulerit quo fraus aut dominis au[t] / |10| conductoribus vilicisve eis quam fiat, al[v]-/ei<<s>>, exam<in>a, apes, vasa mellaria, mel qui in [eo f(undo)] / erunt conductoribus v[ili]corumve in assem e[ius] / f(undi) erunt. § 4. Ficus aride arbo[res . . . q]ue   extra   pom[a]-/rio   erunt,   qua   pomariu[m  in]tra villam ipsam / |15| sit, ut non amplius iu[. . . . .] . . at,   col[on]-/us   arbitrio  suo co[actorum fructuu]m con[ducto]-/ri vilicisve eius f(undi) par[tem d(are) d(ebebit)]. § 5. Ficeta ve[te]-/ra et oliveta, que ante ha[nc lege]m [sata sunt, ex] consuet[u]-/dine<<m>> fructum conductori vilicisve eius presta[re] / |20| debea<n>t. § 6. Si quod ficetum postea factum erit, eius fic[eti] / fruct<<uct>>um per continuas ficationes quinque / arbitrio suo eo qui seruerit percipere permittitur,/ post quintam ficationem eadem lege<<m>> qua s(upra) s(criptum) est / conductoribus vilicisve eius [f(undi)] p(restare) d(ebebit). § 7. Vineas serere / |25| colere loco veterum permittitur ea condicione [ut] / ex ea satione proxumis vindemi[s] quinque fructu[m] / earum vinearum is qui ita fuerit suo arbitr<i>o per-/cip[i]at itemque post quinta(m) vindemia(m) quam ita sata / erit, fructus partes tertias e lege Manciana conduc-/toribus //
III.
v[ilicisve] eius in assem dare debe-/bu[nt. § 8. O]livetum serere colere in / eo loc[o] qua quis incultum excolu-/erit permittitur ea condici<<ci>>one u-/|5|t ex ea satione eius fructus oliveti q-/uid ita satum est per olivationes pro-/ximas decem arbitrio suo permitte-/re debeat, item post olivationes (decem) ole[i] / coacti partem tertiam [c]onducto-/|10|ribus vilicisve eius f(undi) d(are) d(ebebit). § 9. Qui inserue-/rit oleastra post [olivationes qui]nque par-/tem tertiam d(are) d(ebebit). § 10. [. . . . . . .] in f(undo) / ville Magne   Var[iani]   si[ve]   Mappaliae   / Sige sunt eruntve ex[tra eo]s agros qui / |15| vicias habent, eorum a[gr]orum fruct-/u<<u>>s conductoribus vilicisv[e e]ius d(are) d(ebebunt) ; custodes e-/xigere debebu<n>t. § 11. Pro pecora [que i]ntra f(undum) ville M-/agne sive Mappalie Sig[e] pascentur, in pecora sin-/gula aera   quattus   conductoribus   vilicisve   do-/|20|minorum   eius f(undi) prestari debebu[n]t. § 12. Si quis ex f(undo) ville / Magne [siv]e Mappalie Sige fructus stantem pen-/dentem, maturum inmaturum cae[cide]rit excider-/it, exportaverit deportaverit conbuserit desequer-/it seq[. .]enii detrimentum conductoribus vilicisve eius f(undi) //
IV.
