LEX DUODECIM TABULARUM
   
The Twelve Tables
   
( About 451-449 BC )
 


( C. G. Bruns, Fontes iuris Romani antiqui, I, Tübingen, 1909, pp. 15-40 ).


 
I  II  III  IV  V  VI   VII  VIII  IX  X  XI  XII  FRAGMENTS
 

 
Tabula I
 

 
1.  SI  IN IUS VOCAT, ITO. NI IT, ANTESTAMINO : IGITUR EM CAPITO (Porph., ad Hor. Sat., 1, 9, 76 ; Cic., de leg., 2, 4, 9 ; Gell., 20, 1, 25 ; Auct., Her., 2, 13, 19 ; Fest., P. 76, 105).
2.  SI CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO (Fest., L. 210, F. 310 ; Non., 6 ; D., 50, 16, 233 pr.).
3.  SI MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, IUMENTUM DATO. SI NOLET, ARCERAM NE STERNITO (Gell., 20, 1, 25 ; Varr., l. L., 5, 140 ; Gell., 20, 1, 12. 24-30 ; Fest., P. 77 ; Non., 55).
4.  ASSIDUO VINDEX ASSIDUUS ESTO ; PROLETARIO IAM CIVI QUIS VOLET VINDEX ESTO (Gell., 16, 10, 5 ; Cic., top., 2, 10 ; Fest., P. 9 ; Non., 67 ; D., 2, 4, 22, 1 ; 50, 16, 234, 1).
5.  NEX . . . FORTI SANATI . . . (Fest., F. 348, P. 84, 102 ; Gell., 16, 10, 8).
6.  REM UBI PACUNT, ORATO (Auct., Her., 2, 13, 20 ; Scaur., Orthogr., p. 2253 ; Prisc., Inst. gramm., 10, 5, 32 ; Fest., P. 199).
7.  NI PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM PERORANTO AMBO PRAESENTES (Auct., Her., 2, 13, 20 ; Gell., 17, 2, 10 ; Scaur., Orthogr., p. 2253 ; Quint., 1, 6, 11 ; Gaius, 4, 15).
8.  POST MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO (Gell., 17, 2, 10 ; Plin., N.H., 7, 60, 122 ; Censorin., de die nat., 23).
9.  SI AMBO PRAESENTES, SOLIS OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS ESTO (Gell., 17, 2, 10 ; Varr., l. L., 6, 5 ; 7, 51 ; Macr., Sat., 1, 3, 14 ; Fest., F. 305, P. 362 ; Plin., N.H., 7, 60, 122 ; Censorin., de die nat., 24, 3).
10.  cum proletarii et adsidui et sanates et VADES et SUBVADES et XXV asses et taliones – evanuerint, omnisque illa XII tabularum antiquitas – lege Aebutia lata consopita sit – (Gell., 16, 10, 8).

 
Tabula II
 

 
1. – de rebus M aeris plurisve D assibus, de minoris vero L assibus sacramento contendebatur ; nam ita lege XII tabularum cautum erat. [At] si de libertate hominis controversia erat, etiamsi pretiosissimus homo esset, tamen ut L assibus sacramento contenderetur, eadem lege cautum est – (Gaius, 4, 14).
2.  . . . MORBUS SONTICUS . . AUT STATUS DIES CUM HOSTE . . QUID HORUM FUIT UNUM IUDICI ARBITROVE REOVE, EO DIES DIFFISSUS ESTO (Fest., F. 273, 290, P. 111 ; Gell., 16, 4, 4 ; 20, 1, 27 ; D., 50, 16, 113. 234 ; 42, 1, 60 ; Cic., de off., 1, 12, 37 ; Plaut., Curc., 1, 1, 4 ; Ulp., 74 ad ed., D., 2, 11, 2, 3 ; lex coloniae genitivae, c. 95, tab. III, 2, 21-36).
3.  CUI TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB PORTUM OBVAGULATUM ITO (Fest., F. 233, L. 375).

