| LAUDATIO
FUNEBRIS QUAE DICITUR TURIAE Funeral eulogy for a husband to his wife ( 8-2 BC ) |
| ( V. Arangio-Ruiz, Fontes iuris Romani antejustiniani, III, Firenze, 1943, pp. 209-218, n. 69 ). |
| ] — — — — — — — — u ] x o r i s. || |
| — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — |
| | — — — — — —mo]rum
probit[ate — — —]|rum [— — — — — — — — —]
permansisti prob[— —]. | |
| Orbata
es re[pente ante nuptiar]um diem utroque pa[rente
a nefaria multi]|tudine una o[ccisis. Per te maxi]me cum
ego in Macedo[niam abissem], | vir sororis tua[e C. Cluvius
in A]fricam provinciam, [non remansit inulta] || mors
parentum. | |
| Tanta
cum industria m[unere
es p]ietatis perfuncta ef[flagitando
et] | vindicando, ut, si praest[o fu]issemus,
non ampliu[s praestitissemus. At] | haec habes communia cum
[s]anctissima femina s[orore tua]. | |
| Quae
dum agitabas, ex patria domo propter custodia[m pudicitiae, sumpto]
|| de nocentibus supplicio, e vest[i]gio te in domum ma[tris
meae contulisti, ubi] | adventum meum exspectast[i].
| |
| Temptatae
deinde estis, ut testamen[tum patris], quo nos eramus heredes,
rupt[um diceretur] | coemptione facta cum uxore : ita
necessario te cum universis pat[ris bonis in] | tutelam eorum,
qui rem agitabant, reccidisse : sororem omni[um rerum]
|| fore expertem, quod emancupata esset Cluvio. Qua mente ista acc[eperis,
qua iis prae]|sentia animi restiteris, etsi afui, conpertum
habeo. | |
| Veritate
caussam communem [t]utata es : testamentum ruptum non
esse, ut [uterque potius] | hereditatem teneremus, quam omnia
bona sola possideres, certa qui[dem sententia] | te ita patris
acta defensuram, ut si non optinuisses, partituram cum s[orore te
adfir]||mares : nec sub condicionem tutelae legitumae venturam,
quoius per [legem in te ius non] | esset, neque enim familia[e]
gens ulla probari poterat, quae te
id facere [cogeret] : | nam
etsi patris testamentum ruptum
esset, tamen iis, qui intenderen[t, non esse id] |
ius, quia gentis eiusdem non essent. | |
| Cesserunt
constantiae tuae neque amplius rem sollicitarunt : quo facto [reverentiae
in patrem], || pietatis in sororem, fide[i] in nos patrocinium
succeptum sola peregisti. | |
| Rara
sunt tam diuturna matrimonia, finita morte non divertio in[terrupta :
nam contigit] | nobis, ut ad annum XXXXI
sine offensa perduceretur. Utinam vetust[um
ita extremam sub]|isset mutationem vice m[e]a, qua iustius
erat cedere fato maiorem. | |
| Domestica
bona pudici[t]iae, opsequi, comitatis, facilitatis, lanificiis
tuis [adsiduitatis, religionis] || sine superstitione,
o[r]natus non conspiciendi, cultus modici cur [memorem ?
cur dicam de tuorum cari]|tate, familiae pietate, [c]um
aeque matrem meam ac tuos parentes col[ueris eandemque quietem]
| illi quam tuis curaveris, cetera innumerabilia habueris commun[ia
cum omnibus] | matronis dignam f[a]mam colentibus ?
Propria sunt tua, quae vindico ac [quorum pauci in] | similia
inciderunt, ut talia paterentur et praestarent, quae rara ut essent
[hominum] || fortuna cavit. | |
| Omne
tuom patrimonium acceptum ab parentibus communi diligentia cons[ervavimus] :
| neque enim erat adquirendi tibi cura, quod totum mihi tradidisti.