coloni erit ei cui de[. . . . / tantum prestare d(ebebit). § 13. [Si qui in f(undo) ville Mag]-/ne siv(e) Mappalie Sige [arbores frugiferas se]-/verunt severint [iis eius superficiei usum] / |5| qui e legitimo [. . . . . . .] / testamen[. . . . . .  . . . . sup]-/erficies . . . hoc tempus lege Ma[nciana] / ritu . . . fiducieve data sunt dabuntur . . . [id] / . . ve ius fiduciae lege Manciana serva[bitur . . . § 14. Qui] / |10| superficiem ex inculto excoluit excoluer[it ibique] / . . . aedificium deposuit posuerit eive qui [coluit colere] / desierit perdesierit eo tempore, quo ita ea superfi[cies] / coli desit desierit ea quo fuit fuerit ius colendi dumtaxa-/d bienn<i>o proximo ex qua die colere desierit servatu[r] / |15| servabitur ; post biennium conductores vilici<<s>>ve eor[um . . .]  /  Ea  superficies que proxumo anno <<f>>culta fuit et coli [desi]-/erit conductor vilicusve eius f(undi) ea superficies esse dicit-/ur denuntiet superficiem cultam . . . . . . / denuntiationem denuntiatur . . . testa[. . .]-/|20|o itemque insequentem annum . . . . . at ea sine que[re-/l]a eius <<eius>> f(undi) post biennium conductor vilicusve co[lere de]-/beto. § 15. Ne quis conductor vilicus[ve eoru]m inquilinum [eius] / f(undi).   § 16. Coloni   qui   intra   f(undum)   ville   Magne   [sive]   Mappalia Sige habit-/abunt dominis aut conduct[oribus vilicisve] in assem [qu]-/|25|odannis in hominibus [singulis in arati]ones ope-/ras n(umero) II et in messem op[. . . . . . .] generis / singulas operas bin[as] pr[estare debebunt]. § 17. Coloni / inquilini eius    f(undi)    intra  . . .  anni   n-/omina   sua   conductor[ibus   vilicisve . . . . i]n   custo-/|30|dias   singulas qu[. . . . . . . . . . . . .]nent / |35| ratam seorsu[m . . .]um. / § 18. Stipendiarior[um qui in f(undo) ville Magne sive    M]appa-/lie    Sige    habitab[unt . . . .]uas   c-/onductoribus   vil[icisve . . .]cust-/odias   f(undi)   servis dominic[. . .]nit est
quae sequuntur quinque lineae legi non possunt.
 

 
 ►  Bibliography
 
 
Scialoja & Vaglieri, BIDR, 1896-97, pp. 185 ss. = St. Giur., II, pp. 82 ss. ; AE 1897, n. 48, 134 and 151 ; Schulten, Abhdl. d. Ges. d. Wiss. zu Göttingen, 2, phil.-hist. Kl., 1897 ; Toutain, RHD, 1897, pp. 373 ss. ; AE 1898, n. 2 and 137 ; Seek, Zeitschr. f. Social u. Wirtschaftsgesch., 6, 1898, pp. 305 ss. ; Beaudouin, Les Grands domaines dans l'empire romain d'aprés des travaux récents, Paris, 1899, pp. 88 ss. and 105 ss. ; Cuq, RHD, 23, 1899, pp. 622 ss. ; Toutain, RHD, 23, 1899, pp. 137 ss., 284 ss. and 401 ss. ; Seek, Zeitschr. f. Social u. Wirtschaftsgesch., 8, 1900, pp. 327 ss. ; Cuq, Mém. AIBL, 11, 1901, pp. 83-146 ; Mitteis, Zur Geschichte der Erbpacht im Altertum, Leipzig, 1901, pp. 28 ss. ; Schulten, RhMus, 56, 1901, pp. 120 ss. and 187 ss. ; Toutain, Mém. AIBL, 11, 1901, pp. 31-81 ; Schulten, RhMus, 57, 1902, pp. 632 ss. ; AE 1903, n. 365 ; Hirschfeld, Die Kaiserlichen Verwaltungsbeambten von Augustus bis auf Diocletian, Berlin, 1905, pp. 129 ss. ; Schulten, Klio, 7, 1907, pp. 201 ss. ; Bruns, Fontes iuris Romani antiqui, I, Tübingen, 1909, pp. 