| LEX
DUODECIM TABULARUM The Twelve Tables ( About 451-449 BC ) |
1. – SI
IN IUS VOCAT [ITO]. NI IT, ANTESTAMINO : IGITUR EM CAPITO (Porph.,
ad Hor. Sat., 1, 9, 76 ; Cic., de leg.,
2, 4, 9 ; Gell., 20, 1, 25 ; Auct., Her., 2, 13,
19 ; Plin., N.H., 11,
45 ; Verg., ecl., 6, 3 ; Gai., 1
ad XII tab., D., 2, 4, 18 ; D., 2, 4,
20 ; 2, 4, 22 pr.). |
2. – SI
CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO (Fest., F. 310 ; Gaius,
4, 21 ; lex coloniae genitivae, c. 61 ; Gai., 1 ad
XII tab., D., 50, 16, 233, pr. ; Fest., L. 210). |
3. – SI
MORBUS AEVITASVE <<VITIUM>> ESCIT <QUI IN IUS VOCABIT>
IUMENTUM DATO. <<SI NOLET>> ARCERAM NE STERNITO (Gell.,
20, 1, 24. 25 ; 20, 1, 11 ; 20, 1, 30 ; Fest., P. 77 ;
D., 50, 16, 101, 2 ; Non., 7, 2 ; 55, 3 ; Varr.,
l. L., 5, 140). |
4. – ADSIDUO
VINDEX ADSIDU[US] ESTO. PROLETARIO <IAM CIVI> <<CUI>>
QUI<<S>> VOLET VINDEX ESTO (Gell., 16, 10, 5 ; Cic.,
top., 2, 10 ; Gai., 1 ad XII tab., D.,
2, 4, 22, 1 ; Cic., de rep., 2, 22, 40 ; Fest., P. 9,
L. 376 ; Gell., 16, 10, 15 ; Non., 67, 18 ; 155,
19 ; lex coloniae genitivae, c. 61). |
5. – NEX[I
MANCIPIIQUE – –] FOR<C>TI SANATI[SQUE – – IUS
ESTO] (Fest., F. 321 ; Varr., l. L.,
7, 105 ; Cic., top., 5, 28 ; de or., 3,
40, 159 ; Liv., 8, 28 ; Fest., F. 165, 348 ; P. 84,
102 ; Gaius, 1, 119 ; Gell., 16, 10, 18). |
6. – RE[M]
UBI PA<<N>>[C]UNT, ORAT[O] (Auct., Her.,
2, 13, 20 ; Scaur., Orthogr., p. 2253 ;
Prisc., Inst. gramm., 10, 5, 32). |
7. – NI
<<ITA>> PA<<N>>[C]UNT, IN COMITIO AUT IN FORO
ANTE MERIDIE<<M>> CAU<<S>>AM C[O]<<N>>ICI[UN]T[O.]
[CO]MPERORANT<<O>> AMBO PRAESENTES (Auct.,
Her., 2, 13, 20 ; Gell., 17, 2, 10 ; Quint., 1,
6 ; Scaur., Orthogr., p. 2253). |
8. – POST
MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO (Gell., 17, 2, 10 ;
Plin., N. H., 7, 60, 122 ; Censorin., de die nat.,
23). |
9. – SI
AMBO PRAESENTES SOL<I>S OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS ESTO (Gell.,
17, 2, 10 ; Varr., l. L., 6, 5 ; 7, 51 ;
Macr., Sat., 1, 3, 14 ; Fest., F. 305, P. 362 ;
Plin., N. H., 7, 60, 122 ; Censorin., de die
nat., 24, 3). |
10. – cum
proletarii et adsidui et sanates et VADES et SUBVADES et XXV asses et
taliones furtorumque quaestio CUM LANCE ET LICIO evanuerint, omnisque
illa XII tabularum antiquitas... lege Aebutia lata consopita sit (Gell.,
16, 10, 8 ; Cf. Varr., l. L., 6, 74 ;
Gaius, 3, 192. 193. 223 ; 4, 31. 184 ; Isid.,
Orig., 5, 27, 24 ; Gell., 11, 18, 9 ; 20, 1, 14 ;
Fest., F. 363, P. 117 ; Prisc., Inst. gramm., 6,
13, 69 ; Iust., Inst., 4, 4, 7 ; Tab.,
VIII ; Modest., D., 42, 1, 20 ; Cic., de
or., 1, 38, 39 ; Iust., Cod., 3, 31, 12 pr. ;
Plin., N. H., 7, 60, 212). |
| Tabula II |
1. a. – SACRAMENTI
ACTIO generalis erat, de quibus enim rebus ut aliter ageretur lege cautum
non erat de his sacramento agebatur ... Poena autem sacramenti aut quingenaria
erat aut quinquagenaria. Nam DE REBUS M AERIS PLURISVE D ASSIBUS DE
MINORIS vero L ASSIBUS SACRAMENTO contend[e]batur ; nam ita lege
XII tabularum cautum erat. [At] SI DE LIBERT[ATE] HOMINIS CONTROVERSIA
ERAT, etsi pretiosissimus homo esset, tamen ut L ASSIBUS SACRAMENTO
contenderet[ur], eadem lege cautum est... (Gaius, 4, 13. 14). |
1. b. – P(er)
iudici [ p]ostulat[i]one(m) ageba[tur, si] q[u]a de re ut ita ager[et]ur
lex ius[si]sse[t], sicu[ti] lex XII [t]abularum de [eo] q(uod) ex stipu[l]at[i]one
petitur (Gaius, 4, 17 a). |
2. – ‘Hostis’... apud
maiores nostros is dicebatur quem nunc peregrinum dicimus. Iudicant
XII tab. ut — [MORBUS SONTICUS] AUT STATUS DIES CUM HOSTE (Cic.,
de off., 1, 12, 37). — ‘Reus’... vir
secunda tabula lege ... — [SI] QUID HORUM FU[I]T [VITIUM]
IUDICI ARBITROVE REOVE, EO DIES DIFF[I]<S>US ESTO ( Fest., F.
273). |
3. – ‘Portum’
in XII pro domo positum omnes fere consentiunt —
CUI TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB PORTUM OBVAGULATUM ITO
(Fest., F. 233). |
| Tabula III |
1. – AERIS
CONFESSI REBUSQUE IURE IUDICATIS XXX DIES IUSTI SUNTO. |
2. – POST
DEINDE MANUS INIECTIO ESTO. IN IUS DUCITO. |
3. – NI
IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE VINDICIT, SECUM DUCITO, VINCITO
AUT NERVO AUT COMPEDIBUS XV PONDO, NE [MAIORE], AUT SI VOLET |MINORE]
VINCITO. |
4. – SI
VOLET SUO VIVITO. NI SUO VIVIT, QUI <EUM VINCTUM HABEBIT,> LIBRAS
FARRIS ENDO DIES DATO. SI VOLET, PLUS DATO. |
5. – Erat
autem ius interea paciscendi ac NISI PACTI FORENT, HABEBANTUR IN VINCULIS
DIES SEXAGINTA. INTER EOS DIES TRINIS NUNDINIS CONTINUIS AD praetorem
IN COMITIUM PRODUCEBANTUR, QUANTAEQUE PECUNIAE IUDICATI ESSENT, PRAEDICABATUR.
TERTIIS AUTEM NUNDINIS CAPITE POENAS DABANT, AUT TRANS TIBERIM PEREGRE
VENUM IBANT (Gell., 20, 1, 46. 47). |
6. – TERTIIS
NUNDINIS PARTIS SECANTO. SI PLUS MINUSVE SECUERUNT, SE FRAUDE ESTO. |
| Tabula IV |
1. – CITO
[NECATUS] tamquam ex XII tabulis INSIGNIS AD DEFORMITATEM PUER (Cic.,
de leg., 3, 8, 19). |
2. a. – Cum
patri lex ... dederit in filium vitae necisque potestatem (Pap., Coll.,
4, 8). |
2. b. – Liberi
parentum potestate liberantur emancipatione, id est si posteaquam mancipati
fuerint manumissi sint. Sed filius quidem ter mancipatus ter manumissus
sui iuris fit. Id enim lex XII tab. iubet his verbis —
SI PATER FILIUM TER VENUM DU[VIT] FILIUS A PATRE LIBER ESTO (Ulp., Reg.,
10, 1). |
3. – Illam
suam SUAS RES SIBI HABERE IUSSIT CLAVES ADEMIT, exegit. Quam porro spectatus
civis, quam probatus, cuius ex omni vita nihil est honestius quam quod
mima fecit divortium (Cic., phil., 2, 28. 69). |
4. a. – comperi,
feminam ... in undecimo mense post mariti mortem peperisse, factumque
esse negotium, quasi marito mortuo postea concepisset, quonium decemviri
IN DECEM MENSIBUS GIGNI HOMINEM, non in undecimo scripsissent (Gell.,
3, 16, 12). |
4. b. – Ex
lege XII tabularum AD LEGITIMAM HEREDITATEM IS QUI IN UTERO FUIT ADMITTITUR,
si fuerit editus ... POST DECEM MENSES MORTIS NATUS NON ADMITTETUR AD
LEGITIMAM HEREDITATEM (Ulp., 14 ad Sabinum,
D., 38, 16, 3, 9. 11). |
| Tabula V |
1. – Veteres
... voluerunt FEMINAS, ET<IAM>SI PERFECTAE AETATIS SINT, propter
animi levitatem IN TUTELA ESSE ... EXCEPTIS VIRGINIBUS VESTALIBUS QUAS
etiam veteres in honorem sacerdotii LIBERAS ESSE voluerunt : itaque
etiam lege XII tab. cautum est (Gaius, 1, 144. 145). |
2. – Item
olim MULIERIS QU[AE IN] AGNATORUM TUTELA ER[AT] RES MANCIPI<<I>>
USUCAPI NON POTERANT PRAETERQUAM SI AB IPSA TUTORE [AUCTORE] TRADITAE
ESSENT ; id [que] ita leg[e] XII tab. cautum erat (Gaius, 2,
47). |
3. – Testamento
... nominatim tutores dati confirmantur eadem lege XII tab. his verbis
- UTI LEGASSIT SUPER <FAMILIA> PECUNIA TUTELAE SUAE REI, ITA IUS
ESTO (Ulp., Reg., 11, 14). |
4. – Si
sui heredes non sint, ad consanguineos ... Si nec hi sint, ad reliquos
agnatos proximos, id est cognatos virilis sexus, per mares descendentes
eiusdem familiae ; id enim cautum est lege XII tab. hac - SI INTESTATO
MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT, ADGNATUS PROXIMUS FAMILIAM HABETO
(Ulp., Reg., 26, 1). |
5. a. – Si
agnatus defuncti non sit, eadem lex XII tab. gentiles ad hereditatem
vocat his verbis - SI ADGNATUS NEC ESCIT, GENTILES FAMILIAM
[HABENTO] (Ulp., Coll., 16, 4, 2). |
5. b. – ‘lex
XII tab. .. praeponebat masculorum progeniem et eos qui per femini sexus
necessitudinem sibi iunguntur, adeo expellebat ut ne quidem inter matrem
et filium filiamue ultro citroque hereditatis capiendae ius daret’
(Iust., Inst., 3, 3 pr.). |
6. – QUIBUS.