Officia [ita par]|titi sumus, ut ego tu[t]elam tuae
fortunae gererem, tu meae custodiam sust[ineres. Multa] | de
hac parte omittam, ne tua propria mecum communicem : satis sit
[hoc] mi[hi tuis] || de sensibus [indi]casse.
| |
| [Liberali]tatem
tuam c[u]m plurumis necessariis tum praecipue pietati praesti[tisti
domesticae]. | [Feminas egregias
licet facile
qu]is alias nominaverit,
unam dumtaxat simillimam [tui
| — — — —h]abuisti sororem
tuam : nam propinquas vestras d[ignas eiusmodi | — — — —
of]ficiis domibus vestris apud nos educavistis. Eaedem u[t
condicio||nem dignam famili]ae vestrae consequi possent,
dotes parastis : quas quid[em a vobis | constitutas
comm]uni consilio ego et C. Cluvius excepimus et probantes
[liberalitatem, | ne vestro patrimo]nio vos multaretis,
nostram rem familiarem sub[didimus | nostraque praedia]
in dotes dedimus. Quod non venditandi nostri c[aussa rettuli,
| sed ut illa consi]lia vestra concepta pia liberalitate honori
no[s duxisse consta||ret exequi de nos]tris. | |
| [Complura
alia benefici]a tua praetermittenda [duxi — — — — — — |
| (complures
versus periisse videntur) |
| [amplissima
subsi]dia fugae meae praestitisti, ornamentis | [tuis iuvisti
me], cum omne aurum margaritaque corpori
| [tuo detracta trad]idisti mihi et subinde familia nummis
fructibus, | [— — deceptis a]dversariorum
custodibus, apsentiam meam locupletasti. | [Experiri vim mil]itis,
quod ut conarere virtus tua te hortabatur, || [destitisti : fortuna
enim te m]unibat clementia eorum, contra quos ea parabas. | [Inter
quae nulla indigna v]ox tua est firmitate animi emissa. | |
| [Deinde
nefariis exo]rtis hominibus a Milone, quoius domus emptione | [mihi
comparaveram, qui] exul belli civilis occasionibus inrupturum
| [sese sperabat, strenuissime defen]disti domum nostram.
|| |
| (complura
perierunt) |
| — — — — — Iure
Caesar dixit tibi acceptum esse referendum] | me patriae redditum
a se, [na]m nisi parasses quod servar[et, etiam
Caesar] | inaniter opes suas pollice[re]tur. Ita
non minus pietati tu[ae quam clementiae illius] | me debeo.
| |
| Quid
ego nunc interiora [no]stra et recondita consilia s[ecreto
pectoris] | eruam ? ut repentinis nu[nt]iis ad praesentia
et inminen[tia vitanda excita]||tus tuis consiliis cons[er]vatus
sim ? ut neque audac[ia abripi me] | temere passa sis et mod[es]tiora
cogitanti fida rece[ptacula pararis] | sociosque consilioru[m
t]uorum ad me servandum d[ederis sororem] | tuam
et virum eius C. Clu[viu]m, coniuncto omnium per[iculo
? Non finiam], | si attingere coner : sat [es]t mihi
tibique salutariter m[e latuisse]. || |
| Acerbissimum
tamen in vi[ta] mihi accidisse tua vice fatebo[r,
reddito iam non inutili] | cive patriae beneficio et i[ud]icio
apsentis Caesaris Augusti, [quom per te] | de restitutione
mea M. L[epi]dus conlega praesens interp[ellaretur
et ad eius] | pedes prostrata humi, n[on] modo non adlevata,
sed tra[cta et servilem in] | modum rapsata, livori[bus
c]orporis repleta, firmissimo [animo eum admone]||res
edicti Caesaris cum g[r]atulatione restitutionis me[ae,
auditisque verbis eti]|am contumeliosis et cr[ud]elibus
exceptis volneribus pa[lam ea praeferres], | ut auctor meorum
peric[ul]orum notesceret. Quoi noc[uit mox quod
fecit]. | |
| Quid
hac virtute efficaciu[s],
praebere Caesari clementia[e locum
et cum cu]|stodia spiritus mei not[a]re inportunam crudelitatem
[egregia tua] || patientia ? |. |
| Sed
quid plura ? Parcamu[s] orationi, quae debet et potest
e[xire, ne viliter maxi]|ma opera tractando pa[r]um
digne peragamus, quom pr[o documento] | meritorum tuorum oc[ulis]
omnium praeferam titulum [vitae servatae]. | |
| Pacato
orbe terrarum, res[titut]a
republica quieta deinde n[obis et felicia]
|| tempora contigerunt. Fue[ru]nt optati liberi, quos aliqua[mdiu
sors invi]|derat. Si fortuna procede[re e]sset passa sollemnis
inservie[ns, quid utrique no]|strum defuit ? Procedens
a[et]as spem finiebat. Quid agitav[eris propter
hoc quae]|que ingredi conata sis, f[or]sitan in quibusdam
feminis [conspicua et admirabi]|lia, in te quidem minime a[dmi]randa
conlata virtutibu[s tuis reliquis, iam eloquar]. || |
| Diffidens
fecunditati tuae et [d]olens orbitate mea, ne tenen[do
in matrimonio] | te spem habendi liberos [dep]onerem atque
eius caussa ess[em infelix, de divertio] | elocuta
es, vacuamque [do]mum alterius fecunditati t[e
tradituram, non alia] | mente nisi ut nota con[co]rdia
nostra tu ipsa mihi di[gnam con]|dicionem quaereres
p[ara]resque, ac futuros
liberos t[e communes
pro]|que tuis habituram adf[irm]ares, neque
patrimoni nos[tri, quod adhuc] | fuerat commune, separa[ti]onem
facturam, sed in eodem [arbitrio meo id] | et si vellem tuo
ministerio [fu]turum : nihil seiunctum, ni[hil
separatum te] | habituram, sororis soc[iaeve] officia
pietatemque mihi d[einceps praestituram]. | |
| Fatear
necesset adeo me exa[rsi]sse, ut excesserim mente, adeo [exhorruisse
ac]||tus tuos, ut vix redderer [mi]hi : agitari divertia
inter nos [ante quam] | fato dicta lex esset ;
poss[e te a]liquid concipere mente, qua[re viva desineres]
| esse mihi uxor, cum paene [e]xule me vita fidissuma perman[sisses].
| |
| Quae
tanta mihi fuerit cu[pid]itas aut necessitas habendi li[beros,
ut propterea] | fidem exuerem, mutare[m c]erta dubiis
? Sed quid plura ? [permansisti] || aput me : neque enim
ced[er]e tibi sine dedecore meo et co[mmuni infelici]|tate
poteram. | |
| Tibi
vero quid memorabi[lius]
quam inserviendo mihi o[peram dedisse te] | ut,
quom ex te liberos ha[b]ere non possem, per te tamen [haberem,
et diffi]|dentia partus tui alteriu[s c]oniugio parares
fecunditat[em] ? || |
| Utinam
patiente utriusqu[e a]etate
procedere coniugium [potuisset, donec e]|lato me maiore,
quod iu[sti]us erat, suprema mihi praesta[res, antea
vero super]|stite te excederem orbitat[e f]ilia mihi supstituta.
| |
| Praecucurristi
fato, delegast[i] mihi luctum desiderio tui nec libe[ros
habentem solum vi]|rum reliquisti. Flectam ego quoque sensus meos
ad iudicia tu[a, a te destinatam adoptans]. || |
| Omnia
tua cogitata praescri[p]ta cedant laudibus tuis, ut sint mi[hi
documento quantopere ego] | desiderem, quod immort[ali]tati
ad memoriam consecrat[am tradidi]. | |
| Fructus
vitae tuae non derunt [m]ihi. Occurrente fama tua firma[tus
animo et] | doctus actis tuis resistam fo[rt]unae, quae
mihi non omnia erip[uit, cum laudi]|bus crescere tui
memoriam [pas]sa est. Sed quod tranquilli status e[rat,
tecum] || amisi, quam speculatricem e[t p]ropugnatricem
meorum pericul[orum cogitans calami]|tate frangor nec permane[re]
in promisso possum. | |
| Naturalis
dolor extorquet const[ant]iae vires : maerore mersor et
quibu[s angor luctu taedioque] | in nec utro mihi consto :
repeten[s p]ristinos casus meos futurosque eve[ntus ab
omni spe de]|cido : mihi tantis talibusque pr[aesi]diis
orbatus, intuens famam tuam n[on tam fortiter pa]||tiendo haec
quam ad desider[ium] luctumque reservatus videor. | |
| Ultumum
huius orationis erit omn[ia] meruisse te neque omnia contigisse
mi[hi ut praestarem] | tibi : legem habui mandata tu[a] :
quod extra mihi liberum fuerit, pr[aestabo]. | |
| Te
di manes tui ut quietam pat[ia]ntur atque ita tueantur opto. |
| |
  |