295-300, n. 114 ; AE 1910, n. 56 ; Rostovtzeff, Studien zur geschichte des römischen Kolonates, Leipzig-Berlín, 1910, pp. 321 ss. ; Mispoulet, JS, 9, 1911, pp. 203 ss. ;  CIL VIII, Suppl. IV (1916), n. 25902 ; Saumagne, Revue Tunisienne, 29, 1922, pp. 57-116 ; Carcopino, Mémorial René Basset, I, Paris, 1923, pp. 129-140 ; van Nostrand, The Imperial Domains of Africa Proconsularis : An Epigraphical Study, Berkeley, 1925, pp. 15-33 ; Abbott & Johnson, Municipal Administration in the Roman Empire, Princeton, 1926, pp. 391-396, n. 74 ; Frank, AJP, 47, 1926, pp. 55 ss. and 153 ss. ; Carrelli, SDHI, 1, 1935, pp. 388 ss. ; Haywood in Frank, An Economic Survey of Ancient Rome, IV, 1938, pp. 89-94 and 98-101 ; Riccobono, FIRA I, Firenze, 1941, pp. 484-490, n. 100 ; Merlin, Inscriptions latines de la Tunisie, Paris, 1944, n. 1303 ; AE 1952, n. 209 ; Carcopino, JS, 1952, pp. 145 ss. ; Saumagne et al., Tablettes Albertini : Actes de l'époque vandale (fin du Ve siècle), Paris, 1952, pp. 116 ss. ; AE 1953, n. 130 ; Berger, Latomus, 12, 1953, pp. 192 ss. ; Lambert, Rev. Afr., 97, 1953, pp. 196-225 ; Piganiol, Hommages à L. Febvre, II, Paris, 1953, pp. 67 ss. ; Monier, Fest. Simonius, Basel, 1955, pp. 259 ss. ; Monier, St. Paoli, Firenze, 1956, pp. 521 ss. ; Charles-Picard, La civilisation de l'Afrique romaine, Paris, 1959, pp. 61 ss. ; de Dominicis, RIDA, 7, 1960, pp. 389-398 ; Johnson, Coleman-Norton & Bourne, Ancient Roman Statutes, Austin, 1961, pp. 173-175, n. 229 ; AE 1962, n. 375 ; Pezzana, St. Betti, III, Milano, 1962, pp. 631 ss. ; Kolendo, REA, 65, 1963, pp. 80 ss. ; Held, Altertum, 11, 1965, pp. 223-233 ; Smallwood, Documents Illustrating the Principates of Nerva, Trajan and Hadrian, Cambridge, 1966, n. 463 ; Charles-Picard & Rougé, Textes et documents relatifs à la vie économique et sociale dans l'empire romain, Paris, 1969, pp. 211-218 ; Percival, EHR, 84, 1969, pp. 449-473 ; Girard & Senn, Les lois des Romains, Napoli, 1977, pp. 561-568, n. 1 ; Flach, Chiron, 8, 1978, pp. 441-492 ; Flach, ANRW, II, 10, 2, 1982, pp. 427 ss. ; Kehoe, ZPE, 56, 1984, p. 198 / 59, 1985, pp. 156-158 ; Benzina ben Abdallah, Catalogue des Inscriptions Latines Paiennes du musée du Bardo, Roma, 1986, n. 388 ; AE 1988, n. 1096 ; Kehoe, The economics of agriculture on Roman imperial estates in North Africa, Göttingen, 1988, pp. 28-70 ; Sherk, The Roman Empire : Augustus to Hadrian, Cambridge, 1988, n. 196 ; Mattingly in Mastino, L'Africa romana : Atti del VI convegno di studio (Sassari, 1988), Sassari, 1989, pp. 412-414 ; Kolendo, Le colonat en Afrique sous le Haut-Empire, Paris, 1991, pp. 34-43 ; AE 1993, n. 1756 ; AE 1998, n. 1509 and 1579 ; de Ligt, Ancient Society, 29, 1998–99, pp. 219–239 ; Wacher, The Roman World, London-New York, 2002, pp. 563-565 ; Merrills, Vandals, Romans and Berbers : New Perspectives on Late Antique North Africa, London, 2004, p. 213 ; Scholl & Schubert, APF, 50, 2004, pp. 79-84 ; Kehoe, Law and the rural economy in the Roman Empire, Ann Arbor, 2007, pp. 56-58, 68, 76 and 114.
 
 
►  Source : Stone altar found at Henchir Mettich, Tunisia, in 1896.