TESTAMENTO ... TUTOR DATUS NON SIT IIS XII [tab.] AGNATI SUNT
TUTORES (Gaius, 1, 155). |
7. a. – Lex
est — SI FURIOSUS ESCIT, ADGNATUM
GENTILIUMQUE IN EO PECUNIAQUE EIUS POTESTAS ESTO (Auct.,
Her., 1, 13, 23). |
7. b. – ‘Nec’
coniunctionem grammatici fere dicunt esse distinctiuam .. cum si diligentius
inspiciatur, ut fecit Sinnius Capito , intellegi possit eam positam
esse ab antiquis pro non, ut et in XII est — AST
EI CUSTOS NEC ESCIT (Fest., F. 162). |
7. c. – Lege
XII tab. PRODIGO INTERDICITUR BONORUM SUORUM ADMINISTRATIO (Ulp., 1
ad Sab., D., 27, 10, 1 pr.). |
— Lex
XII tab. furiosum itemque PRODIGUM, CUI BONIS INTERDICTUM EST, IN CURATIONE
iubet ESSE AGNATORUM (Ulp., Reg., 12, 2). |
8. – CIVIS
ROMANI HEREDITATEM lex XII tab. PATRONO DEFERT SI INTESTATO SINE SUO
HEREDE LIBERTUS DECESSERIT (Ulp., Reg., 29, 1). — Cum
de patrono et liberto loquitur lex :
— EX
EA FAMILIA — inquit — IN
EAM FAMILIAM (Ulp., 46 ad ed., D., 50, 16, 195, 1). |
9. – EA
QUAE IN NOMINIBUS SUNT NON RECIPIUNT DIVISIONEM CUM IPSO IURE IN PORTIONES
HEREDITARIAS ex lege XII tab. DIVISA SUNT (Iust.,
Cod., 3, 36, 6). — Ex lege XII tab. AES ALIENUM
HEREDITARIUM PRO PORTIONIBUS QUAESITIS SINGULIS IPSO IURE DIVISUM (Iust.,
Cod., 2, 3, 26). |
10. – Haec
ACTIO (sc. FAMILIAE ERCISCUNDAE) proficiscitur e lege XII tabularum
namque COHEREDIBUS VOLENTIBUS A COMMUNIONE DISCEDERE necessarium videbatur
aliquam actionem constitui qua inter eos res hereditariae distribuerentur
(Gai., 7 ed. prov., D., 10, 2, 1 pr.). |
| Tabula VI |
1. a. – ‘Nuncupata
pecunia’ est, ut ait Cincius in lib. II de Officio Iurisconsulti,
nominata, certa, nominibus propriis pronuntiata — CUM
NEXUM FACIET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IUS ESTO — .
Id est, uti nominavit, locutusue erit, ita ius esto (Fest., F. 173). |
1. b. – Et
MANCIPATIONEM et in iure cessionem lex XII tab. confirmat (Paul., 1
Man., Vat. Fr., 50). |
1. c. – VENDITAE.
... (res) ET TRADITAE NON ALITER EMPTORI ACQUIRUNTUR QUAM SI
IS VENDITORI PRETIUM SOLVERIT, VEL ALIO MODO EI SATISFECERIT VELUTI
EXPROMISSORE AUT PIGNORE DATO ; quod cavetur quidem etiam lege
XII Tab., tamen recte dicitur et iure gentium, id est iure naturali,
id effici (Iust., Inst., 2, 1, 41). |
1. d. – Sub
hac conditione LIBER ESSE IUSSUS SI CCI ... MILIA HEREDI DEDERIT,
ETSI AB HEREDE ALIENATUS SIT, EMPTORI DANDO PECUNIAM AD LIBERTATEM PERVENIET : idque
lex XII tab. iubet — (Ulp.,
Reg., 2, 4). Lex XII Tab. EMPTIONIS verbo omnem alienationem
complexa... (Pomp., 18 ad Q. Muc., D., 40, 7, 29,
1). |
2. – cum
ex XII Tab. SATIS esset EA PRAESTARI, QUAE ESSENT LINGUA NUNCUPATA,
QUAE QUI INFITIATUS ESSET DUPLI POENAM SUBIRET, a iuris consultis etiam
reticentiae poena est constituta (Cic., de off., 3, 16,
65). |
3. – [USUCAPIO
autem] MOBILIUM RERUM ANNO COMPLETUR, FUNDI VERO ET AEDIUM BIENNIO ;
et ita lege XII Tab. cautum est (Gaius, 2, 42). USUS AUCTORITAS FUNDI
biennium est ... ceterarum rerum omnium ... annus et usus (Cic.,
top., 4, 23). |
4. – USUS
CAPIONEM XII Tab. INTRA V PEDES ESSE [N]OLUERUNT (Cic., de leg.,
1, 21, 55). |
5. – ‘Hostis’
... apud maiores nostros is
dicebatur quem nunc peregrinum
dicimus. Indicant XII Tab. — ADVERSUS
HOSTEM AETERNA AUCTORITAS [ESTO] (Cic., de off., 1, 12,
37). |
6. – Usu
in manum conveniebat, quae anno continuo nupta perseverabat ; quia
enim veluti annua possessione usucapiebatur, in familiam viri transibat
filiaeque locum optinebat : itaque lege XII tab. cautum est
UT SI QUA NOLLET EO MODO (sc. usu) IN MANUM MARITI CONVENIRE
EA QUOTANNIS TRINOCTIO ABESSET ATQUE EO MODO USUM CUIUSQUE ANNI INTERRUMPERET.
Sed hoc totum ius partim legibus sublatum est, partim ipsa desuetudine
obliteratum est (Gaius, 1, 111). |
7. a. – ‘Manum
conserere’ <est rem> [e]am de qua discepatur in iure [in
re] praesenti sive ager sive quid alius est, cum adversario simul manu
prendere, et in ea re <soll>[e]mnibus verbis vindicare, id est
vindicia. <<correptio>> <consertio> manus in re atque
in loco praesenti apud praetorem ex XII tab. fiebat, in quibus ita scriptum
est : — SI
[QUI] IN IURE MANUM CONSUERUNT (Gell., 20, 10, 6-8). |
7. b. – Et
mancipationem et IN IURE CESSIONEM lex XII Tab. confirmat (Paul.,
1 Man., Vat. Fr., 50). |
8. – Advocati
(Verginiae) ... postulant, ut (Ap. Claudius) ...,
lege ab ipso lata VINDICIAS DET SECUNDUM LIBERTATEM (Liv.,
3, 44, 11. 12). |
9. a. – ‘Tignum’
non solum in aedificiis
quo utuntur appellatur, sed
etiam in vineis, ut
est in XII — TIGNUM
IUNCTUM AEDIBUS VINEA<E><<Q>>UE E<<T>>
CONCAP[IT]UM (Fest., L. 364). |
9. b. – lex
XII tab. neque solvere permittit pignum furtium aedibus vel vineis iunctum
neque vindicare ; quod providenter lex effecit, ne vel aedificia
sub hoc praetextu diruantur vel vinearum cultura turbetur — SED
IN EUM QUI CONVICTUS EST IUNXISSE, IN DUPLUM dat ACTIOnem (Ulp.,
37 ad ed., D., 47, 3, 1 pr.). |
10. – ‘Sarpuntur’
vineae, id est putantur, ut in XII - <NEQUE VINEA>
QUANDOQUE SARPTA, DONEC DEMPTA ERUNT <TIGNA VINDICITO> (Fest.,
F. 348). |
| Tabula VII |
1. – XII
tabularum interpretes AMBITU[M]
parietis circuitum esse describunt
(Varr., l. L., 5, 22). — ‘Sestercius’
duos asses et semissem (valebat), quasi semis tertius, ... lex ... XII
tab. argumento est, in qua duo pedes et semis ‘SESTERCIUS
PES’ vocatur (Maec., Ass. Distr.,
46). |
2. – Sciendum
est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod ad exemplum
quodammodo eius legis scriptum est, quam Athenis Solonem dicitur tulisse.
Nam illic ita est (Latin translation) : ‘Si
quis sepem ad alienum prœdium fixerit, infoderitque, terminum ne
excedito : si maceriam, pedem relinquito : si vero domum,
pedes duos : si sepulchrum, aut scrobem foderit, quantum profunditatis
habuerint, tantum spatii relinquito : si puteum, passus latitudinem :
at vero oleam, aut ficum, ab alieno ad novem pedes plantato : cœteras
arbores, ad pedes quinque’ (Gai., l. 4 ad
XII tab., D. 10, 1, 13). |
3. a. – In
XII tab. ... nusquam nominatur villa, semper in significatione ea ‘HORTUS’,
in horti vero ‘HEREDIUM’
(Plin., N.H., 19, 4, 50). |
3. b. – [TUGU]RIA
a tecto appellantur [domicilia rusticorum] sordida, ... quo nomine [Messalla
in explana]tione XII ait etiam ... [signifi]cari (Fest., F. 355). |
4. a. – Iurgium
levior res est, siquidem inter benivolos aut propinquos dissensio vel
concertatio iurgium dicitur ; inter inimicos dissensio lis appellatur.
M. Tullius de rep. 1. IIII : ‘admiror
nec rerum solum sed verborum etiam elegantiam — SI
IURGANT —,
inquit ; benevolorum concertatio non lis inimicorum iurgium dicitur’.
Et in sequenti ‘iurgare igitur lex putat
inter se vicinos, non litigare’ (Cic.,
de rep., 4, 8, ap. Non., Jurgium). |
4. b. – Ex
hac autem non rerum sed verborum discordia, controversia est nata de
finibus in qua quoniam usus capionem XII Tab. intra V pedes esse [n]oluerunt,
depasci veterem possessionem Academiae ab hoc acuto homine non sinemus,
nec Ma[m]ilia lege singuli, sed e<<x>> [XII T]RES ARBITRI
FINES REGEMVS (Cic., de leg., 1, 21, 55). |
5. – VIAE
LATITUDO ex lege XII Tab. IN PORRECTUM VIII PEDES habet, in ANFRACTVM,
id est ubi flexum est, XVI (Gai., 7 ad ed. pr., D.,
8, 3, 8). |
6. – [Praeterea]
lex iubet XVI [in anfracto fle]xuque pedes [latas] esse vias, ut [adiciat : — VI]A[M]
MUNIUNT<O><<D>> <EO> [N]<I> SA[M] D[E]LAPID[A]SS[I]NT,
QUA VOLET IUMENTO AGITO (Fest., L. 371). |
7. a. – Sic
et verba legis XII tab. veteres interpretati sunt — SI
AQUA PLUVIA NOCET — id
est nocere poterit — (Pomp.
7 ex Plautio, D., 40, 7, 21 pr.).
‘Aqua pluvia nocens’ ......
iubetur — AB
ARBITRO COERCERI — (Cic.,
top., 9, 39). |
7. b. — SI
PER PUBLICUM LOCUM RIVUS ATQUE DUCTUS PRIVATO NOCE<BI>T, ERIT
ACTIO PRIVATO — ex
lege XII Tab. — UT
NOXA<<E>> DOMINO [S]A<R>[CI]TATUR (Paul., 16 ad
Sab., D., 43, 8, 5). |
8. a. – Quod
ait praetor et lex XII Tab. efficere voluit, ut — XV
PEDES ALTIUS RAMI ARBORIS CIRCUMCIDANTUR —,
et hoc idcirco effectum est ne umbra arboris vicino praedio noceret
(Ulp., 71 ad ed., D., 43, 27, 1, 8). |
8. b. — SI
ARBOR EX VICINI FUNDO VENTO INCLINATA IN TUUM FUNDUM SIT, — ex
lege XII Tab. — DE
ADIMENDA EA ... AGERE — potes
(Pomp., 34 ad Sab., D., 43, 27, 2). |
9. – Glande
opes nunc quoque multarum gentium etiam pace gaudentium constant ....
cautum est praeterea lege XII Tab. — UT
GLANDEM IN ALIENUM FUNDUM PROCIDENTEM LICERET COLLIGERE (Plin.,
N.H., 16, 5, 15). |
| Tabula VIII |
1. a. – Quaestionis ... est,
polleantne aliquid verba et incantamenta carminum. ..... Quid ?
non et legum ipsarum in XII Tab. verba sunt : ‘qui
fruges excantassit’ et alibi : — ‘QUI
MALUM CARMEN INCANTASSIT’ (Plin., N.H.,
28, 2, 10-17). |
1. b. — SI
QUIS OCCENTASSIT QUOD ALTERI FLAGITIUM FACIAT. — Nostrae ... XII
Tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque sanciendam
putaverunt : si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod — INFAMIAM — faceret
flagitiumve alteri .... (Cic., de rep., 4, 12 ap. Aug.,
de civ. Dei, 2, 9) — Cautum
est — UT
FUSTIBUS FERIRETUR — qui
publice invehebatur (Corn., Ad. Pers. Sat., 1, 137). |
2. – ‘Talionis’
mentionem fieri in XII ait Verrius hoc modo — SI
MEMBRUM R[U]PS<<ER>>IT, NI CUM EO PA[C]IT, TALIO ESTO (Fest.,
L. 363). |
3. – INIURIARUM
ACTIO - aut legitima est aut honoraria. Legitima ex lege XII Tab. :
‘qui iniuriam alteri facit, V et XX sesterciorum
poenam subit<o>. Quae lex generalis fuit ; fuerunt et speciales
velut illa : — ’
MANU FUSTIVE SI <<MANIFEST>>OS FREGIT <COLLISITUE>
LIBERO CCC, (SI) SERVO, CL POENA<<M>> <SUNTO> SUBIT<<O>>
SE[S]TERTIORUM (Paul., Coll., 2, 5, 5). |
4. – Ita
de iniuria poenienda (in XII) scriptum est — SI
INIURIA <<ALTERI>> FAXSIT, <ALTERI> VIGINTI QUINQUE
<<AERIS>> PO[E]NA[E] SUNTO (Gell., 20, 1, 12). |
5. – RUP<S><<I>>T<<IAS>> ... SARCITO
(Fest., F. 265, 322). |
6. — SI
QUADRUPES PAUPERIEM FECISSE DICETUR, ACTIO ex lege XII Tab. descendit,
quae lex voluit AUT DARI QUID NOCUIT, id est id animal quod noxiam commisit,
AUT AESTIMATIONEM NOXIAE OFFERRI (Ulp., 18 ad ed., D.,
9, 1, 1 pr.). |
7. – Si
glans ex arbore tua in fundum meum cadat, eamque ego immisso pecore
depascam, ... neque ex lege XII tab. DE PASTU PECORIS, quia non in tuo
pascitur, neque de pauperie ... agi posse (Ulp., 41 ad Sab.,
D., 19, 5, 14, 3). |
8. a. – Non ... et
legarum ipsarum in XII Tab. verba sunt ? — QUI
FRUGES EXCANTASSIT —...
(Plin., N.H., 28, 17). |
8. b. – Atque
satas alio vidi ‘traducere messes’.
Magicis quibusdam artibus hoc fiebat, unde est in XII Tab. : — NEVE
ALIENAM SEGETEM PELLEXERIS — (Serv.,
ad Verg., ecl., 8, 99). |
9. — FRUGEM — quidem — ARATRO
QUAESITAM FURTIM NOCTU PAVISSE AC SECUISSE PUBERI — XII
Tab. capital erat, — SUSPENSUMque
CERERI NECARI — iubebant,
gravius quam homicidio convictum ; — IMPUBEM — praetoris — ARBITRATU
VERBERARI NOXIAM[VE] DUPLIONE<<MUE>> DEC[ID]I — (Plin.,
N.H., 18, 3, 12). |
10. – QUI
AEDES ACERVUMVE FRUMENTI IUXTA DOMUM POSITUM COMBUSSERIT, VINCTUS VERBERATUS
IGNI NECARI IUBETUR, SI MODO SCIENS PRUDENSQUE ID COMMISERIT ;
SI VERO CASU, ID EST NEGLEGENTIA, AUT NOX<<I>>AM SARCI[TO]
<DAMNUM SOLVITO> <<IUBETUR>> AUT,
SI MINUS IDONEUS SIT, LEVIUS CASTIGATUR.
— Appellatione autem aedium
omnes species aedificii continentur (Gai., 4 ad XII tab., D.,
47, 9, 9). |
11. – Fuit
et — ARBORUM — cura
legibus priscis, cautumque est XII Tab.
ut, — QUI
INIURIA [SUC]IDisset ALIENAS, (sc. arbores) LUERET IN SINGULIS
AERIS XXV (Plin., N.H., 17, 1, 17). |
12. – Non
esse ab re puto hoc in loco id quoque admonere, quod Xviri in XII Tab.
inusitatissime ‘nox’
pro ‘noctu’
dixerunt. Verba haec sunt — SI
NOX FURTUM FA[X]<<TVM>> SIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS
ESTO. — In
quibus verbis id etiam notandum quod ab eo quod est ‘is’
non ‘eum’
casu accusativo, sed ‘im’
dixerunt (Macr., Sat., 1, 4, 19). |
13. — FUREM, — hoc
est praedonem et latronem, — LUCI
OCCIDI — vetant
XII Tab. .... — NISI
SE TELO DEFENDIT, — inquit ; — ETIAMSI
CUM TELO VENERIT, NISI UTETUR TELO
AC REPUGNABIT, NON OCCIDES. QUOD SI REPUGNAT, ENDO<QUE> PLORATO, — hoc
est, conclamato, ut aliqui audiant et conveniant. Quid ad hanc clementiam
addi potest, qui ne hoc quidem permiserint, ut domi suae caput suum
sine testibus et arbitris ferro defendere liceret ? (Cic., p. Tull.,
21, 50). |
14. — EX
CETERIS — autem — MANIFESTIS
FURIBUS LIBEROS VERBERARI ADDICIQUE
— iusserunt (sc. Xviri) — EI
CUI FURTUM FACTUM EST, SI MODO ID LUCI FECISSENT NEQUE SE TELO DEFENDISSENT ;
SERVOS — item — FURTI
MANIFESTI PRENSOS VERBERIBUS ADFICI ET E SAXO PRAECIPITARI ; — sed — PUEROS
IMPUBERES — praetoris — ARBITRATU
VERBERARI — voluerunt — NOXIAMQUE
AB HIS FACTAM SARCIRI (Gell., 11, 18, 8). |
15. a. — EA — quoque — FURTA
QUAE PER LANCEM LICIUMQUE CONCEPTA ESSENT, —
proinde ac si manifesta forent, vindicaverunt (Gell., 11,
18, 9). |
15. b. — CONCEPTI
ET OBLATI (sc. f urti) POENA — ex
lege XII Tab. — TRIPLI
EST — eaque
similiter a praetore servatur (Gaius, 3, 191). |
16. – ‘Nec’
coniunctionem ... positam esse ab antiquis pro ‘non’
ut et in XII est ... item : — SI
ADORAT FURTO, QUOD NEC MANIFESTUM ERIT ..., <DUPLIONE DAMNUM
DECIDITO> (Fest., F. 162). |
17. — FURTIVAM
(sc. rem) lex XII Tab. USU CAPI PROHIBET (Gaius, 2, 45). |
18. a. – Vetus
urbi fenebre malum et seditionum discordiarumque creberrima causa, eoque
cohibebatur antiquis quoque et minus corruptis moribus. Nam primo XII
Tab. sanctum — NE
QUIS UNCIARIO FENORE AMPLIUS EXERCERET, — cum
antea ex libidine locupletium agitaretur (Tac., Ann., 6, 16). |
18. b. – Maiores
nostri sic habuerunt et ita in legibus posiverunt furem dupli — CONDEMNARI
FENERATOREM QUADRUPLI — (Cat.,
R. R., 1, 1). |
19. — EX
CAUSA DEPOSITI — lege
XII Tab. — IN
DUPLUM ACTIO — datur,
edicto praetoris in simplum (Paul., Sent., 2, 12, 11 — Coll.,
10, 7, 11). |
20. a. – Sciendum
est — SUSPECTI
CRIMEN — e
Lege XII tab. descendere (Ulp., 35 ad ed., D., 26,
10, 1, 2 = Iust., Inst., 1, 26 pr. ; Cf. C.
I., 5, 43). |
20. b. – Si
ipsi tutores rem pupilli furati sunt, videamus an ea - ACTIONE - quae
proponitur ex lege XII Tab. - ADVERSUS TUTOREM IN DUPLUM, - singuli
in solidum teneantur (Tryph., 41 Disp., D., 26,
10, 1, 2). |
21. – ... ‘[Fraus
innexa clienti]’. Ex lege XII Tab.
venit, in quibus scriptum est : — ‘PATRONUS
SI CLIENTI FRAUDEM F[AX ]<<ER>>IT, SACER ESTO <DITI PATRI>
(Serv., ad Aen., 6, 609). |
22. – Confessi
autem aeris, de quo facta confessio est, in XII Tab. scriptum est. ... Item
ex iisdem tabulis id quoque est : — ‘QUI
SE SIERIT TESTATIER LIBRIPENSVE
FUERIT, NI TESTIMONIUM FA[TI]ATUR, I[N]PROBUS INTESTABILISQUE ESTO (Gell.,
15, 13, 11). |
23. – An
putas, Favorine, si non
illa etiam ex XII Tab. — DE
TESTIMONIIS FALSIS POENA
— abolevisset et si nunc
quoque, ut antea, — QUI
FALSUM TESTIMONIUM DIXISSE CONVICTUS ESSET, E SAXO TARPEIO DE<<I>>ICERETUR, — mentituros
fuisse pro testimonio tam multos quam videmus ? (Gell., 15, 13,
11). |
24. – Quis
est, cui magis ignosci conveniat, quoniam me ad XII Tab. revocas, quam
si quis quem imprudens occiderit ? ..... Tamen huiusce
rei veniam maiores non dederunt ; nam
lex est in XII Tab. : — ‘SI
TELUM MANU FUGIT MA[GIS QUAM IECIT] — (Cic.,
p. Tull., 22, 51).
Iacere telum voluntatis est, ferire quem
nolueris, fortunae. Ex quo — ARIES
SUBICITUR — ille
in vestris actionibus, ‘si telum
manu fugit magis quam iecit’ (Cic.,
top., 17, 64). |
25. – Qui — VENENUM — dicit,
adicere debet utrum — MALUM — an
bonum ; nam et medicamenta venena sunt (Gai., 4 ad XII tab.,
D., 50, 16, 236 pr.). |
26. – XII
Tab. cautum esse cognoscimus — NE
QUIS IN URBE COETUS NOCTURNOS AGITARET (Porc. Latro, Decl. in Cat.,
19). |
27. — SODALES — sunt
qui eiusdem collegii sunt quam Graeci
έταιρίαν vocant. — HIS — autem
— POTESTATEM FACIT — lex — PACTIONEM
QUAM VELINT SIBI FERRE DUM NE QUID EX PUBLICA LEGE CORRUMPANT. — Sed
haec lex videtur ex lege Solonis translata esse (Gai., 4 ad XII
tab., D., 47, 22, 4). |
| Tabula IX |
1. – Octo
genera poenarum in legibus esse scribit Tullius : DAMNUM, VINCULA,
VERBERA, TALIONEM, IGNOMINIAM, EXILIUM, MORTEM, SERVITUTEM (Aug., de
civ. Dei, 21, 11). |
2. – AB
OMNI IUDICIO POENAQUE PROVOCARI LICERE tabulae compluribus legibus
(Cic., de rep., 2, 31, 54). |
3. – PRIVILEGIA
NE I[N]ROGANTO (Cic., de leg., 3, 4, 11). |
4. – DE
CAPITE CIVIS NISI PER MAXIMUM COMITIATUM OLLOSQUE QUOS (Censores)
IN PARTIBUS POPULI ROMANI LOCASSINT NE FERUNTO (Cic., de leg.,
3, 4, 11). |
5. – Dure ... Scriptum
esse in istis legibus quod existimari potest ? Ni duram esse legem
putas quae IUDICEM ARBITRUMVE IURE DATUM, QUI OB REM DICENDAM PECUNIAM
ACCEPISSE CONVICTUS EST, CAPITE POENITUR (Gell., 20, 1, 7). |
6. – Quia
ut diximus de capite ciuis Romani iniussu populi non erat lege permissum
consulibus ius dicere, propterea quaestores constituebantur a populo,
qui capitalibus rebus praeessent : hi appellabantur QUAESTORES
PARRICIDII, quorum etiam meminit lex duodecim tabularum (Pomp., l.
sing. ench., D., 1, 2, 2, 23). |
7. – Lex
XII tab. iubet eum QUI HOSTEM CONCITAVERIT QUIVE CIVEM HOSTI TRADIDERIT,
EUM CAPITE PUNIRI (Marc., 14 inst., D., 48, 4, 3). |
8. – INTERFICI ... INDEMNATUM
QUEMCUMQUE HOMINEM etiam XII tab. decreta VETUERUNT (Salv., Gub.,
8, 5). |
| Tabula X |
1. — HOMINEM
MORTUUM —,
inquit lex in XII, — IN
URBE NE SEPELITO NEVE URITO — ;
credo vel propter ignis periculum, quod autem addit ‘neve
urito’ indicat non qui uratur sepeliri sed qui humetur
(Cic., de leg., 2, 23, 58). |
2. – Iam
cetera in XII minuendi sumptus sunt lamentationisque funebris, translata
de Solonis fere legibus — HOC
PLUS NE FACITO : ROGUM ASCEA NE POLITO (Cic., de leg.,
2, 23, 59). |
3. – Nostis
quae sequuntur ; discebamus enim pueri XII ut carmen necessarium
quas iam nemo discit. Extenuato igitur sumptu — TRIBUS
R[I]CINIIS ET [TU]N<I>C<U>LA PURPUREA ET DECEM TICINIBUS — (Cic.,
de leg., 2, 23, 59). |
4. – tollit
enim lamentationem — MULIERES
GENAS NE RADUNTO, NEVE LESSUM FUNERIS ERGO HABENTO. — Hoc
veteres interpretes Sex. Aelius L. Acilius non satis se intellegere
dixerunt sed suspicari vestimenti aliquod genus funebris L. Aelius ‘lessum’
quasi lugubrem eiulationem, ut vox ipsa significat, quod eo magis iudico
verum esse, quia Lex Solonis id ipsum vetat (Cic., de leg.,
2, 23, 59). |
5. a. – Cetera
autem funebria quibus luctus augetur XII sustulerunt : — HOMINI — « inquit » —
MORTUO NE OSSA LEGITO, QUO POST FUNUS FACIAT — ;
credoque quod... (Cic., de leg., 2, 24, 60 ;
Cf. Tab. X, n. 8 a). |
5. b. — EXCIPIT
BELLICAM PEREGRINAMQUE MORTEM — (Cic.,
de leg., 2, 24, 60 ; Cf. Tab.
X, n. 8 a). |
6. a. – Haec
praeterea sunt in legibus de unctura ... — SERVILIS
UNCTURA TOLLITUR OMNISQUE CIRCUMPO<<R>>TATIO — ;
quae et recte tolluntur neque tollerentur nisi fuissent — NE<C>
SUMPTUOSA <VINI> RESPERSIO <SIT> ... (Cic., de
leg., 2, 24, 60). |
6. b. – ... — <NE>
MURRATA POTIO<<NE>> — ...
(Fest., F. 158). |
6. c. – ... — NE<C>
LONGAE CORONAE .... NE<<C>> ACERRAE — prae[t]er<<e>>[a]ntur.
Illa iam significatio est laudis ornamenta ad mortuos pertinere, quod
coronam virtute partam .... (Cic., de leg., 2, 24, 60 ;
Cf. Tab. X, n. 7 b). |
7. a. – Ad
certamina in circum per ludos et ipsi descendebant et servos suos equosque
mittebant. Inde illa XII Tab. lex — QUI
CORONAM PARIT IPSE PECUNIAVE EIUS <HONORIS> VIRTUTIS<VE>
<<SUAE>> ERGO <SI> <AR>D<U>UIT[U]R EI
<AST EI PARENTIVE EIUS MORTUO DOMI FORISVE IMPONETUR, SE FRAUDE ESTO>. — Quam
servi equive meruissent, ‘pecuniam partam’
lege dici, nemo dubitavit (Plin., N.H., 21, 7). |
7. b. – .....
partam et ei qui peperisset — ET
EIUS PARENTI SINE FRAUDE — esse
lex impositam iubet (Cic., de leg., 2, 24, 60 ; Cf. Tab.
X, n. 6 c). |
8. a. – Credoque
quod erat factitatum — UT
UNI PLURA (sc. funera) FIERENT LECTIQUE PLURES STERNERENTUR
ID QUOQUE NE FIERET — lege
sanctum est. Qua in lege cum esset — NEVE
AURUM ADDITO — (Cic.,
de leg., 2, 24, 60). |
8. b. – Quam
humanae excepit altera lex — A[T]
CUI AURO DENTES VINCTI ES[CU]NT, AST IM CUM ILLO SEPELIET URETVE, SE
FRAUDE ESTO — (Cic.,
de leg., 2, 24, 60). |
9. – Duae
sunt praeterea leges de sepulcris, quarum altera privatorum aedificiis ... cavet.
Nam quod —
ROGUM BUSTUMVE NOVUM VETAT PROPRIUS LX PEDES ADI[G]I
AEDES ALIENAS INVITO DOMINO — incendium
veretur acerbum (Cic., de leg., 2, 24, 61). |
10. – Duae
(ut supra) ... sepulcris quarum ... altera ipsis
sepulcris cavet ... quod autem FORUM id est vestibulum sepulcri, — BUSTUMVE
USU CAPI VETAT —,
tuetur ius sepulcrorum (Cic., de leg., 2, 24, 61). |
| Tabula XI |
1. – Qui
(Xviri) ... cum X tabulas summa legum aequitate prudentiaque
conscripsissent, in annum posterum Xviros alios subrogaverunt, quorum
non similiter fides nec iustitia laudata ... (Cic., de rep.,
2, 36, 61-37. 63) qui duabus tabulis iniquarum legum additis ...
etiam quae diiunctis populis tribui solent CONUBIA, haec illi UT NE
PLEBEI CUM PATRIBUS ESSENT, inhumanissima lege sanxerunt (Cic., de
rep., 2, 37, 63). |
2. – Tuditanus
refert, libro tertio magistratuum, Xviros, qui tabulis duas addiderunt,
DE INTERCALANDO populum rogasse. Cassius eosdem scribit auctores (Macr.,
Sat., 1, 13, 21). |
3. – E
quibus (libris de rep.) unum ἱστορικὸν
requiris de Cn. Flavio Anni f. Ille vero ante Xviros non fuit ... Quid
ergo profecit, quod protulit FASTOS ? Occultatam putant quodam
tempore istam tabulam, ut dies agendi peterentur a paucis (Cic., ad
Att., 6, 1. 8). |
| Tabula XII |
1. – Lege
... introducta est PIGNORIS CAPIO veluti lege XII tab. ADVERSUS EUM
QUI HOSTIAM EMISSET NEC PRETIUM REDDERET ; ITEM ADVERSUS EUM QUI
MERCEDEM NON REDDERET PRO EO IUMENTO QUOD QUIS IDEO LOCASSET, UT INDE
PECUNIAM ACCEPTAM IN DUPLEM, id est sacrificium, IMPENDERET
(Gaius, 4, 28). — Item
in foedere Latino ... : si quid pignoris na[n]ci<<sci>>tur
(Fest., F. 106). |
2. a. – Celsus
tamen differentiam facit inter legem Aquiliam et legem XII tab. Nam
in lege antiqua, si servus — SCIENTO
DOMINO — furtum
fecit vel aliam noxam commissit — SERVI
NOMINE ACTIO EST NOXALIS — nec
dominus non suo nomine tenetur. at in lege Aquilia, inquit, dominus
suo nomine tenetur, non serui. Utriusque legis reddit rationem, duodecim
tabularum, quasi voluerit servos dominis in hac re non obtemperare.
Aquiliae, quasi ignoverit servo, qui domino parvit, periturus si non
fecisset. Sed si placeat, quod Iulianus scribit — ‘SI
SERVUS FURTUM FAX<<S>>IT NOXIAMVE NO[X]<<V>>IT,
etiam ad posteriores leges pertinere, poterit dici, etiam servi nomine
cum domino agi posse noxali iudicio (Ulp., 8 ad ed., D.,
9, 4, 2, 1). |
2. b. – EX
MALEFICIIS FILIORUM FAMILIAS SERVORUMQUE ... NOXALES ACTIONES
PRODITAE SUNT, UT LICERET PATRI DOMINOVE AUT LITIS AESTIMATIONEM SUFFERE,
AUT NOXAE DEDERE... (Gaius, 4, 75) Constitutae sunt ... aut
legibus aut edicto praetoris : legibus velut furti lege XII tab.
(Gaius, 4, 76). |
3. – Vindiciae ... si<n>g[ula]<r>i<<ca>>t[e]r ... <et
in> XII <<tabul>> : — SI
VINDICIAM FALSAM TULIT <REI> SI VELIT IS <QUI VICIT> [PRAE]TOR
ARBITROS TR[E]S DATO, EORUM ARBITRI[O RE.] FRUCTUS DUPLIONE DAMNUM DECIDITO
(Fest., L. 376). |
4. – REM
DE QUA CONTROVERSIA EST PROHIBEMUR (sc. lege XII tab.) IN SACRUM
DEDICARE ; ALIOQUIN DUPLI POENAM PATIMUR ... Sed duplum utrum aerario
an adversario praestandum sit, nihil exprimitur (Gai., 6 ad XII
tab., D., 44, 6, 3). |
5. – In
XII tabulis legem esse, UT QUODCUMQUE POSTREMUM POPULUS IUSSISSET ID
IUS RATUMQUE ESSET (Liv., 7, 17). |
| Fragmenta incertae sedis |
1. – Nullum ... vinculum
ad adstringendam fidem IUREIURANDO maiores artius esse voluerunt, id
indicant leges in XII tab. (Cic., de off., 3, 31, 111). |
2. – Ideo ... aes
et libra adhibetur, quia
olim aereis tantu[m] nummis
utebantur et erant ASSES D[U]P[O]ND[I]I, SEMISSES et QUADRANTES nec
ullus aureus vel argenteus nummus in usu erat, sicut ex lege XII tab.
intellegere possemus. Eorumque nummorum vis et potestas non in numero
sed in pondere [posita, nam et] asses librales erant et d[u]p[o]nd[i]i
[bilibres] ; unde etiam dup[o]ndius dictus [est] q[ua]si duo p[o]ndo,
q[u]od nomen adh[u]c in usu retinet[ur] ; semiss[es quo]que et
quadrant[e]s pro rata scilicet portione ad pondus examinati erant. [Quam
ob rem] qui dabat [olim] pecuniam, non numerabat eam, sed appendebat ;
unde servi quibus permittitur administratio pecuniae, dispensatores
appellati sunt (Gaius, 1, 122). |
3. – Duobus
negativis verbis quasi permittit lex magis quam prohibuit : idque
etiam Servius (Sulpicius) animadvertit (Gai., 5 ad XII
tab., D., 50, 16, 237). |
4. – ‘DETESTA<N>TUM’
est testatione denuntiatum (Gai., 6 ad XII tab., D.,
50, 16, 238, 1). |
5. – XII
tab. <SOL> ORTUS TAMTUM et occasus nominantur (Plin., N.H.,
7, 60, 212). |
6. – Per
ipsum fere tempus, ut decemviraliter loquar, lex DE PRAESCRIPTIONE TRICENNII
fuerat ‘proquiritata’
(Sidon. Apoll., Ep., 8, 6, 7). |
7. – ‘DOLO
MALO’ quod ... addidit
‘malo’ ... ἀρχαισμός est,
quia sic in XII a veteribus scriptum est (Donat., ad Ter. Eun.,
3, 3, 9). |
8. a. – DUICENSUS
«διταβ» <XII
tabulis> δεύτερον
ἀπογεγραμμένος
(Philox., Gloss.). |
8. b. – ‘Duicensus’
dicebatur cum altero, id est filio census (Fest., P. 66
= Paul, ex F. 47, 5). |
9. – NAN[C]IT[O]R
in XII nactus erit pr<a>enderit ... Item in foedere
Latino : ‘Pecuniam
quis nancitor habeto’
(Fest., F. 166). |
10. – Quando ... in
XII ... cum c littera ultima scribitur (ie. QUANDOC)
(Fest., F. 258). |
11. – SUB
VOS PLACO in precibus fere cum dicitur, significat id quod ‘supplic<<i>>o’
ut in legibus TRANSQUE DATO <et> <<ED>>ENDOQU«A»E
PLORATO (Fest., F. 309). |
|
|
  |