 
Tabula III
 

 
1.  AERIS CONFESSI REBUSQUE IURE IUDICATIS XXX DIES IUSTI SUNTO (Gell., 15, 13, 11 ; 20, 1, 42-45 ; Gaius, 3, 78 ; D., 12, 1, 4, 5. 7).
2.  POST DEINDE MANUS INIECTIO ESTO. IN IUS DUCITO (Gell., 20, 1, 42-45 ; Gaius, 4, 21).
3.  NI IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE VINDICIT, SECUM DUCITO, VINCITO AUT NERVO AUT COMPEDIBUS XV PONDO, NE MAIORE, AUT SI VOLET MINORE VINCITO (Gell., 20, 1, 42-45 ; Ter. Phorm., 334 ; Liv., 8, 28, 8 ; Fest., F. 165 ; Gell., 20, 10, 7. 9).
4.  SI VOLET SUO VIVITO. NI SUO VIVIT, QUI EUM VINCTUM HABEBIT, LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO. SI VOLET, PLUS DATO (Gell., 20, 1, 42-45 ; Gai., 2 ad XII tab., D., 50, 16, 234, 2).
5.  Erat autem ius interea paciscendi ac nisi pacti forent, habebantur in vinculis dies sexaginta. Inter eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque pecuniae iudicati essent, praedicabatur. Tertiis autem nundinis capite poenas dabant, aut trans Tiberim peregre venum ibant (Gell., 20, 1, 46-47).
6.  TERTIIS NUNDINIS PARTIS SECANTO. SI PLUS MINUSVE SECUERUNT, SE FRAUDE ESTO (Gell., 20, 1, 48-52 ; Quint., 3, 6, 84 ; Tertul., Apol., 4 ; Dion Cass., 12).
7.  ADVERSUS HOSTEM AETERNA AUCTORITAS [ESTO] (Cic., de off., 1, 12, 37).

 
Tabula IV
 

 
1. – cito necatus tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer (Cic., de leg., 3, 8, 19 ; CfLeg. Romuli, n. 11).
2.  SI PATER FILIUM TER VENUM DUUIT, FILIUS A PATRE LIBER ESTO (Ulp., Reg., 10, 1 ; Gaius, 1, 132 ; 4, 79 ; Dion., 2, 27, 3).
3.  Illam suam suas res sibi habere iussit ex XII tab., claves ademit, exegit (Cic., phil., 2, 28. 69 ; CfGai., 3 ad XII tab., D., 48, 5, 43 ; D., 24, 2, 2, 1 ; Plaut., Amph., 928 ; Non., 77 ; Plaut., Cas., 210 ; Mart., 11, 104, 1).
4.  comperi, feminam – in undecimo mense post mariti mortem peperisse, factumque esse negotium – quasi marito mortuo postea concepisset, quoniam Xviri in decem mensibus gigni hominem, non in undecimo scripsissent (Gell., 3, 16, 12 ; Cf. Ulp., 14 ad Sabinum, D., 38, 16, 3, 9. 11).

 
Tabula V
 

 
1. – Veteres – voluerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, – in tutela esse ; – exceptis virginibus Vestalibus, quas – liberas esse voluerunt : itaque etiam lege XII tab. cautum est (Gaius 1, 144. 145 ; CfGell., 1, 12, 18 ; l. Numae, 9).
2. – Mulieris, quae in agnatorum tutela erat, res mancipii usucapi non poterant, praeterquam si ab ipsa tutore [auctore] traditae essent : id[que] ita lege XII tab. [cautum erat] (Gaius, 2, 47 ; CfGaius, 1, 157).
3. – UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI, ITA IUS ESTO (Ulp., Reg., 11, 14 ; Gaius, 2, 224 ; Iust., Inst., 2, 22 pr. ; Pomp., D., 50, 16, 120 ; Iust., Nov., 22, 2 pr. ; Cic., de inv., 2, 50, 148 ; Auct., Her., 1, 13, 23 ; Paul., D., 50, 16, 53 pr. ; D., 26, 2, 1 pr. ; 26, 2, 20, 1).
4. – SI INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT, ADGNATUS PROXIMUS FAMILIAM HABETO (Ulp., Reg., 26, 1 ; Paul., ad Sab., D., 28, 2, 9, 2 ; Ulp., ad ed., D., 50, 16, 195, 1 ; Cic., de inv., 2, 50, 148 ; Paul., Sent., 4, 8 ; Pomp., D., 50, 16, 162 pr.).
5. – SI ADGNATUS NEC ESCIT, GENTILES FAMILIAM HABENTO (Ulp., Coll., 16, 4, 2 ; Gaius, 3, 17 ; Paul., Coll., 16, 3, 3).
6. – Quibus testamento – tutor datus non sit, iis ex lege XII [tabularum] agnati sunt tutores (Gaius 1, 155 ; Cf. Ulp., Reg., 11, 3 ; D., 26, 4, 1 ; 4, 5, 7 pr.).
7. a. – SI FURIOSUS ESCIT, ADGNATÛM GENTILIUMQUE IN EO PECUNIAQUE EIUS POTESTAS ESTO (Auct., Her., 1, 13, 23 ; Cic., de inv., 2, 50. 148 ; Cic., Tusc., 3, 5, 11 ; Paul., ad ed., D., 50, 16, 53 pr. ; D., 27, 10, 13 ; 26, 1, 3 pr. ; Gaius, 2, 64).
7. b. – . . . AST EI CUSTOS NEC ESCIT . . – (Fest., F. 162).
7. c. – Lege XII tab. prodigo interdicitur bonorum suorum administratio (Ulp., ad Sab., D., 27, 10, 1 pr.). Lex XII tab. – prodigum, cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse agnatorum (Ulp., Reg., 12, 2).
8. – Civis Romani liberti hereditatem lex XII tab. patrono defert, si intestato sine suo herede libertus decesserit (Ulp., Reg., 29, 1 ; Cf. Gaius, 3, 40). Cum de patrono et liberto loquitur lex, EX EA FAMILIA, inquit, IN EAM FAMILIAM (Ulp., D., 50, 16, 195, 1).
9. – Ea, quae in nominibus sunt, – ipso iure in portiones hereditarias ex lege XII tab. divisa sunt (Iust., Cod., 3, 36, 6). Ex lege XII tab. aes alienum hereditarium pro portionibus quaesitis singulis ipso iure divisum (Iust., Cod., 2, 3, 26).
10. – Haec actio (familiae erciscundae) proficiscitur e lege XII tabularum (Gai., 7 ed. prov., D., 10, 2, 1 pr. ; CfFest., P. 82 ; Gell., 1, 9, 12).

 
Tabula VI
 

 
1. – CUM NEXUM FACIET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IUS ESTO (Fest., F. 173 ; Cic., de or., 1, 57, 245 ; Paul., 1 Man., Vat. Fr., 50 ; Gaius, 1, 119 ; 2, 104 ; Varr., l. L., 6, 60).
2. – cum ex XII tab. satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata, quae qui infitiatus esset, dupli poenam subiret, a iuris consultis etiam reticentiae poena est constituta (Cic., de off., 3, 16, 65).
3. – usus auctoritas fundi biennium est, – ceterarum rerum omnium – annuus est usus (Cic., top., 4, 23 ; CfCic., p. Caec., 19, 54 ; Gaius, 2, 42).
4. – lege XII tab. cautum est, ut si qua nollet eo modo (usu) in manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo <usum> cuiusque anni interrumperet (Gaius, 1, 111 ; CfGell., 3, 2, 13).
5. a. – SI QUI IN IURE MANUM CONSERUNT.  . . (Gell., 20, 10, 7).
5. b. – et mancipationem et in iure cessionem lex XII tab. confirmat (Paul., 1 Man., VatFr., 50 ; Cf. Gaius, 2, 24).
6. – Advocati (Verginiae) – postulant, ut (Ap. Claudius) – lege ab ipso lata vindicias det secundum libertatem (Liv., 3, 44, 11. 12 ; CfD., 1, 2, 2, 24 ; Dion., 11, 30 ; Liv., 3, 56, 4. 6).
7. – TIGNUM IUNCTUM AEDIBUS VINEAVE ET CONCAPIT NE SOLVITO (Fest., L. 364).
8. – Lex XII tab. neque solvere permittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunctum neque vindicare, – sed in eum, qui convictus est iunxisse, in duplum dat actionem (Ulp., 37 ad ed., D., 47, 3, 1 pr. ; Cf. Paul., ad ed., D., 6, 1, 23, 6 ; Iust., Inst., 2, 1, 29 ; D., 46, 3, 98, 8).
9. – . . QUANDOQUE SARPTA, DONEC DEMPTA ERUNT . . (Fest., F. 348, P. 323, F. 322 ; D., 6, 1, 59).

 
Tabula VII
 

 
1. – XII tabularum interpretes ambitum parietis circuitum esse describunt (Varr., l. L., 5, 22). – Ambitus – dicitur circuitus aedificiorum, patens – pedes duos et semissem (Fest., P. 5). – Sestertius duos asses et semissem (valet), – lex – XII tab. argumento est, in qua duo pedes et semis ‘sestertius pes’ vocatur (Maec., Ass. Distr., 46).
2. – Sciendum est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod (in XII tab.) ad exemplum quodammodo   eius   legis   scriptum   est,   quam   Athenis   Solonem   dicitur   tulisse.   Nam illic ita est : Ἑάν τις αίμασιάν κτλ (Gai., l. 4 ad XII tab., D. 10, 1, 13).
3. a. – In XII tab. – nusquam nominatur villa, semper in significatione ea ‘hortus’, in horti vero ‘heredium’ (Plin., N.H., 19, 4, 50 ; Cf. Fest., P. 102 ; D., 50, 16, 180).
3. b. – [Tugu]ria a tecto appellantur [domicilia rusticorum] sordida, – quo nomine [Messalla in explana]tione XII ait etiam . . . [signifi]cari (Fest., F. 355).
4. – usus capionem XII tab. intra V pedes esse noluerunt (Cic., de leg., 1, 21, 55).
5. a. – SI IURGANT . . – (Cic., de leg., 1, 21, 55 ; Cic., de rep., 4, 8, ap. Non., 430).
5. b. – controversia est nata de finibus, in qua – e XII tres arbitri fines regemus (Cic., de leg., 1, 21, 55).
6. – Viae latitudo ex lege XII tab. in porrectum octo pedes habet, in anfractum, id est ubi flexum est, sedecim (Gai., 7 ad ed. pr., D., 8, 3, 8 ; Cf. Varr., l. L., 7, 15 ; Fest., Viae ; D., 8, 3, 13, 2 ; 8, 6, 6).
7. – VIAM MUNIUNTO : NI SAM DELAPIDASSINT, QUA VOLET IUMENTO AGITO (Fest., L. 371, P. 21 ; Cic., p. Caec., 19, 54).
8. a. – SI AQUA PLUVIA NOCET, . . – (Pomp., 7 ex Plautio, D., 40, 7, 21 pr. ; Cic., top., 9, 39).
8. b. – Si per publicum locum rivus aquae ductus privato nocebit, erit actio privato ex lege XII tab., ut noxa domino sarciatur (Paul., 16 ad Sab., D., 43, 8, 5).
9. a. – lex XII tab. efficere voluit, ut XV pedes altius rami arboris circumcidantur (Ulp., 71 ad ed., D., 43, 27, 1, 8).
9. b. – Si arbor ex vicini fundo vento inclinata in tuum fundum sit, ex lege XII tab. de adimenda ea recte agere potes (Pomp., 34 ad Sab., D., 43, 27, 2 ; CfPaul., Sent., 5, 6, 13 ; Fest., F. 348).
10. – Cautum est – lege XII tab., ut glandem in alienum fundum procidentem liceret colligere (Plin., N.H., 16, 5, 15 ; CfGai., 4 ad l. XII tab., D., 50, 16, 236, 1 ; D., 43, 28, 1).
11. – Venditae – et traditae (res) non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori pretium solverit vel alio modo satisfecerit, veluti expromissore aut pignore dato ; quod cavetur – lege XII tab. (Iust., Inst., 2, 1, 41 ; CfPomp., ad Q. Muc., D., 18, 1, 19).
12. – Sub hac condicione liber esse iussus ‘si decem milia heredi dederit’, etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem perveniet : idque lex XII tab. iubet (Ulp., Reg., 2, 4 ; CfPomp., ad Q. Muc., D., 40, 7, 29, 1 ; Fest., Statuliber).

 
Tabula VIII
 

 
1. a. – QUI MALUM CARMEN INCANTASSIT . . – (Plin., N.H., 28, 2, 10-17).
1. b. – XII tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque sanciendam putaverunt : si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam faceret flagitiumve alteri (Cic., de rep., 4, 10, 12 ap. Aug., de civ. Dei, 2, 9 ; Cf. Cic., Tusc., 4, 2, 4 ; Fest., F. 181 ; Arnob., adv. gent., 4, 34 ; Porph., ad Hor. Sat., 2, 1, 82 ; Hor., ep., 2, 1, 152 ; Paul., Sent., 5, 4, 6 ; Corn., Ad. Pers. Sat., 1, 137).
2. – SI MEMBRUM RUP<S>IT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO (Fest. L. 363 ; Gell., 20, 1, 14 ; Gaius, 3, 223 ; Paul., Sent., 5, 4, 6 ; Prisc., Inst. gramm., 6, 13, 69).
3. – MANU FUSTIVE SI OS FREGIT LIBERO, CCC, SI SERVO, CL POENAM SUBITO (Paul., Coll., 2, 5, 5 ; Gaius, 3, 223 ; Gell., 20, 1, 32).
4. – SI INIURIAM FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO (Gaius, 3, 220. 223 ; Gell., 20, 1, 12).
5. – . . . RUP[S]IT . . . SARCITO (Fest., F. 265, 322 ; Ulp., ad ed., D., 9, 2, 1 pr.).
6. – Si quadrupes pauperiem fecisse dicetur, – lex (XII tab.) voluit aut dari id quod nocuit – aut aestimationem noxiae offerri (Ulp., 18 ad ed., D., 9, 1, 1 pr.).
7. – Si glans ex arbore tua in meum fundum cadat, eamque ego immisso pecore depascam, – neque ex lege XII tab. de pastu pecoris, quia non in tuo pascitur, neque de pauperie – agi posse (Ulp., 41 ad Sab., D., 19, 5, 14, 3).
8. a. – QUI FRUGES EXCANTASSIT (Plin., N.H., 28, 2, 10-17).
8. b. – . . NEVE ALIENAM SEGETEM PELLEXERIS . . . (Serv., ad Verg., ecl., 8, 99).
9. – Frugem – aratro quaesitam noctu pavisse ac secuisse puberi XII tabulis capital erat, suspensumque Cereri necari iubebant, – inpubem praetoris arbitratu verberari noxiamve duplionemve decerni (Plin., N.H., 18, 3, 12 ; CfGaius, 4, 75).
10. – Qui aedes acervumve frumenti iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus igni necari (XII tab.) iubetur, si modo sciens prudensque id commiserit ; si vero casu, id est neglegentia, aut noxiam sarcire iubetur, aut, si minus idoneus sit, levius castigatur (Gai., 4 ad XII tab., D., 47, 9, 9).
11. – cautum – est XII tabulis, ut qui iniuria cecidisset (succidendi vocabulo lex usa est) alienas (arbores), lueret in singulas aeris XXV (Plin., N.H., 17, 1, 17 ; CfPaul., ad Sab., D., 47, 7, 1 ; Gaius, 4, 11 ; Paul., ad ed., D., 12, 2, 28, 6 ; D., 47, 7, 5 pr.).
12. – SI NOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS ESTO (Macr., Sat., 1, 4, 19 ; Gell., 8, 1 ; 20, 1, 7).
13. – LUCI . . . SI SE TELO DEFENDIT, . . . ENDOQUE PLORATO (Cic., p. Tull., 20, 47 ; 21, 50 ; Prisc., Inst. gramm., 6, 18, 93 ; Gai., ad ed., D., 47, 2, 55, 2 ; D., 9, 2, 4, 1 ; Gell., 11, 18, 6. 7 ; Cic., p. Mil., 3, 9 ; Ulp., ad ed., Coll., 7, 3, 2).
14. – Ex ceteris – manifestis furibus liberos verberari addicique iusserunt (Xviri) ei, cui furtum factum esset – ; servos – verberibus affici et e saxo praecipitari ; sed pueros impuberes praetoris arbitratu verberari voluerunt noxiamque – sarciri (Gell., 11, 18, 8 ; Cf. Gaius, 3, 189 ; Gell., 20, 1, 7).
15. a. – Concepti et oblati (furti) poena ex lege XII tab. tripli est  (Gaius, 3, 191 ; Cf. Gaius 3, 186. 187).
15. b. – . . . LANCE ET LICIO . . . (Fest., P. 117 ; Gaius, 3, 192 ; Gell., 11, 18, 9 ; 16, 10, 8).
16. – SI ADORAT FURTO, QUOD NEC MANIFESTUM ERIT – , [DUPLIONE DAMNUM DECIDITO] (Fest. F. 162 ; Gaius, 3, 190 ; Gell., 11, 18, 15 ; Fest., P. 19).
17. – Furtivam (rem) lex XII tab. usucapi prohibet – (Gaius, 2, 45 ; Cf. Gaius, 2, 49 ; Iust., Inst., 2, 6, 2 ; D., 41, 3, 33 pr.).
18. a. – XII tabulis sanctum, ne quis unciario fenore amplius exerceret (Tac., Ann., 6, 16).
18. b. – Maiores – in legibus posiverunt furem dupli condemnari, feneratorem quadrupli (Cato, de agri cult. praef.).
19. – Ex causa depositi lege XII tab. in duplum actio datur –  (Paul., Coll., 10, 7, 11).
20. a. – Sciendum est suspecti crimen e lege XII tab. descendere (Ulp., 35 ad ed., D., 26, 10, 1, 2 ; CfCic., de off., 3, 15, 61).
20. b. – Si – tutores rem pupilli furati sunt, videamus an ea actione, quae proponitur ex lege XII tab. adversus tutorem in duplum, singuli in solidum teneantur (Tryph., 42 Disp., D., 26, 7, 55, 1 ; CfCic., de or., 1, 36, 166. 167).
21. – PATRONUS SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO (Serv., ad Aen., 6, 609).
22. – QUI SE SIERIT TESTARIER LIBRIPENSVE FUERIT, NI TESTIMONIUM FATIATUR. INPROBUS INTESTABILISQUE ESTO (Gell., 15, 13, 10 ; 7, 7, 2. 3).
23. – ex XII tab. – si nunc quoque – qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiceretur  (Gell., 20, 1, 53).
24. a. – SI TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT, aries subicitur (Cic., p. Tull., 22, 51 ; Cic., top., 17, 64 ; Cic., de or., 3, 39, 158 ; Aug., de lib. arb., 1, 4 ; Fest., F. 347, 351 ; Leg. Numae, n. 13).
24. b. – Frugem – furtim – pavisse – XII tabulis capital erat – gravius quam in homicidio (Plin., N.H., 18, 3, 12).
25. – Qui venenum dicit, adicere debet, utrum malum an bonum ; nam et medicamenta venena sunt (Gai., 4 ad XII tab., D., 50, 16, 236 pr.).
26. – XII tab. cautum esse cognoscimus, ne qui in urbe coetus nocturnos agitaret (Porc. Latro, Decl. in Cat., 19).
27. – His (sodalibus) potestatem facit lex (XII tab.), pactionem quam velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant ; sed haec lex videtur ex lege Solonis translata esse (Gai., 4 ad XII tab., D., 47, 22, 4).

 
Tabula IX
 

 
1-2. – ‘Privilegia ne inroganto ; de capite civis nisi per maximum comitiatum – ne ferunto’. – Leges praeclarissimae de XII tabulis tralatae duae, quarum altera privilegia tollit, altera de capite civis rogari nisi maximo comitiatu vetat (Cic., de leg., 3, 4, 11 ; 3, 19, 44 ; CfCic., p. Sest., 30, 65 ; Cic., de domo, 17, 43 ; Cic., de rep., 2, 36, 61).
3. – duram esse legem putas, quae iudicem arbitrumve iure datum, qui ob rem [iu]dic[a]ndam pecuniam accepisse convictus est, capite poenitur ? (Gell., 20, 1, 7).
4. – Quaestores – qui capitalibus rebus praeessent, – appellabantur quaestores parricidii, quorum etiam meminit lex XII tab. (Pomp., l. sing. ench., D., 1, 2, 2, 23 ; CfFest., F. 258).
5. – Lex XII tab. iubet eum, qui hostem concitaverit quive civem hosti tradiderit, capite puniri (Marc., 14 inst., D., 48, 4, 3).
6. – Interfici – indemnatum quemcunque hominem etiam XII tabularum decreta vetuerunt (Salv., Gub., 8, 5, 24 ; CfValer. Max., 7, 2, ext. 15 ; Vellei., 2, 45, 1 ; Cic., de domo, 4, 9 ; Cic., in Pis., 13, 30 ; Cic., de leg. agr., 2, 21, 56 ; D., 28, 1, 9 ; Aug., de civ. Dei, 1, 19).

 
Tabula X
 

 
1. – HOMINEM MORTUUM IN URBE NE SEPELITO NEVE URITO (Cic., de leg., 2, 23, 58).
2. – . . . HOC PLUS NE FACITO : ROGUM ASCEA NE POLITO (Cic., de leg., 2, 23, 59).
3. – Extenuato igitur sumptu tribus reciniis et tunicula purpurae et decem tibicinibus tollit etiam lamentationem (Cic., de leg., 2, 23, 59 ; Cf. Cic., de leg., 2, 25, 64 ; Fest., F. 274 ; Non., 371).
4. – MULIERES GENAS NE RADUNTO, NEVE LESSUM FUNERIS ERGO HABENTO (Cic., de leg., 2, 25, 64 ; 2, 23, 59 ; Cic., Tusc., 2, 23, 55 ; Plin., N.H., 11, 58, 157 ; Serv., ad Aen., 12, 606 ; Fest., F. 273).
5. a. – HOMINE MORTUO NE OSSA LEGITO, QUO POST FUNUS FACIAT (Cic., de leg., 2, 24, 60).
5. b. – Excipit bellicam peregrinamque mortem (Cic., de leg., 2, 24, 60).
6. a. – Haec praeterea sunt in legibus – : ‘servilis unctura tollitur omnisque circumpotatio’. – : ‘Ne sumptuosa respersio, ne longae coronae, ne acerrae’ (Cic., de leg., 2, 24, 60 ; CfLeg. Numae, n. 1).
6. b. – Murrata potione usos antiquos indicio est, quod – XII tab. cavetur, ne mortuo indatur (Fest., F. 158).
7. – QUI CORONAM PARIT IPSE PECUNIAVE EIUS <HONORIS> VIRTUTISVE ERGO ARDUUITUR EI . . . (Plin., N.H., 21, 3, 7 ; Cic., de leg., 2, 24, 60).
8. – . . . NEVE AURUM ADDITO. AT CUI AURO DENTES IUNCTI ESCUNT. AST IM CUM ILLO SEPELIET URETVE, SE FRAUDE ESTO (Cic., de leg., 2, 24, 60).
9. – rogum bustumve novum vetat propius LX pedes adigi aedes alienas invito domino (Cic., de leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest., P. 32, 84).
10. – forum – bustumve usucapi vetat (Cic., de leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest., P. 32, 84).

 
Tabula XI
 

 
1. – (Decemviri) cum X tabulas summa legum aequitate prudentiaque conscripsissent, in annum posterum Xviros alios subrogaverunt, – qui duabus tabulis iniquarum legum additis – conubia – ut ne plebi cum patribus essent, inhumanissima lege sanxerunt (Cic., de rep., 2, 36, 61 ; 2, 37, 63 ; Cf. Dion., 10, 60, 5 ; Liv., 4, 4, 5 ; Gai., 6 ad XII tab., D., 50, 16, 238).
2. – Tuditanus refert, – Xviros, qui decem tabulis duas addiderunt, de intercalando populum rogasse. Cassius eosdem scribit auctores (Macr., Sat., 1, 13, 21 ; CfLeg. Romuli, n. 6 ; Macr., Sat., 1, 13, 12-15 ; Censorin., de die nat., 20, 6 ; D., 50, 16, 98, 1).
3. – E quibus (libris de rep.) unum ἱστορικὸν requiris de Cn. Flavio Anni f. – Ille vero ante Xviros non fuit. – Quid ergo profecit, quod protulit fastos ? Occultatam putant quodam tempore istam tabulam, ut dies agendi peterentur a paucis (Cic., ad Att., 6, 1. 8 ; Cf. Cic., p. Mur., 11, 25 ; Plin., N.H., 33, 1, 17 ; Liv., 9, 46, 5 ; Macr., Sat., 1, 15, 9 ; Val. Max., 2, 5, 2 ; Diod., 20, 36).

 
Tabula XII
 

 
1. – Lege autem introducta est pignoris capio, veluti lege XII tab. adversus eum, qui hostiam emisset nec pretium redderet ; item adversus eum, qui mercedem non redderet pro eo iumento, quod quis ideo locasset, ut inde pecuniam acceptam in dapem, id est in sacrificium, impenderet (Gaius, 4, 28 ; Cf. Fest., Daps ; D., 50, 16, 238, 2).
2. a. – SI SERVUS FURTUM FAXIT NOXIAMVE NO[X]IT (Ulp., 8 ad ed., D., 9, 4, 2, 1 ; Fest., Noxia ; D., 47, 6, 5 ; 50, 16, 283, 3 ; Paul., Sent., 2, 31, 7).
2. b. – Ex maleficiis filiorum familias servorumque – noxales actiones proditae sunt, uti liceret patri dominove aut litis aestimationem sufferre aut noxae dedere – . Constitutae sunt – aut legibus aut edicto praetoris : legibus velut furti lege XII tabularum cet (Gaius, 4, 75. 76).
3. – SI VINDICIAM FALSAM TULIT, SI VELIT IS . . . TOR ARBITROS TRIS DATO, EORUM ARBITRIO . . . FRUCTUS DUPLIONE DAMNUM DECIDITO (Fest., Vindiciae).
4. – Rem, de qua controversia est, prohibemur (lege XII tab.) in sacrum dedicare : alioquin dupli poenam patimur, – sed duplum utrum fisco an adversario praestandum sit, nihil exprimitur (Gai., 6 ad XII tab., D., 44, 6, 3).
5. – in XII tabulis legem esse, ut quodcumque postremum populus iussisset, id ius ratumque esset (Liv., 7, 17, 12 ; Cf. Liv., 9, 34, 6. 7).

 
Fragmenta incertae sedis
 

 
1. – Nancitor (nanxitor Mueller) in XII nactus erit, prenderit (Fest., F. 166). Fortasse ad XII. 12, 1- respicitur ; nam etiam in foedere Latino est : si quid pignoris nancitur.
2. – Quando – in XII – cum c littera ultima scribitur (Fest., F. 258).
3. – ‘Sub vos placo’ in precibus fere cum dicitur, significat id quod ‘supplico’ (supplicio cod.), ut in legibus ‘transque dato’, ‘endoque (edendoquae cod.) plorato’ (Fest., F. 309).
4. – ‘dolo malo’ – quod – addidit ‘malo’ – ἀρχαισμός est, quia sic in XII tab. a veteribus scriptum est (Donat., ad Ter. Eun., 515 : 3, 3, 9).
5. – ab omni iudicio poenaque provocari licere indicant XII tabulae compluribus legibus (Cic., de rep., 2, 31, 54).
6. – Nullum – vinculum ad adstringendam fidem iureiurando maiores artius esse voluerunt ; id indicant leges in XII tabulis (Cic., de off., 3, 31, 111).
7. – XII tabulis ortus – et occasus nominantur (Plin., N.H., 7, 60, 212).
8. – olim aereis tantum nummis utebantur, et erant asses, dupundii, semisses, quadrantes, nec ullus aureus vel argenteus nummus in usu erat, sicuti ex lege XII tab. intellegere possumus (Gaius, 1, 122).
9. – Duobus negativis verbis quasi permittit lex (XII tab.) magis quam prohibuit : idque etiam Servius (Sulpicius) animadvertit (Gai., 5 ad XII tab., D., 50, 16, 237).
10. – Detestatum est testatione denuntiatum (Gai., 6 ad XII tab., D., 50, 16, 238, 1).
11. – Per ipsum fere tempus, ut decemviraliter loquar, lex de praescriptione tricennii fuerat ‘proquiritata’ (Sidon. Apoll., Ep., 8, 6, 7).
 


►  Bibliography

 
 
Alessandro d'Alessandro, Dies geniales, Roma, 1520 ; Turnebus, Adversariorum libri triginta, Paris, 1580 ; Crispini, Imp. Caes. Justiniani Institutionum libri IV..., Frankfurt, 1591 ; Cuiacius, Observationum et emendationum Libri XXVIII, Köln, 1598 ; Gothofredus, Fragmenta Duodecim Tabularum, Heidelberg, 1616 ; Funceius, Leges XII Tabularum, fragmentis restitutæ et illustratæ, Rinteln, 1744 ; Tissot, Le trésor de l'ancienne jurisprudence romaine, I, Metz, 1811, pp. 15-82 ; Dirksen, Versuche zur Kritik und Auslegung der Quellen des römischen Rechts, Leipzig, 1823, pp. 234-358 ; Dirksen, Uebersicht der bisherigen Versuche zur Kritik und Herstellung des Textes der Wölf-Tafel-Fragmente, Leipzig, 1824 ; Schoell, Legis Duodecim Tabularum Reliquiae, Leipzig, 1866 ; Wordsworth, Fragments and Specimens of Early Latin, Oxford, 1874 ; Mears, The Institutes of Gaius and Justinian, The Twelve Tables..., London, 1882 ; Voigt, Die XII Tafeln : Geschichte und System des Civil- und Criminalrechtes, wie Processes der XII Tafeln nebst deren Fragmenten, Leipzig, 1883 ; Allen, Remnants of early latin, Boston, 1884 ; Cogliolo, Manuale delle fonti del diritto romano, Torino, 1885-87 ; Goodwin, The twelve tables, London, 1886 ; Goetz, Ad legem XII tabularum adnotationes glossematicae, Jena, 1889 ; Bremer, Iurisprudentiae Antehadrianae quae supersunt, Leipzig, 1896-1901 ; Cortellini, Leggi delle XII tavole, Milano, 1900 ; Thatcher, The Library of Original Sources, III, Milwaukee, 1907 ; Bruns, Fontes Iuris Romani Antiqui, Tübingen, 1909, pp. 15-44 ; Rotondi, Leges publicae populi Romani, Milano, 1912, pp. 201-203 ; Berger, RE, IV A, 1 (1932), col. 1900-1949 ; Scott, The Civil Law, I, Cincinnati, 1932 ; Berger, St. Riccobono, I, Palermo, 1936, pp. 585-640 ; Girard, Textes de droit romain, 6th ed., Paris, 1937, pp. 9 ss. ; Warmington, Remains of Old Latin, III, Cambridge, 1938, pp. 424-515 ; Daube, Cambridge Law Journal, 7, 1939, pp. 23-54 ; