|
LEX
DUODECIM TABULARUM The Twelve Tables ( About 451-449 BC ) |
1. – SI
IN IUS VOCAT, [ITO]. NI IT, ANTESTAMINO : IGITUR EM CAPITO (Porph.,
ad Hor. Sat., 1, 9, 74-76 ; Plin., N.H., 11, 45 ;
Cic., de leg., 2, 4, 9 ; Gell., 20, 1, 25 ; Auct.,
Her., 2, 13, 19 ; Verg., ecl.,
6, 3 ; Fest., P. 76, 77, 105 ; D., 2,
4, 18, 20. 22 pr. ; 50, 16, 233, 1). |
2. – SI
CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO (Fest.,
L. 210, F. 310 ; Non., p. 4 ; D.,
50, 16, 233 pr.). |
3. – SI
MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, [QUI IN IUS VOCABIT] IUMENTUM DATO. SI
NOLET, ARCERAM NE STERNITO (Gell.,
20, 1, 25 ; D., 50, 16, 101, 2 ; Gell., 20, 1, 24-30 ;
Non., p. 38 ; Varr., l. L., 5, 140 ; Fest.,
P. 77). |
4. – ADSIDUO
VINDEX ADSIDUUS ESTO ; PROLETARIO [IAM CIVI] QUIS VOLET VINDEX
ESTO (Gell., 16, 10, 5. 15 ;
Cic., top., 2 ; 10 ; Cic., de
rep., 2, 22, 40 ; Fest., P. 9, L. 376 ;
Non., p. 48, p. 106 ; D., 2, 4, 22, 1 ;
50, 16, 234, 1 ; lex coloniae genitivae, c. 61). |
5. – NEX
. . . FORTI SANATI . . . (Fest., F. 321,
322, 348, P. 84, 102 ; Gell., 16, 10, 8). |
6. – REM
UBI PACUNT, ORATO (Auct.,
Her., 2, 13, 20 ; Scaur., Orthogr., p. 2253 ;
Prisc., Inst. gramm., 10, 5, 32 ; Fest., P. 199). |
7. – NI
PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM
PERORANTO AMBO PRAESENTES (Auct.,
Her., 2, 13, 20 ; Gell., 17, 2, 10 ; Scaur., Orthogr.,
p. 2253 ; Quint., 1, 6, 11 ; Gaius, 4, 15). |
8. – POST
MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO (Gell.,
17, 2, 10 ; Plin., N.H., 7, 60, 212 ; Censorin.,
de die nat., 23). |
9. – SI
AMBO PRAESENTES, SOLIS OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS ESTO (Gell.,
17, 2, 10 ; Varr., l. L., 6, 5 ; 7, 51 ;
Macr., Sat., 1, 3, 14 ; Fest., F. 305, P. 362 ;
Plin., N.H., 7, 60, 212 ; Censorin., de die nat.,
24). |
10. – cum
proletarii et adsidui et sanates et VADES et SUBVADES et XXV asses et
taliones furtorumque quaestio CUM LANCE ET LICIO evanuerint,
omnisque illa XII tabularum antiquitas – lege Aebutia
lata consopita sit – (Gell., 16, 10, 8 ; Cf. Gaius,
4, 184). |
| Tabula II |
1. a. – Poena
autem sacramenti aut quingenaria erat aut quinquagenaria. Nam de
rebus M aeris plurisve D assibus, de minoris vero L assibus sacramento
contendebatur ; nam ita lege XII tabularum cautum erat. [At] si
de libertate hominis controversia erat, etsi pretiosissimus homo esset,
tamen ut L assibus sacramento contenderetur, eadem lege cautum est –
(Gaius, 4, 14 ; Cf. Varr., l. L., 5,
180 ; Fest., F. 344 ; Val. Prob.,
4, 2 ; Liv., 3, 45). |
1. b. – P(er)
iudici[s p]ostulat[i]one(m) ageba[tur, si] q[u]a de re ut ita ager[et]ur
lex ius[si]sse[t], sicu[ti] lex XII [t]abularum de [eo] q(uod) ex stipu[l]at[i]one
petitur ( Gaius, 4, 17 a). |
2. – . . . MORBUS
SONTICUS . . AUT STATUS DIES CUM HOSTE . . QUID
HORUM FUIT [VITIUM] IUDICI ARBITROVE REOVE, EO DIES DIFFISUS ESTO (Fest.,
F. 290, P. 111 ; F. 273, 314, 344, P. 66,
296 ; Gell., 20, 1, 27 ; Cic., de off., 1, 12, 37 ;
D., 2, 11, 2, 3 ; 42, 1, 60 ; 50,
16, 113. 234 pr. ; lex coloniae genitivae,
c. 95, 21-32 ; Varr., l. L., 5, 3). |
3. – CUI
TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB PORTUM OBVAGULATUM ITO (Fest.,
F. 233, L. 375). |
| Tabula III |
1. – AERIS
CONFESSI REBUSQUE IURE IUDICATIS XXX DIES IUSTI SUNTO (Gell.,
20, 1, 42-45 ; 15, 13, 11 ; Gaius, 3, 78). |
2. – POST
DEINDE MANUS INIECTIO ESTO. IN IUS DUCITO
(Gell., 20, 1, 45 ; Gaius,
4, 21). |
3. – NI
IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE VINDICIT, SECUM DUCITO, VINCITO
AUT NERVO AUT COMPEDIBUS XV PONDO, NE MINORE, AUT SI VOLET MAIORE VINCITO
(Gell., 20, 1, 45 ; Gaius, 4,
21 ; Fest., F. 165 ; Liv., 8, 28, 8 ; Ter.
Phorm., 2, 2, 20). |
4. – SI
VOLET SUO VIVITO. NI SUO VIVIT, QUI EUM VINCTUM HABEBIT, LIBRAS FARRIS
ENDO DIES DATO. SI VOLET, PLUS DATO (Gell.,
20, 1, 45 ; Gai., 2 ad XII tab., D., 50, 16,
234, 2). |
5. – Erat
autem ius interea paciscendi ac nisi pacti forent, habebantur in vinculis
dies sexaginta. Inter eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem
in comitium producebantur, quantaeque pecuniae iudicati essent, praedicabatur.
Tertiis autem nundinis capite poenas dabant, aut trans Tiberim peregre
venum ibant (Gell., 20, 1, 46. 47). |
6. – TERTIIS
NUNDINIS PARTIS SECANTO. SI PLUS MINUSVE SECUERUNT, SE FRAUDE ESTO (Gell.,
20, 1, 49 ; Quint., 3, 6, 84 ; Tertul., Apol.,
4 ; Dion Cass., 12). |
| Tabula IV |
1. – cito
[necatus] tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer (Cic.,
de leg., 3, 8, 19 ; Cf. Leg. Romuli,
n. 4). |
2. a. – Cum
patri lex – dederit in filium vitae necisque potestatem
(Pap., Coll., 4, 8 ; Cf. Dion.,
2, 26 ; frag. Gai August., 4, 86). |
2. b. – SI
PATER FILIUM TER VENUM DU[UIT] FILIUS A PATRE LIBER ESTO (Ulp.,
Reg., 10, 1 ; Gaius, 1, 132 ; 4, 79 ;
D., 2, 14, 48 ; Gai. epit., 1, 6, 3 ;
Iust., Inst., 1, 12, 6 ; Dion., 2, 27). |
3. – Illam
suam suas res sibi habere iussit ex XII tabulis claves ademit, exegit
(Cic., phil., 2, 28. 69 ; Cf.
Gai., 3 ad XII tab., D., 48, 5, 44 (43) ;
Plaut., Trin., 2, 1, v. 31 ; D., 24, 2,
2, 1 ; Quint., decl., 262 ; Plaut., Cas.,
2, 2, 35. 36 ; Mart., 11, 104 ; Non., p. 77). |
4. – comperi,
feminam – in undecimo mense post mariti mortem peperisse,
factumque esse negotium, quasi marito mortuo postea concepisset, quoniam
decemviri in decem mensibus gigni hominem, non in undecimo scripsissent
(Gell., 3, 16, 12 ; Cf. Ulp.,
14 ad Sabinum, D., 38, 16, 3, 9. 11). |
| Tabula V |
1. – Veteres – voluerunt
feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter animi levitatem
in tutela esse ; – exceptis virginibus
Vestalibus, quas – liberas esse voluerunt :
itaque etiam lege XII tab. cautum est (Gaius 1, 144. 145 ;
Cf. Gaius 1, 130 ;
Ulp., Reg., 10, 5 ; Gell., 1, 12, 9. 18). |
2. – Mulieris,
quae in agnatorum tutela erat, res mancipi usu capi non poterant, praeterquam
si ab ipsa tutore [auctore] traditae essent : id[que] ita lege
XII tab. [cautum erat] (Gaius, 2, 47 ; Cf. Gaius
1, 157. 192 ; 2, 80 ; Cic., ad Att., 1, 5. 6 ;
Cic., p. Flacco, 34, 84 ; Vat. Fr.,
259). |
3. – UTI
LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI, ITA IUS ESTO (Ulp.,
Reg., 11, 14 ; Cic., de inv., 2, 50. 148 ;
Auct., Her., 1, 13, 23 ; Gaius, 2, 224 ; Iust., Inst.,
2, 22 pr. ; Pomp., D., 50, 16, 120 ; Paul.,
D., 50, 16, 53 pr. ; Iust., Nov., 22,
2 pr. ; Ulp., Reg., 11, 3, 14 ;
Gai., D., 26, 2, 1 ; Paul., D., 26, 2, 20,
1 ; Ulp., Reg., 1, 9 ; D., 50, 16, 80 ;
5, 3, 1 ; 50, 16, 130 ; Ulp., Reg., 19, 17 ; 2,
4). |
4. – SI
INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT, ADGNATUS PROXIMUS FAMILIAM
HABETO (Ulp., Reg., 26, 1 = Coll.,
16, 4, 1 ; Paul., D., 28, 2, 9, 2 ; Ulp., D.,
50, 16, 195, 1 ; Cic., de inv., 2, 50. 148 ;
Paul., Sent., 4, 8, 3 ; Callistr., D., 50, 16,
220 pr. ; Ulp., Reg., 26, 7. 8 ;
Coll., 16, 2, 1 ; Gaius, 3, 9. 11 = Coll.,
16, 2, 9. 11 ; Gai. epit., 2, 8 pr. ; Iust.,
Inst., 3, 1, 1 ; 3, 2 pr. ; 3, 3 pr. ; 3, 5,
5 ; 3, 9, 2 ; Pomp., D., 50, 16, 162 pr. ; D.,
38, 16, 11 ; Iul., D., 28, 6, 28 ; D., 38,
16, 6 ; Iust., Cod., 6, 55, 3. 4 ; 6, 58, 14 ;
Ulp., Reg., 27, 5 ; Coll.,
16, 3, 17. 20 ; Gai. epit., 2, 8, 3. 4 ;
Gaius, 3, 14. 23 ; Iust., Inst., 3, 2, 3 ; Ulp.,
Reg., 26, 6 ; Paul., Sent., 4, 8, 20 =
Coll., 16, 3, 20). |
5. – SI
ADGNATUS NEC ESCIT, GENTILES FAMILIAM [HABENTO] (Ulp.,
Coll., 16, 4, 2 ; Cic., Verr., 2, 1, 45. 115 ;
Gaius, 3, 17 = Coll., 16, 2, 17 ; Paul., Coll.,
16, 3, 3 ; Fest., P. 94). |
6. – Quibus
testamento – tutor datus non sit, iis ex lege
XII [tabularum] agnati sunt tutores (Gaius 1, 155 ; Cf. Ulp.,
Reg., 11, 3 ; Ulp., D., 26, 4, 1 pr. ;
Gai., D., 26, 4, 9 ; D., 26, 4, 5 pr. ;
4, 5, 7 pr. ; Gaius, 1, 157 ; Iust., Inst., 1, 15 pr.
2 ; Gai. epit., 1, 7, 1). |
7. a. – SI
FURIOSUS ESCIT, ADGNATUM GENTILIUMQUE IN EO PECUNIAQUE EIUS POTESTAS
ESTO (Cic., de inv., 2, 50. 148 =
Auct., Her., 1, 13, 23 ; Cic.,
Tusc., 3, 5, 11 ; Paul., ad ed., D.,
50, 16, 53, pr.). |
7. b. – . . . AST
EI CUSTOS NEC ESCIT . . – (Fest.,
F. 162). |
7. c. – Lege
XII tab. prodigo interdicitur bonorum suorum administratio (Ulp., ad
Sab., D., 27, 10, 1, pr.). Lex XII tab. – prodigum,
cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse agnatorum (Ulp.,
Reg., 12, 2). |
8. – Civis
Romani liberti hereditatem lex XII tab. patrono defert, si intestato
sine suo herede libertus decesserit (Ulp., Reg.,
29, 1 ; Cf. Gaius, 3, 40. 46. 49. 51 ;
Coll., 16, 8, 2 ; 9, 2 ; D., 38, 2, 23,
1 ; 37, 14, 11 ; 38, 16, 3 ; Ulp., Reg., 29,
5. 6 ; Vat. Fr., 308 ; Gaius, 1, 165 =
Iust., Inst., 1, 17 ; Ulp., Reg., 11, 3 ; 27,
1 ; D., 26, 4, 1 pr. 3 pr. 5 pr. ; 38, 2, 17. 39).
Cum de patrono et liberto loquitur lex : EX EA FAMILIA, inquit,
IN EAM FAMILIAM (Ulp., D., 50, 16, 195, 1). |
9. – Ea,
quae in nominibus sunt, – ipso
iure in portiones hereditarias ex lege XII tab. divisa sunt (Iust.,
Cod., 3, 36, 6). Ex lege XII tab. aes alienum hereditarium
pro portionibus quaesitis singulis ipso iure divisum (Iust.,
Cod., 2, 3, 26). |
10. – Haec
actio (familiae erciscundae) proficiscitur e lege XII tabularum (Gai.,
7 ed. prov., D., 10, 2, 1, pr. ; Cf. Fest.,
P. 92 ; Non., p. 181 ; Gell., 1, 9, 12 ; Cic.,
de or., 1, 56, 237 ; Serv., ad Aen., 8, 642 ;
Gaius, 3, 154 a). |
| Tabula VI |
1. – CUM
NEXUM FACIET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IUS ESTO
(Fest., F. 173 ; Cic.,
de or., 1, 57, 245 ; Paul., Vat. Fr.,
50 ; Gaius, 1, 119 ; 2, 104 ; Varr., l. L.,
6, 60 ; Gai., D., 2, 14, 48). |
2. – cum
ex XII tab. satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata,
quae qui infitiatus esset, dupli poenam subiret, a iuris consultis etiam
reticentiae poena est constituta (Cic., de off.,
3, 16, 65 ; Cf. Pomp., D., 18, 1, 66, 1). |
3. – usus
auctoritas fundi biennium est, – ceterarum
rerum omnium – annuus
est usus (Cic., top., 4, 23 ; Cf. Cic.,
p. Caec., 19, 54 ; Gaius, 2, 42 ; D., 50,
16, 211 ; Gaius, 2, 54 ; Theoph., Paraphr., 2, 6
pr. ; Ulp., Reg., 19, 8 ; Gaius,
2, 47). |
4. – ADVERSUS
HOSTEM AETERNA AUCTORITAS [ESTO] (Cic.,
de off., 1, 12, 37). |
5. – lege
XII tab. cautum est, ut si qua nollet eo modo (sc. usu) in
manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo
cuiusque anni [usum] interrumperet (Gaius, 1, 111 ; Cf. Gell.,
3, 2, 13 ; Serv., in Georg., 1, 31 ; Cic., top.,
3, 14 ; Macr., Sat., 1, 3, 9. 10 ; Cic., p.
Flacco, 34, 84). |
6. a. – SI
[QUI] IN IURE MANUM CONSERUNT. . . (Gell.,
20, 10, 7-9). |
6. b. – et
mancipationem et in iure cessionem lex XII tab. confirmat (Paul., Vat.
Fr., 50). |
7. – Advocati
(Verginiae) – postulant,
ut (Ap. Claudius) – lege
ab ipso lata vindicias det secundum libertatem (Liv.,
3, 44, 11. 12 ; Cf. D.,
1, 2, 2, 24 ; Dion., 11, 30 ; Liv., 3, 56, 4. 6 ;
Fest., L. 376 ; Cic., Verr., 2, 1, 114). |
8. – TIGNUM
IUNCTUM AEDIBUS VINEA[E]VE [ET CONCAPIT] NE SOLVITO. — Ulp.,
D., 47, 3, 1 pr. : Lex XII tab. neque
solvere permittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunctum neque vindicare, – sed
in eum, qui convictus est iunxisse, in duplum dat actionem (Fest.,
L. 364 ; Paul., ad ed., D.,
6, 1, 23, 6 ; Iust., Inst., 2, 1, 29 ; D.,
10, 4, 6 ; 41, 1, 7, 10 ; 46, 3, 98, 8 ; Harmenop.,
6, 5, 10 ; Paul., D., 24, 1, 63 ; Gai., D.,
50, 16, 62 ; D., 47, 3, 1, 1 ; 10, 4, 7 ; Gai.,
D., 50, 16, 235, 1). |
| 9. – . . QUANDOQUE SARPTA, DONEC DEMPTA ERUNT . . (Fest., F. 348, P. 323 ; Iul., D., 6, 1, 59). |
| Tabula VII |
1. – XII
tabularum interpretes ambitum parietis circuitum esse describunt (Varr.,
l. L., 5, 22 ; Cf. Fest., P. 5, 16 ;
D., 8, 2, 14). – Sestertius
duos asses et semissem (valebat), quasi semis tertius, – lex – XII
tab. argumento est, in qua duo pedes et semis ‘sestertius pes’
vocatur (Maec., Ass. Distr., 46). |
2. – Sciendum
est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod ad exemplum
quodammodo eius legis scriptum est, quam Athenis Solonem dicitur tulisse.
Nam illic ita est : Ἑάν
τις αίμασιάν κτλ (Gai., l. 4 ad XII tab.,
D. 10, 1, 13). |
3. a. – In
XII tab. – nusquam nominatur villa, semper in significatione
ea ‘hortus’, in horti vero ‘heredium’ (Plin.,
N.H., 19, 4, 50 ; Cf. Fest.,
P. 102, 99 ; Varr., r. r., 1, 10). |
3. b. – [Tugu]ria
a tecto appellantur [domicilia rusticorum] sordida, – quo
nomine [Messalla in explana]tione XII ait etiam . . . [signifi]cari
(Fest., F. 355 ; Cf. Isidor., 15, 12, 2 ; D.,
50, 16, 180). |
4. – usus
capionem XII tab. intra V pedes esse noluerunt (Cic., de leg.,
1, 21, 55). |
5. a. – SI
IURGANT . . – (Cic., de rep.,
4, 8, ap. Non., 292 ; D., 10, 2, 57). |
5. b. – controversia
est nata de finibus, in qua – [e XII tres] arbitri fines
regemus (Cic., de leg., 1, 21, 55 ; Cf. C. Th.,
2, 26, 5 ; Isid., 5, 25, 11). |
6. – Viae
latitudo ex lege XII tab. in porrectum octo pedes habet, in anfractum,
id est ubi flexum est, sedecim (Gai., D., 8, 3, 8 ; Cf.
Varr., l. L., 7, 15 ; Fest., L. 371 ; D.,
8, 3, 13, 2. 3 ; 8, 6, 6, 1 b. 1d ; 50, 16, 157,
1 ; Gai., D., 50, 16, 235 pr.). |
7. – VIAM
MUNIUNTO : NI SAM DELAPIDASSINT, QUA VOLET IUMENTO AGITO (Fest.,
L. 371 ; Cic., p. Caec., 19, 54 ; Fest., P. 21). |
8. a. – SI
AQUA PLUVIA NOCET, . . – (Pomp.,
D., 40, 7, 21 pr. ; D., 39, 3, 22, 2 ; Cic.,
top., 9, 38. 39). |
8. b. – Si
per publicum locum rivus aquae ductus privato nocebit, erit actio privato
ex lege XII tab., ut noxae domino caveatur (Paul., D., 43,
8, 5). |
9. a. – lex
XII tab. efficere voluit, ut XV pedes altius rami arboris circumcidantur
(Ulp., D., 43, 27, 1, 8). |
9. b. – Si
arbor ex vicini fundo vento inclinata in tuum fundum sit, ex lege XII
tab. de adimenda ea recte agere potes (Pomp., D., 43, 27, 2 ;
Cf. Paul., Sent., 5, 6, 13 ; Fest.,
F. 348). |
10. – Cautum
est – lege XII tab., ut glandem in alienum fundum procidentem
liceret colligere (Plin., N.H.,
16, 5, 15 ; Cf. Gai.,
4 ad l. XII tab., D., 50, 16, 236, 1 ; D.,
43, 28, 1, 1). |
11. – Venditae – et
traditae (res) non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori
pretium solverit vel alio modo satisfecerit, veluti expromissore aut
pignore dato ; quod cavetur – lege
XII tab. (Iust., Inst., 2, 1, 41 ; Cf. Pomp.,
D., 18, 1, 19 ; Theoph., 2, 1, 41 ; D.,
6, 2, 8). |
12. – Sub
hac condicione liber esse iussus ‘si decem milia heredi dederit’,
etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem
perveniet : idque lex XII tab. iubet (Ulp., Reg., 2,
4 ; Cf. Pomp., D., 40, 7, 29, 1 ; Modest.,
D., 40, 7, 25 ; Fest., F. 314). |
| Tabula VIII |
1. a. – QUI
MALUM CARMEN INCANTASSIT . . – (Plin.,
N.H., 28, 2, 10-17). |
1. b. – nostrae
XII tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque sanciendam
putaverunt : si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod
infamiam faceret flagitiumve alteri (Cic., de rep., 4, 10,
11 ap. Aug., de civ. Dei, 2, 9 ; Cf. Cic.,
Tusc., 4, 2, 4 ; Arnob., adv. gent., 4, 34 ;
Hor., ep., 2, 1, 152 ; Porph., ad Hor. Sat.,
2, 1, 82 ; Paul., Sent., 5, 4, 6 ; Corn.,
Ad. Pers. Sat., 1, 137 ; Fest., F. 181). |
2. – SI
MEMBRUM RUP[S]IT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO (Fest.
F. 363 ; Gell., 20, 1, 14 ; Gaius, 3, 223 ; Iust., Inst.,
4, 4, 7 ; Paul., Sent., 5, 4,
6 ; Coll., 2, 5, 5 ; Prisc., Inst. gramm.,
6, 13, 69). |
3. – Iniuriarum
actio aut legitima est –. Legitima ex lege XII Tab. :
‘qui iniuriam alteri facit, V et XX sestertiorum poenam subito’,
quae lex generalis fuit : fuerunt et speciales, velut illa :
‘manu fustive si os fregit libero, CCC, (si) servo, CL poenam
subit sestertiorum’ (Paul., Coll., 2, 5, 5 ;
Cf. Gaius, 3, 223 ; Iust., Inst., 4, 4, 7 ;
Gell., 20, 1, 32 ; Gaius, 3, 220 ; Paul., Coll.,
2, 6, 4 ; Plaut., Asinar., 2, 2, 104 ; Gai., D.,
50, 16, 41). |
4. – SI
INIURIAM [ALTERI] FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO (Gaius,
3, 220. 223 ; Gell., 20, 1, 12 ; 16, 10, 8 ; Fest.,
L. 371). |
5. – . . . RUPIT[IAS] . . . SARCITO
(Fest., F. 265, P. 264, F. 322 ; Ulp.,
D., 9, 2, 1 pr.). |
6. – Si
quadrupes pauperiem fecisse dicetur, actio ex lege XII tab. descendit ;
quae lex voluit aut dari id quod nocuit – aut aestimationem
noxiae offerri (Ulp., 18 ad ed., D., 9, 1, 1 pr. ; Cf.
Iust., Inst., 4, 9 pr. ; frag.
Gai August., 4, 80. 81 ;
Fest., P. 220, F. 174 ; D., 9, 1, 1, 4). |
7. – Si
glans ex arbore tua in fundum meum cadat, eamque ego immisso pecore
depascam, – neque ex lege XII tab. de pastu pecoris,
quia non in tuo pascitur, neque de pauperie – agi posse
(Ulp., 41 ad Sab., D., 19, 5, 14, 3 ; Cf. D.,
10, 4, 9, 1 ; Gai., D., 50, 16, 236, 1 ; D.,
43, 28, 1, 1). |
8. a. – QUI
FRUGES EXCANTASSIT (Plin., N.H., 28, 2, 10-17 ;
Senec., Natural. Quaest, 4, 7). |
8. b. – . . NEVE
ALIENAM SEGETEM PELLEXERIS . . . (Serv., ad
Verg., ecl., 8, 99 ; Aug., de civ. Dei,
8, 19 ; Apul. apolog., 47 ; Plin., N.H., 30, 1, 12 ;
Mart., Capella, 9 § 928 ; Plin., N.H., 18, 6, 41-42). |
9. – Frugem
quidem aratro quaesitam noctu pavisse ac secuisse puberi XII tabulis
capital erat, suspensumque Cereri necari iubebant . . . . . . . . . ., impubem
praetoris arbitratu verberari noxiamve duplionemve decerni (Plin.,
N.H., 18, 3, 12 ; Cf. Gaius, 4, 37, 45 ;
4, 75 ; Iust., Cod., 6, 2, 12). |
10. – Qui
aedes acervumve frumenti iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus
igni necari iubetur, si modo sciens prudensque id commiserit ;
si vero casu, id est neglegentia, aut noxiam sarcire iubetur, aut, si
minus idoneus sit, levius castigatur (Gai., 4 ad XII tab.,
D., 47, 9, 9 ; Cf. Callistr., D., 48,
19, 28, 12 ; Fest., F. 322). |
11. – cautum est
XII tabulis, ut qui iniuria cecidisset alienas (arbores), lueret in
singulas aeris XXV (Plin., N.H., 17, 1, 7 ; Cf.
Gaius, 4, 11 ; Paul., D., 47, 7, 1 ; Paul., D.,
12, 2, 28, 6 ; Gai., D., 19, 2, 25, 5 ; Gaius, 4,
11 ; Paul., D., 47, 7, 11 ; Gai., 1 ad XII tab.,
D., 47, 7, 2. 4 ; D., 47, 7, 3 pr.). |
12. – SI
NOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS ESTO (Macr.,
Sat., 1, 4, 19 ; Gai., D., 9, 2, 4, 1 ;
Ulp., D., 48, 8, 9 ; Paul., Coll., 7, 2, 1 ;
Harmenop., 6, 5, 4 ; Gell., 20, 1, 7 ; Senec.,
Controv., 10 c. ult. ; Fest., F. 103). |
13. – LUCI . . .
SI SE TELO DEFENDIT, . . . ENDOQUE PLORATO (Cic.,
p. Tull., 20, 47 ; 21, 50 ; Fest., F. 309 ;
Cic., p. Mil., 3, 9 ; Gell., 11, 18, 6. 7 ;
Gai., D., 47, 2, 55, 2 ; Ulp., Coll., 7, 3, 2 ;
Paul., Coll., 7, 2, 1 ; Prisc., Inst. gramm.,
6, 18, 93 ; Ennius, ann., 16, v. 412 ; Gai.,
1 ad XII tab., D., 50, 16, 233, 2 ; Paul., 5,
3, 3 ; Fest., P. 77 ; D., 9, 2, 4, 1 ;
). |
14. – Ex
ceteris – manifestis furibus liberos verberari addicique
iusserunt (Xviri) ei, cui furtum factum esset, si modo id luci fecissent
neque se telo defendissent ; servos – verberibus
affici et e saxo praecipitari ; sed pueros impuberes praetoris
arbitratu verberari voluerunt noxiamque ab his factam sarciri (Gell.,
11, 18, 8 ; Cf. Gaius, 3, 189 ; Gell., 20, 1,
7). |
15. a. – Concepti
et oblati (furti) poena ex lege XII tab. tripli est (Gaius, 3,
191 ; Cf. Gaius, 3, 186. 187 ; Paul., 2,
31, 14 ; Gaius, 4, 173 ; Iust., Inst., 4, 1, 4 ;
Ulp., D., 22, 5, 12). |
15. b. – . . . LANCE
ET LICIO . . . (Fest., P. 117 ; Gaius,
3, 192 ; Gell., 11, 18, 9 ; 16, 10, 8 ; 11, 18, 11 ;
Paul., 2, 31, 22 ; Petron., satir., c. 97 ;
lex Rom. Burg., 12). |
16. – SI
ADORAT FURTO, QUOD NEC MANIFESTUM ERIT – ,
[DUPLIONE DAMNUM DECIDITO] (Fest.
F. 162 ; D., 4, 4, 9, 2 ; Gaius,
4, 37 ; Iust., Cod., 6, 2, 13 ; Gaius, 3, 190 ;
Gell., 11, 18, 15 ; Ulp., D., 2, 14, 7, 14 ; Fest.,
P. 19). |
17. – Furtivam
(rem) lex XII tab. usu capi prohibet – (Gaius, 2, 45 ;
Cf. Gaius, 2, 49 ; Gell., 17, 7, 1 ; D.,
41, 3, 4, 6 ; D., 41, 3, 33, pr. ; Iust., Inst.,
2, 6, 2 ). |
18. a. – Nam
primo XII tabulis sanctum, ne quis unciario fenore amplius exerceret (Tac.,
Ann., 6, 16 ; Cf. Liv., 7, 16, 1 ;
7, 21, 3 ; 7, 42, 1 ; Gaius, 4, 23 ; Fest., P. 86 ;
Gell., 16, 12, 7). |
18. b. – Maiores – in
legibus posiverunt furem dupli condemnari, feneratorem quadrupli (Cato,
de r. r. praef.). |
19. – Ex
causa depositi lege XII tab. in duplum actio datur –
(Paul., Coll., 10, 7, 11). |
20. a. – Sciendum
est suspecti crimen e lege XII tab. descendere (Ulp., D.,
26, 10, 1, 2 ; Cf. Iust., Inst., 1, 26 pr. ;
Cic., de off., 3, 15, 61). |
20. b. – Si – tutores
rem pupilli furati sunt, videamus an ea actione, quae proponitur ex
lege XII tab. adversus tutorem in duplum, singuli in solidum teneantur
(Tryph., D., 26, 7, 55, 1 ; Cf. Cic., de
or., 1, 36, 166. 167). |
21. – PATRONUS
SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO (Serv.,
ad Aen., 6, 609 ; Plut., Rom., 13 ; Gell.,
20, 1, 40). |
22. – QUI
SE SIERIT TESTARIER LIBRIPENSVE FUERIT, NI TESTIMONIUM [FATIATUR,] INPROBUS
INTESTABILISQUE ESTO (Gell., 15, 13, 11 ;
7, 7, 2. 3 ; Iust., Inst., 2, 10, 6 ; D.,
28, 1, 26 ; Porph., ad Hor. Sat., 2, 3,
181 ; Ulp., D., 28, 1, 18, 1 ; Liv., 10, 9, 5). |
23. – si
non illa etiam ex XII tab. de testimoniis falsis poena abolevisset et
si nunc quoque ut antea qui falsum testimonium dixisse convictus
esset, e saxo Tarpeio deiceretur (Gell., 20, 1, 53). |
24. a. – SI
TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT, aries subicitur (Cic.,
top., 17, 64 ; Cic., p. Tull., 21, 51 ;
Cic., de or., 3, 39, 158 ; Aug., de lib. arb.,
1, 4 ; Fest., F. 347, 351 ; Gai., 1 ad XII tab.,
D., 50, 16, 233, 2 ; Verg., ecl., 4, 43 ;
Leg. Numae, n. 17 ; Verg., georg., 3, 387). |
24. b. – Frugem – furtim
noctu pavisse ac secuisse XII tabulis capital erat suspensumque Cereri
necari iubebant, gravius quam in homicidio (Plin., N.H.,
18, 3, 12). |
25. – Qui
venenum dicit, adicere debet, utrum malum an bonum ; nam et medicamenta
venena sunt (Gai., 4 ad XII tab., D., 50,
16, 236, pr.). |
26. – XII
tab. cautum esse cognoscimus, ne qui in urbe coetus nocturnos agitaret
(Porc. Latro, Decl. in Cat.,
19 ; Cf. Senec., Controv., 3, 8 ; Fest.,
P. 41 ; D., 48, 4, 1, 1 ; Cic., de leg.
agr., 2, 5, 12 ; Liv., 39, 15, 12 ; 3, 48, 1 ; 2,
28, 1). |
27. – His
(sodalibus) potestatem facit lex (sc. XII tab.), pactionem
quam velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant ;
sed haec lex videtur ex lege Solonis translata esse (Gai., 4
ad XII tab., D., 47, 22, 4). |
| Tabula IX |
1-2. – ‘Privilegia
ne inroganto. De capite civis nisi per maximum comitiatum – ne
ferunto’. Leges praeclarissimae de
XII tabulis tralatae duae, quarum altera privilegia tollit, altera de
capite civis rogari nisi maximo comitiatu vetat (Cic., de leg.,
3, 4, 11 ; 3, 19, 44 ; Cf. Cic., de domo,
17, 43 ; Cic., p. Sest., 30, 65 ; Cic., de rep.,
2, 36, 61 ; Pomp., D., 1, 2, 2, 16). |
3. – Dure
autem scriptum esse in istis legibus (XII tab.) quid existimari potest ?
nisi duram esse legem putas, quae iudicem arbitrumve
iure datum, qui ob rem dicendam pecuniam accepisse convictus est, capite
poenitur ? (Gell., 20, 1, 7). |
4. – Quaestores – qui
capitalibus rebus praeessent, – appellabantur
quaestores parricidii, quorum etiam meminit lex XII tab. (Pomp., D.,
1, 2, 2, 23 ; Cf. Fest., F. 258, P. 221). |
5. – Lex
XII tab. iubet eum, qui hostem concitaverit quive civem hosti tradiderit,
capite puniri (Marc., D., 48, 4, 3). |
6. – Interfici enim indemnatum
quemcunque hominem etiam XII tabularum decreta vetuerunt (Salv., Gub.,
8, 5 ; Cf. Valer. Max., 7, 2, 15 ; Vellei. Paterc.,
2, 45 ; D., 28, 1, 9 ; Aug., de
civ. Dei, 1, 19 ; Cic., de domo, 4, 9 ;
Cic., in Pis., 13, 30 ; Cic., de leg. agr., 2,
21, 56). |
| Tabula X |
1. – HOMINEM
MORTUUM IN URBE NE SEPELITO NEVE URITO (Cic., de leg.,
2, 23, 58 ; Isid., Orig., 15, 11, 1 ; Serv., ad
Aen., 5, 64 ; 6, 162 ; 11, 206). |
2. – . . . HOC
PLUS NE FACITO : ROGUM ASCEA NE POLITO (Cic., de leg.,
2, 23, 59). |
3. – Extenuato
igitur sumptu tribus reciniis et tunicula purpurea et decem tibicinibus
tollit etiam lamentationem (Cic., de leg., 2, 23, 59 ;
Cf. Cic., de leg., 2, 25, 64 ; Fest., F. 274 ;
Non., p. 371 ; Varr., l. L., 5, 132 ;
Serv., ad Aen., 1, 282 ; leg. Julis, § 1). |
4. – MULIERES
GENAS NE RADUNTO, NEVE LESSUM FUNERIS ERGO HABENTO (Cic., de
leg., 2, 25, 64 ; 2, 23, 59 ; Cic., Tusc., 2, 23, 55 ;
Plin., N.H., 11, 58, 157 ; Serv., ad Aen.,
12, 606 ; Fest., F. 273 ; Serv., ad
Aen., 3, 67 ; Lev., 19, 28 ; Jerem., 16, 6 ; leg.
Julis, § 4). |
5. a. – HOMINE
MORTUO NE OSSA LEGITO, QUO POST FUNUS
FACIAT (Cic., de leg., 2, 24, 60). |
5. b. – Excipit
bellicam peregrinamque mortem (Cic., de leg., 2, 24, 60 ;
Cf. D., 3, 2, 25, 1 ; leg. Julis,
§ 9). |
6. a. – Haec
praeterea sunt in legibus : [de unctura quae] : ‘servilis
unctura tollitur omnisque circumpotatio’. – ‘Ne
sumptuosa respersio, ne longae coronae, ne acerrae praetereantur’
(Cic., de leg., 2, 24, 60 ; Cf. Leg. Numae,
n. 7 ; Plin., N.H., 14, 12, 88 ; Fest., F. 263,
18 ; leg. Julis, § 3). |
6. b. – Murrata
potione usos antiquos indicio est, quod – XII tab. cavetur,
ne mortuo indatur (Fest., F. 158). |
7. – QUI
CORONAM PARIT IPSE PECUNIAVE EIUS [HONORIS] VIRTUTISVE ERGO ARDUUITUR
EI . . . (Plin., N.H., 21, 3,
7 ; Cic., de leg., 2, 24, 60 ; Serv., ad
Aen., 11, 80 ; D., 9, 2, 7, 4). |
8. – . . . NEVE
AURUM ADDITO. AT CUI AURO DENTES IUNCTI ESCUNT, AST IM CUM ILLO SEPELIET
URETVE, SE FRAUDE ESTO (Cic., de leg., 2, 24, 60). |
9. – rogum
bustumve novum vetat propius LX pedes adigi aedes alienas invito domino
(Cic., de leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest., P. 84,
32 ; Serv., ad Aen., 11, 201). |
10. – (10)
forum – bustumve usucapi vetat (Cic., de
leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest., P. 84, 32 ; Serv.,
ad Aen., 11, 201). |
| Tabula XI |
1. – Qui
(decemviri) cum X tabulas summa legum aequitate prudentiaque
conscripsissent, in annum posterum Xviros alios subrogaverunt, – (Cic.,
de rep., 2, 36) qui duabus tabulis iniquarum legum additis conubia – ut
ne plebei cum patribus essent, inhumanissima lege sanxerunt (Cic., de
rep., 2, 37 ; Cf. Liv., 4, 4, 5 ; Dion.,
10, 60, 5 ; Gai., 6 ad XII tab., D., 50, 16,
238 pr.). |
2. – Tuditanus
refert, – Xviros, qui tabulis duas addiderunt, de intercalando
populum rogasse. Cassius eosdem scribit auctores (Macr., Sat.,
1, 13, 21 ; Cf. Macr., Sat., 1, 13, 12-15 ;
Censorin., de die nat., 20, 6 ; Cels., D., 50,
16, 98, 1). |
3. – E
quibus (libris de rep.) unum ἱστορικὸν
requiris de Cn. Flavio Anni f. Ille vero ante Xviros non fuit :
quippe qui aedilis curulis fuerit, qui magistratus multis annis post
Xviros institutus est. Quid ergo profecit, quod protulit fastos ?
Occultatam putant quodam tempore istam tabulam, ut dies agendi peterentur
a (paucis) (Cic., ad Att., 6, 1, 8 ; Cf. Cic.,
p. Mur., 11, 25 ; Liv., 9, 46, 5 ; Plin., N.H.,
33, 1, 17 ; Macr., Sat., 1, 15, 9). |
| Tabula XII |
1. – Lege
autem introducta est pignoris capio, veluti lege XII tab. adversus eum,
qui hostiam emisset nec pretium redderet ; item adversus eum, qui
mercedem non redderet pro eo iumento, quod quis ideo locasset, ut inde
pecuniam acceptam in dapem, id est in sacrificium, impenderet (Gaius,
4, 28 ; Cf. Fest., Daps ; Gai., 6 ad
XII tab., D., 50, 16, 238, 2). |
2. a. – SI
SERVUS FURTUM FAXIT NOXIAMVE NO[X]IT (Cf. Ulp., D.,
9, 4, 2, 1 ; Fest., F. 174, P. 175 ; Gaius, 4, 75. 76 ;
D., 47, 6, 5 ; 44, 7, 56 ; Gai., 6 ad XII tab.,
D., 50, 16, 238, 3). |
2. b. – Ex
maleficio filiorum familias servorumque – noxales
actiones proditae sunt, uti liceret patri dominove aut litis aestimationem
sufferre aut noxae dedere. –
Constitutae sunt autem noxales actiones aut legibus aut edicto praetoris :
legibus, velut furti lege XII tabularum cet (Gaius, 4, 75. 76 ;
Cf. Paul., Sent., 2, 31, 7 ; Gaius, 4,
79. 81 ; Iust., Inst., 4, 8, 7). |
3. – SI
VINDICIAM FALSAM TULIT, SI VELIT IS . . . TOR ARBITROS
TRIS DATO, EORUM ARBITRIO . . . FRUCTUS DUPLIONE DAMNUM
DECIDITO (Cf. Fest., L. 376 ; Gai., 6 ad XII
tab., D., 22, 1, 19 ; Gaius, 4, 94 ; 4, 16 ;
Fest., P. 66). |
4. – Rem,
de qua controversia est, prohibemur in sacrum dedicare : alioquin
dupli poenam patimur, – sed duplum utrum fisco an adversario
praestandum sit, nihil exprimitur (Gai., 6 ad XII tab., D.,
44, 6, 3). |
5. – in
XII tabulis legem esse, ut quodcumque postremum populus iussisset, id
ius ratumque esset (Liv., 7, 17, 12 ; Cf. Liv., 9, 34,
6. 7). |
| Fragmenta incertae sedis |
1. – Nancitor
in XII nactus erit, prenderit. – Item in foedere Latino :
‘Pecuniam quis nancitor, habeto’, et : ‘si quid
pignoris nasciscitur, sibi habeto’ (Fest., F. 166). |
2. – Quando – in
XII – cum c littera ultima scribitur (Fest., F. 258). |
3. – ‘Sub
vos placo’ in precibus fere cum dicitur, significat id quod ‘supplico’,
ut in legibus ‘transque dato’, ‘endoque plorato’
(Fest., F. 309 ; Cf. Festus, F. 352 ;
Tab., VIII, n. 13). |
4. – ‘dolo
malo’ quod – addidit ‘malo’ – aut ἀρχαισμός
est,
quia sic in XII a veteribus scriptum est, aut ἐπίθετον
doli est perpetuum cet (Donat., ad Ter. Eun., 3, 3,
9). |
5. – ab
omni iudicio poenaque provocari licere indicant XII tabulae compluribus
legibus (Cic., de rep., 2, 31, 54). |
6. – Nullum – vinculum
ad adstringendam fidem iureiurando maiores artius esse voluerunt, id
indicant leges in XII tabulis (Cic., de off., 3, 31, 111). |
7. – Octo
genera poenarum in legibus esse scribit Tullius : damnum, vincula,
verbera, talionem, ignominiam, exilium, mortem, servitutem (Aug.,
de civ. Dei, 21, 11). Idem Isidorus, Orig.,
5, 27. |
8. – olim
aereis tantum nummis utebantur, et erant asses, dupundii, semisses,
quadrantes, nec ullus aureus vel argenteus nummus in usu erat, sicuti
ex lege XII tabularum intellegere possumus (Gaius, 1, 122). |
9. – Duobus
negativis verbis quasi permittit lex magis quam prohibuit : idque
etiam Servius animadvertit (Gai., 5 ad XII tab., D.,
50, 16, 237). |
10. – ‘Detestantum’
est testatione denuntiatum (Gai., 6 ad XII tab., D.,
50, 16, 238, 1). |
11. – Per
ipsum fere tempus, ut decemviraliter loquar, lex de praescriptione tricennii
fuerat ‘proquiritata’ (Sidon. Apoll., Ep., 8, 6,
7). |
12. a. – Duicensus
διταβ.
[ XII
tabulis emend. Vulcanius ] δεύτερον
ἀπογεγραμμένος (Gloss.
lexici Philoxeniani). |
12. b. – Duicensus
dicebatur cum altero, id est filio census (Festus, P. 66). |
|
|
  |