| LEX
DUODECIM TABULARUM The Twelve Tables ( About 451-449 BC ) |
| ( C. G. Bruns, Fontes iuris Romani antiqui, I, Tübingen, 1909, pp. 15-40 ). Tabula I |
1. – SI
IN IUS VOCAT, ITO. NI IT, ANTESTAMINO : IGITUR EM CAPITO
(Porph., ad Hor. Sat., 1,
9, 76 ; Cic., de leg., 2, 4, 9 ; Gell., 20, 1, 25 ; Auct.,
Her., 2, 13, 19 ; Fest., P. 76, 105). |
2. – SI
CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO (Fest.,
L. 210, F. 310 ; Non., 6 ; D., 50, 16,
233 pr.). |
3. – SI
MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, IUMENTUM DATO. SI NOLET, ARCERAM NE STERNITO
(Gell., 20, 1, 25 ; Varr., l. L.,
5, 140 ; Gell., 20, 1, 12. 24-30 ; Fest., P. 77 ;
Non., 55). |
4. – ASSIDUO
VINDEX ASSIDUUS ESTO ; PROLETARIO IAM CIVI QUIS VOLET VINDEX ESTO
(Gell., 16, 10, 5 ; Cic., top.,
2, 10 ; Fest., P. 9 ; Non., 67 ; D., 2,
4, 22, 1 ; 50, 16, 234, 1). |
5. – NEX
. . . FORTI SANATI . . . (Fest., F. 348, P. 84,
102 ; Gell., 16, 10, 8). |
6. – REM
UBI PACUNT, ORATO (Auct.,
Her., 2, 13, 20 ; Scaur., Orthogr., p. 2253 ;
Prisc., Inst. gramm., 10, 5, 32 ; Fest., P. 199). |
7. – NI
PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM
PERORANTO AMBO PRAESENTES (Auct.,
Her., 2, 13, 20 ; Gell., 17, 2, 10 ; Scaur., Orthogr.,
p. 2253 ; Quint., 1, 6, 11 ; Gaius, 4, 15). |
8. – POST
MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO (Gell.,
17, 2, 10 ; Plin., N.H., 7, 60, 122 ; Censorin.,
de die nat., 23). |
9. – SI
AMBO PRAESENTES, SOLIS OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS ESTO (Gell.,
17, 2, 10 ; Varr., l. L., 6, 5 ; 7, 51 ;
Macr., Sat., 1, 3, 14 ; Fest., F. 305, P. 362 ;
Plin., N.H., 7, 60, 122 ; Censorin., de die nat.,
24, 3). |
10. – cum
proletarii et adsidui et sanates et VADES et SUBVADES et XXV asses et
taliones – evanuerint, omnisque illa XII tabularum antiquitas – lege
Aebutia lata consopita sit – (Gell., 16, 10, 8). |
| Tabula II |
1. – de
rebus M aeris plurisve D assibus, de minoris vero L assibus sacramento
contendebatur ; nam ita lege XII tabularum cautum erat. [At] si
de libertate hominis controversia erat, etiamsi pretiosissimus homo
esset, tamen ut L assibus sacramento contenderetur, eadem lege cautum
est – (Gaius, 4, 14). |
2. – . . . MORBUS
SONTICUS . . AUT STATUS DIES CUM HOSTE . . QUID
HORUM FUIT UNUM IUDICI ARBITROVE REOVE, EO DIES DIFFISSUS ESTO (Fest.,
F. 273, 290, P. 111 ; Gell., 16, 4, 4 ; 20, 1, 27 ;
D., 50, 16, 113. 234 ; 42, 1, 60 ; Cic., de
off., 1, 12, 37 ; Plaut., Curc.,
1, 1, 4 ; Ulp., 74 ad ed., D., 2, 11, 2, 3 ;
lex coloniae genitivae, c. 95, tab. III, 2, 21-36). |
3. – CUI
TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB PORTUM OBVAGULATUM ITO (Fest.,
F. 233, L. 375). |
| Tabula III |
1. – AERIS
CONFESSI REBUSQUE IURE IUDICATIS XXX DIES IUSTI SUNTO (Gell.,
15, 13, 11 ; 20, 1, 42-45 ; Gaius, 3, 78 ; D.,
12, 1, 4, 5. 7). |
2. – POST
DEINDE MANUS INIECTIO ESTO. IN IUS DUCITO
(Gell., 20, 1, 42-45 ; Gaius,
4, 21). |
3. – NI
IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE VINDICIT, SECUM DUCITO, VINCITO
AUT NERVO AUT COMPEDIBUS XV PONDO, NE MAIORE, AUT SI VOLET MINORE VINCITO
(Gell., 20, 1, 42-45 ; Ter.
Phorm., 334 ; Liv., 8, 28, 8 ; Fest., F. 165 ;
Gell., 20, 10, 7. 9). |
4. – SI
VOLET SUO VIVITO. NI SUO VIVIT, QUI EUM VINCTUM HABEBIT, LIBRAS FARRIS
ENDO DIES DATO. SI VOLET, PLUS DATO (Gell.,
20, 1, 42-45 ; Gai., 2 ad XII tab., D.,
50, 16, 234, 2). |
5. – Erat
autem ius interea paciscendi ac nisi pacti forent, habebantur in vinculis
dies sexaginta. Inter eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem
in comitium producebantur, quantaeque pecuniae iudicati essent, praedicabatur.
Tertiis autem nundinis capite poenas dabant, aut trans Tiberim peregre
venum ibant (Gell., 20, 1, 46-47). |
6. – TERTIIS
NUNDINIS PARTIS SECANTO. SI PLUS MINUSVE SECUERUNT, SE FRAUDE ESTO (Gell.,
20, 1, 48-52 ; Quint., 3, 6, 84 ; Tertul., Apol.,
4 ; Dion Cass., 12). |
7. – ADVERSUS
HOSTEM AETERNA AUCTORITAS [ESTO] (Cic., de
off., 1, 12, 37). |
| Tabula IV |
1. – cito
necatus tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer (Cic.,
de leg., 3, 8, 19 ; Cf. Leg. Romuli,
n. 11). |
2. – SI
PATER FILIUM TER VENUM DUUIT, FILIUS A PATRE LIBER ESTO (Ulp.,
Reg., 10, 1 ; Gaius, 1, 132 ; 4, 79 ;
Dion., 2, 27, 3). |
3. – Illam
suam suas res sibi habere iussit ex XII tab., claves ademit, exegit
(Cic., phil., 2, 28. 69 ; Cf. Gai.,
3 ad XII tab., D., 48, 5, 43 ; D., 24,
2, 2, 1 ; Plaut., Amph., 928 ; Non., 77 ; Plaut.,
Cas., 210 ; Mart., 11, 104, 1). |
4. – comperi,
feminam – in undecimo mense post mariti mortem peperisse,
factumque esse negotium – quasi marito mortuo postea
concepisset, quoniam Xviri in decem mensibus gigni hominem, non in undecimo
scripsissent (Gell., 3, 16, 12 ; Cf. Ulp.,
14 ad Sabinum, D., 38, 16, 3, 9. 11). |
| Tabula V |
1. – Veteres – voluerunt
feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, – in
tutela esse ; – exceptis virginibus Vestalibus,
quas – liberas esse voluerunt : itaque etiam
lege XII tab. cautum est (Gaius 1, 144. 145 ; Cf. Gell.,
1, 12, 18 ; l. Numae, 9). |
2. – Mulieris,
quae in agnatorum tutela erat, res mancipii usucapi non poterant, praeterquam
si ab ipsa tutore [auctore] traditae essent : id[que] ita lege
XII tab. [cautum erat] (Gaius, 2, 47 ; Cf. Gaius,
1, 157). |
3. – UTI
LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI, ITA IUS ESTO (Ulp.,
Reg., 11, 14 ; Gaius, 2, 224 ; Iust., Inst.,
2, 22 pr. ; Pomp., D., 50, 16, 120 ; Iust., Nov.,
22, 2 pr. ; Cic., de inv., 2, 50, 148 ; Auct.,
Her., 1, 13, 23 ; Paul., D., 50,
16, 53 pr. ; D., 26, 2, 1 pr. ; 26, 2, 20, 1). |
4. – SI
INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT, ADGNATUS PROXIMUS FAMILIAM
HABETO (Ulp., Reg., 26, 1 ;
Paul., ad Sab., D., 28, 2, 9, 2 ; Ulp., ad
ed., D., 50, 16, 195, 1 ; Cic., de inv.,
2, 50, 148 ; Paul., Sent., 4, 8 ; Pomp., D.,
50, 16, 162 pr.). |
5. – SI
ADGNATUS NEC ESCIT, GENTILES FAMILIAM HABENTO (Ulp.,
Coll., 16, 4, 2 ; Gaius, 3, 17 ; Paul., Coll.,
16, 3, 3). |
6. – Quibus
testamento – tutor datus non sit, iis ex lege
XII [tabularum] agnati sunt tutores (Gaius 1, 155 ; Cf. Ulp.,
Reg., 11, 3 ; D., 26, 4, 1 ; 4, 5,
7 pr.). |
7. a. – SI
FURIOSUS ESCIT, ADGNATÛM GENTILIUMQUE IN EO PECUNIAQUE EIUS POTESTAS
ESTO (Auct., Her., 1, 13, 23 ;
Cic., de inv., 2, 50. 148 ;
Cic., Tusc., 3, 5, 11 ; Paul., ad ed., D.,
50, 16, 53 pr. ; D., 27, 10, 13 ; 26, 1, 3 pr. ;
Gaius, 2, 64). |
7. b. – . . . AST
EI CUSTOS NEC ESCIT . . – (Fest.,
F. 162). |
7. c. – Lege
XII tab. prodigo interdicitur bonorum suorum administratio (Ulp., ad
Sab., D., 27, 10, 1 pr.). Lex XII tab. – prodigum,
cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse agnatorum (Ulp.,
Reg., 12, 2). |
8. – Civis
Romani liberti hereditatem lex XII tab. patrono defert, si intestato
sine suo herede libertus decesserit (Ulp., Reg.,
29, 1 ; Cf. Gaius, 3, 40). Cum de patrono
et liberto loquitur lex, EX EA FAMILIA, inquit, IN EAM FAMILIAM (Ulp.,
D., 50, 16, 195, 1). |
9. – Ea,
quae in nominibus sunt, – ipso
iure in portiones hereditarias ex lege XII tab. divisa sunt (Iust.,
Cod., 3, 36, 6). Ex lege XII tab. aes alienum hereditarium
pro portionibus quaesitis singulis ipso iure divisum (Iust.,
Cod., 2, 3, 26). |
10. – Haec
actio (familiae erciscundae) proficiscitur e lege XII tabularum (Gai.,
7 ed. prov., D., 10, 2, 1 pr. ; Cf. Fest.,
P. 82 ; Gell., 1, 9, 12). |
| Tabula VI |
1. – CUM
NEXUM FACIET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IUS ESTO
(Fest., F. 173 ; Cic.,
de or., 1, 57, 245 ; Paul., 1 Man., Vat.
Fr., 50 ; Gaius, 1, 119 ; 2, 104 ; Varr.,
l. L., 6, 60). |
2. – cum
ex XII tab. satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata,
quae qui infitiatus esset, dupli poenam subiret, a iuris consultis etiam
reticentiae poena est constituta (Cic., de off.,
3, 16, 65). |
3. – usus
auctoritas fundi biennium est, – ceterarum
rerum omnium – annuus
est usus (Cic., top., 4, 23 ; Cf. Cic.,
p. Caec., 19, 54 ; Gaius, 2, 42). |
4. – lege
XII tab. cautum est, ut si qua nollet eo modo (usu) in manum mariti
convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo <usum>
cuiusque anni interrumperet (Gaius, 1, 111 ; Cf. Gell.,
3, 2, 13). |
5. a. – SI
QUI IN IURE MANUM CONSERUNT. . . (Gell.,
20, 10, 7). |
5. b. – et
mancipationem et in iure cessionem lex XII tab. confirmat (Paul., 1
Man., Vat. Fr., 50 ; Cf. Gaius,
2, 24). |
6. – Advocati
(Verginiae) – postulant,
ut (Ap. Claudius) – lege
ab ipso lata vindicias det secundum libertatem (Liv.,
3, 44, 11. 12 ; Cf. D.,
1, 2, 2, 24 ; Dion., 11, 30 ; Liv., 3, 56, 4. 6). |
7. – TIGNUM
IUNCTUM AEDIBUS VINEAVE ET CONCAPIT NE SOLVITO (Fest.,
L. 364). |
8. – Lex
XII tab. neque solvere permittit tignum furtivum aedibus vel vineis
iunctum neque vindicare, – sed
in eum, qui convictus est iunxisse, in duplum dat actionem (Ulp.,
37 ad ed., D., 47, 3, 1 pr. ; Cf. Paul.,
ad ed., D., 6, 1, 23, 6 ; Iust., Inst.,
2, 1, 29 ; D., 46, 3, 98, 8). |
9. – . . QUANDOQUE
SARPTA, DONEC DEMPTA ERUNT . . (Fest.,
F. 348, P. 323, F. 322 ;
D., 6, 1, 59). |
| Tabula VII |
1. – XII
tabularum interpretes ambitum parietis circuitum esse describunt (Varr.,
l. L., 5, 22). – Ambitus – dicitur
circuitus aedificiorum, patens – pedes duos et semissem
(Fest., P. 5). – Sestertius duos asses et semissem
(valet), – lex – XII tab. argumento
est, in qua duo pedes et semis ‘sestertius pes’ vocatur
(Maec., Ass. Distr., 46). |
2. – Sciendum
est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod (in XII
tab.) ad exemplum quodammodo eius legis
scriptum est, quam Athenis
Solonem dicitur tulisse. Nam illic
ita est : Ἑάν
τις αίμασιάν κτλ (Gai.,
l. 4 ad XII tab., D. 10, 1, 13). |
3. a. – In
XII tab. – nusquam nominatur villa, semper in significatione
ea ‘hortus’, in horti vero ‘heredium’ (Plin.,
N.H., 19, 4, 50 ; Cf. Fest.,
P. 102 ; D., 50, 16, 180). |
3. b. – [Tugu]ria
a tecto appellantur [domicilia rusticorum] sordida, – quo
nomine [Messalla in explana]tione XII ait etiam . . . [signifi]cari
(Fest., F. 355). |
4. – usus
capionem XII tab. intra V pedes esse noluerunt (Cic., de leg.,
1, 21, 55). |
5. a. – SI
IURGANT . . – (Cic., de leg.,
1, 21, 55 ; Cic., de rep., 4, 8, ap. Non., 430). |
5. b. – controversia
est nata de finibus, in qua – e XII tres arbitri fines
regemus (Cic., de leg., 1, 21, 55). |
6. – Viae
latitudo ex lege XII tab. in porrectum octo pedes habet, in anfractum,
id est ubi flexum est, sedecim (Gai., 7 ad ed. pr., D.,
8, 3, 8 ; Cf. Varr., l. L., 7, 15 ;
Fest., Viae ; D., 8, 3, 13, 2 ; 8, 6, 6). |
7. – VIAM
MUNIUNTO : NI SAM DELAPIDASSINT, QUA VOLET IUMENTO AGITO (Fest.,
L. 371, P. 21 ; Cic., p. Caec., 19, 54). |
8. a. – SI
AQUA PLUVIA NOCET, . . – (Pomp.,
7 ex Plautio, D., 40, 7, 21 pr. ; Cic., top.,
9, 39). |
8. b. – Si
per publicum locum rivus aquae ductus privato nocebit, erit actio privato
ex lege XII tab., ut noxa domino sarciatur (Paul., 16 ad Sab.,
D., 43, 8, 5). |
9. a. – lex
XII tab. efficere voluit, ut XV pedes altius rami arboris circumcidantur
(Ulp., 71 ad ed., D., 43, 27, 1, 8). |
9. b. – Si
arbor ex vicini fundo vento inclinata in tuum fundum sit, ex lege XII
tab. de adimenda ea recte agere potes (Pomp., 34 ad Sab., D.,
43, 27, 2 ; Cf. Paul., Sent., 5,
6, 13 ; Fest., F. 348). |
10. – Cautum
est – lege XII tab., ut glandem in alienum fundum procidentem
liceret colligere (Plin.,
N.H., 16, 5, 15 ; Cf. Gai.,
4 ad l. XII tab., D., 50, 16, 236, 1 ; D.,
43, 28, 1). |
11. – Venditae – et
traditae (res) non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori
pretium solverit vel alio modo satisfecerit, veluti expromissore aut
pignore dato ; quod cavetur – lege
XII tab. (Iust., Inst., 2, 1, 41 ; Cf. Pomp.,
ad Q. Muc., D., 18, 1, 19). |
12. – Sub
hac condicione liber esse iussus ‘si decem milia heredi dederit’,
etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem
perveniet : idque lex XII tab. iubet (Ulp., Reg., 2,
4 ; Cf. Pomp., ad Q.
Muc., D., 40, 7, 29, 1 ; Fest., Statuliber). |
| Tabula VIII |
1. a. – QUI
MALUM CARMEN INCANTASSIT . . – (Plin.,
N.H., 28, 2, 10-17). |
1. b. – XII
tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque sanciendam
putaverunt : si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod
infamiam faceret flagitiumve alteri (Cic., de rep., 4, 10,
12 ap. Aug., de civ. Dei, 2, 9 ; Cf. Cic.,
Tusc., 4, 2, 4 ; Fest., F. 181 ; Arnob., adv.
gent., 4, 34 ; Porph., ad Hor. Sat., 2, 1, 82 ;
Hor., ep., 2, 1, 152 ; Paul., Sent.,
5, 4, 6 ; Corn., Ad. Pers. Sat., 1, 137). |
2. – SI
MEMBRUM RUP<S>IT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO (Fest.
L. 363 ; Gell., 20, 1, 14 ; Gaius, 3, 223 ; Paul.,
Sent., 5, 4, 6 ; Prisc., Inst. gramm.,
6, 13, 69). |
3. – MANU
FUSTIVE SI OS FREGIT LIBERO, CCC, SI SERVO, CL POENAM SUBITO (Paul.,
Coll., 2, 5, 5 ; Gaius, 3, 223 ; Gell., 20, 1, 32). |
4. – SI
INIURIAM FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO (Gaius, 3, 220. 223 ;
Gell., 20, 1, 12). |
5. – . . . RUP[S]IT . . . SARCITO
(Fest., F. 265, 322 ; Ulp., ad ed., D.,
9, 2, 1 pr.). |
6. – Si
quadrupes pauperiem fecisse dicetur, – lex (XII tab.)
voluit aut dari id quod nocuit – aut aestimationem noxiae
offerri (Ulp., 18 ad ed., D., 9, 1, 1 pr.). |
7. – Si
glans ex arbore tua in meum fundum cadat, eamque ego immisso pecore
depascam, – neque ex lege XII tab. de pastu pecoris,
quia non in tuo pascitur, neque de pauperie – agi posse
(Ulp., 41 ad Sab., D., 19, 5, 14, 3). |
8. a. – QUI
FRUGES EXCANTASSIT (Plin., N.H., 28, 2, 10-17). |
8. b. – . . NEVE
ALIENAM SEGETEM PELLEXERIS . . . (Serv., ad
Verg., ecl., 8, 99). |
9. – Frugem – aratro
quaesitam noctu pavisse ac secuisse puberi XII tabulis capital erat,
suspensumque Cereri necari iubebant, – inpubem praetoris
arbitratu verberari noxiamve duplionemve decerni (Plin., N.H.,
18, 3, 12 ; Cf. Gaius, 4, 75). |
10. – Qui
aedes acervumve frumenti iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus
igni necari (XII tab.) iubetur, si modo sciens prudensque id commiserit ;
si vero casu, id est neglegentia, aut noxiam sarcire iubetur, aut, si
minus idoneus sit, levius castigatur (Gai., 4 ad XII tab.,
D., 47, 9, 9). |
11. – cautum – est
XII tabulis, ut qui iniuria cecidisset (succidendi vocabulo lex
usa est) alienas (arbores), lueret in singulas aeris XXV (Plin.,
N.H., 17, 1, 17 ; Cf. Paul.,
ad Sab., D., 47, 7, 1 ; Gaius, 4, 11 ; Paul.,
ad ed., D., 12, 2, 28, 6 ; D., 47, 7,
5 pr.). |
12. – SI
NOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS ESTO (Macr.,
Sat., 1, 4, 19 ; Gell., 8, 1 ; 20, 1, 7). |
13. – LUCI . . .
SI SE TELO DEFENDIT, . . . ENDOQUE PLORATO (Cic.,
p. Tull., 20, 47 ; 21, 50 ; Prisc., Inst. gramm.,
6, 18, 93 ; Gai., ad ed., D., 47, 2, 55, 2 ;
D., 9, 2, 4, 1 ; Gell., 11, 18, 6. 7 ; Cic.,
p. Mil., 3, 9 ; Ulp., ad ed., Coll.,
7, 3, 2). |
14. – Ex
ceteris – manifestis furibus liberos verberari addicique
iusserunt (Xviri) ei, cui furtum factum esset – ; servos – verberibus
affici et e saxo praecipitari ; sed pueros impuberes praetoris
arbitratu verberari voluerunt noxiamque – sarciri (Gell.,
11, 18, 8 ; Cf. Gaius, 3, 189 ; Gell.,
20, 1, 7). |
15. a. – Concepti
et oblati (furti) poena ex lege XII tab. tripli est (Gaius, 3,
191 ; Cf. Gaius 3, 186. 187). |
15. b. – . . . LANCE
ET LICIO . . . (Fest., P. 117 ; Gaius,
3, 192 ; Gell., 11, 18, 9 ; 16, 10, 8). |
16. – SI
ADORAT FURTO, QUOD NEC MANIFESTUM ERIT – ,
[DUPLIONE DAMNUM DECIDITO] (Fest.
F. 162 ; Gaius, 3, 190 ; Gell., 11, 18, 15 ; Fest., P. 19). |
17. – Furtivam
(rem) lex XII tab. usucapi prohibet – (Gaius, 2, 45 ;
Cf. Gaius, 2, 49 ; Iust., Inst., 2, 6, 2 ;
D., 41, 3, 33 pr.). |
18. a. – XII
tabulis sanctum, ne quis unciario fenore amplius exerceret (Tac.,
Ann., 6, 16). |
18. b. – Maiores – in
legibus posiverunt furem dupli condemnari, feneratorem quadrupli (Cato,
de agri cult. praef.). |
19. – Ex
causa depositi lege XII tab. in duplum actio datur –
(Paul., Coll., 10, 7, 11). |
20. a. – Sciendum
est suspecti crimen e lege XII tab. descendere (Ulp., 35 ad
ed., D., 26, 10, 1, 2 ; Cf. Cic.,
de off., 3, 15, 61). |
20. b. – Si – tutores
rem pupilli furati sunt, videamus an ea actione, quae proponitur ex
lege XII tab. adversus tutorem in duplum, singuli in solidum teneantur
(Tryph., 42 Disp., D., 26, 7, 55, 1 ; Cf. Cic.,
de or., 1, 36, 166. 167). |
21. – PATRONUS
SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO (Serv.,
ad Aen., 6, 609). |
22. – QUI
SE SIERIT TESTARIER LIBRIPENSVE FUERIT, NI TESTIMONIUM FATIATUR. INPROBUS
INTESTABILISQUE ESTO (Gell., 15, 13, 10 ;
7, 7, 2. 3). |
23. – ex
XII tab. – si nunc quoque – qui falsum
testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiceretur
(Gell., 20, 1, 53). |
24. a. – SI
TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT, aries subicitur (Cic.,
p. Tull., 22, 51 ; Cic., top., 17, 64 ;
Cic., de or., 3, 39, 158 ; Aug., de lib. arb.,
1, 4 ; Fest., F. 347, 351 ; Leg. Numae, n. 13). |
24. b. – Frugem – furtim – pavisse – XII
tabulis capital erat – gravius quam in homicidio (Plin.,
N.H., 18, 3, 12). |
25. – Qui
venenum dicit, adicere debet, utrum malum an bonum ; nam et medicamenta
venena sunt (Gai., 4 ad XII tab., D., 50,
16, 236 pr.). |
26. – XII
tab. cautum esse cognoscimus, ne qui in urbe coetus nocturnos agitaret
(Porc. Latro, Decl. in Cat.,
19). |
27. – His
(sodalibus) potestatem facit lex (XII tab.), pactionem quam velint sibi
ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant ; sed haec lex videtur
ex lege Solonis translata esse (Gai., 4 ad XII tab.,
D., 47, 22, 4). |
| Tabula IX |
1-2. – ‘Privilegia
ne inroganto ; de capite civis nisi per maximum comitiatum – ne
ferunto’. – Leges praeclarissimae
de XII tabulis tralatae duae, quarum altera privilegia tollit, altera
de capite civis rogari nisi maximo comitiatu vetat (Cic., de leg.,
3, 4, 11 ; 3, 19, 44 ; Cf. Cic.,
p. Sest., 30, 65 ; Cic., de domo, 17, 43 ;
Cic., de rep., 2, 36, 61). |
3. – duram
esse legem putas, quae iudicem arbitrumve iure datum, qui ob rem [iu]dic[a]ndam
pecuniam accepisse convictus est, capite poenitur ? (Gell., 20,
1, 7). |
4. – Quaestores – qui
capitalibus rebus praeessent, – appellabantur
quaestores parricidii, quorum etiam meminit lex XII tab. (Pomp., l.
sing. ench., D., 1, 2, 2, 23 ; Cf. Fest.,
F. 258). |
5. – Lex
XII tab. iubet eum, qui hostem concitaverit quive civem hosti tradiderit,
capite puniri (Marc., 14 inst., D., 48, 4, 3). |
6. – Interfici – indemnatum
quemcunque hominem etiam XII tabularum decreta vetuerunt (Salv., Gub.,
8, 5, 24 ; Cf. Valer. Max.,
7, 2, ext. 15 ; Vellei., 2, 45, 1 ; Cic., de domo,
4, 9 ; Cic., in Pis., 13, 30 ; Cic., de leg. agr.,
2, 21, 56 ; D., 28, 1, 9 ; Aug., de civ. Dei,
1, 19). |
| Tabula X |
1. – HOMINEM
MORTUUM IN URBE NE SEPELITO NEVE URITO (Cic., de leg.,
2, 23, 58). |
2. – . . . HOC
PLUS NE FACITO : ROGUM ASCEA NE POLITO (Cic., de leg.,
2, 23, 59). |
3. – Extenuato
igitur sumptu tribus reciniis et tunicula purpurae et decem tibicinibus
tollit etiam lamentationem (Cic., de leg., 2, 23, 59 ;
Cf. Cic., de leg., 2, 25, 64 ; Fest., F. 274 ;
Non., 371). |
4. – MULIERES
GENAS NE RADUNTO, NEVE LESSUM FUNERIS ERGO HABENTO (Cic., de
leg., 2, 25, 64 ; 2, 23, 59 ; Cic., Tusc., 2,
23, 55 ; Plin., N.H., 11, 58, 157 ; Serv.,
ad Aen., 12, 606 ; Fest., F. 273). |
5. a. – HOMINE
MORTUO NE OSSA LEGITO, QUO POST FUNUS FACIAT (Cic., de
leg., 2, 24, 60). |
5. b. – Excipit
bellicam peregrinamque mortem (Cic., de leg., 2, 24, 60). |
6. a. – Haec
praeterea sunt in legibus – : ‘servilis unctura
tollitur omnisque circumpotatio’. – : ‘Ne
sumptuosa respersio, ne longae coronae, ne acerrae’ (Cic., de
leg., 2, 24, 60 ; Cf. Leg. Numae, n. 1). |
6. b. – Murrata
potione usos antiquos indicio est, quod – XII tab. cavetur,
ne mortuo indatur (Fest., F. 158). |
7. – QUI
CORONAM PARIT IPSE PECUNIAVE EIUS <HONORIS> VIRTUTISVE ERGO ARDUUITUR
EI . . . (Plin., N.H., 21, 3,
7 ; Cic., de leg., 2, 24, 60). |
8. – . . . NEVE
AURUM ADDITO. AT CUI AURO DENTES IUNCTI ESCUNT. AST IM CUM ILLO SEPELIET
URETVE, SE FRAUDE ESTO (Cic., de leg., 2, 24, 60). |
9. – rogum
bustumve novum vetat propius LX pedes adigi aedes alienas invito domino
(Cic., de leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest., P.
32, 84). |
10. – forum – bustumve
usucapi vetat (Cic., de leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest.,
P. 32, 84). |
| Tabula XI |
1. – (Decemviri)
cum X tabulas summa legum aequitate prudentiaque conscripsissent, in
annum posterum Xviros alios subrogaverunt, – qui duabus
tabulis iniquarum legum additis – conubia – ut
ne plebi cum patribus essent, inhumanissima lege sanxerunt (Cic., de
rep., 2, 36, 61 ; 2, 37, 63 ; Cf. Dion.,
10, 60, 5 ; Liv., 4, 4, 5 ; Gai., 6 ad XII tab.,
D., 50, 16, 238). |
2. – Tuditanus
refert, – Xviros, qui decem tabulis duas addiderunt,
de intercalando populum rogasse. Cassius eosdem scribit auctores (Macr.,
Sat., 1, 13, 21 ; Cf. Leg. Romuli,
n. 6 ; Macr., Sat., 1, 13, 12-15 ; Censorin.,
de die nat., 20, 6 ; D., 50, 16, 98, 1). |
3. – E
quibus (libris de rep.) unum ἱστορικὸν
requiris de Cn. Flavio Anni f. – Ille vero ante Xviros
non fuit. – Quid ergo profecit, quod protulit fastos ?
Occultatam putant quodam tempore istam tabulam, ut dies agendi peterentur
a paucis (Cic., ad Att., 6, 1. 8 ; Cf. Cic.,
p. Mur., 11, 25 ; Plin., N.H., 33, 1, 17 ;
Liv., 9, 46, 5 ; Macr., Sat., 1, 15, 9 ; Val. Max.,
2, 5, 2 ; Diod., 20, 36). |
| Tabula XII |
1. – Lege
autem introducta est pignoris capio, veluti lege XII tab. adversus eum,
qui hostiam emisset nec pretium redderet ; item adversus eum, qui
mercedem non redderet pro eo iumento, quod quis ideo locasset, ut inde
pecuniam acceptam in dapem, id est in sacrificium, impenderet (Gaius,
4, 28 ; Cf. Fest., Daps ; D.,
50, 16, 238, 2). |
2. a. – SI
SERVUS FURTUM FAXIT NOXIAMVE NO[X]IT (Ulp., 8 ad ed.,
D., 9, 4, 2, 1 ; Fest., Noxia ; D.,
47, 6, 5 ; 50, 16, 283, 3 ; Paul., Sent., 2, 31,
7). |
2. b. – Ex
maleficiis filiorum familias servorumque – noxales
actiones proditae sunt, uti liceret patri dominove aut litis aestimationem
sufferre aut noxae dedere – .
Constitutae sunt – aut
legibus aut edicto praetoris : legibus velut furti lege XII tabularum
cet (Gaius, 4, 75. 76). |
3. – SI
VINDICIAM FALSAM TULIT, SI VELIT IS . . . TOR ARBITROS
TRIS DATO, EORUM ARBITRIO . . . FRUCTUS DUPLIONE DAMNUM
DECIDITO (Fest., Vindiciae). |
4. – Rem,
de qua controversia est, prohibemur (lege XII tab.) in sacrum dedicare :
alioquin dupli poenam patimur, – sed duplum utrum fisco
an adversario praestandum sit, nihil exprimitur (Gai., 6 ad XII
tab., D., 44, 6, 3). |
5. – in
XII tabulis legem esse, ut quodcumque postremum populus iussisset, id
ius ratumque esset (Liv., 7, 17, 12 ; Cf. Liv., 9,
34, 6. 7). |
| Fragmenta incertae sedis |
1. – Nancitor
(nanxitor Mueller) in XII nactus erit, prenderit (Fest., F. 166).
Fortasse ad XII. 12, 1- respicitur ; nam etiam in foedere Latino
est : si quid pignoris nancitur. |
2. – Quando – in
XII – cum c littera ultima scribitur (Fest., F. 258). |
3. – ‘Sub
vos placo’ in precibus fere cum dicitur, significat id quod ‘supplico’
(supplicio cod.), ut in legibus ‘transque dato’, ‘endoque
(edendoquae cod.) plorato’ (Fest., F. 309). |
4. – ‘dolo
malo’ – quod – addidit ‘malo’ – ἀρχαισμός
est,
quia sic in XII tab. a veteribus scriptum est (Donat., ad Ter. Eun.,
515 : 3, 3, 9). |
5. – ab
omni iudicio poenaque provocari licere indicant XII tabulae compluribus
legibus (Cic., de rep., 2, 31, 54). |
6. – Nullum – vinculum
ad adstringendam fidem iureiurando maiores artius esse voluerunt ;
id indicant leges in XII tabulis (Cic., de off., 3, 31, 111). |
7. – XII
tabulis ortus – et occasus nominantur (Plin., N.H.,
7, 60, 212). |
8. – olim
aereis tantum nummis utebantur, et erant asses, dupundii, semisses,
quadrantes, nec ullus aureus vel argenteus nummus in usu erat, sicuti
ex lege XII tab. intellegere possumus (Gaius, 1, 122). |
9. – Duobus
negativis verbis quasi permittit lex (XII tab.) magis quam prohibuit :
idque etiam Servius (Sulpicius) animadvertit (Gai., 5 ad XII tab.,
D., 50, 16, 237). |
10. – ‘Detestatum’
est testatione denuntiatum (Gai., 6 ad XII tab., D.,
50, 16, 238, 1). |
11. – Per
ipsum fere tempus, ut decemviraliter loquar, lex de praescriptione tricennii
fuerat ‘proquiritata’ (Sidon. Apoll., Ep., 8, 6,
7). |
|
|
  |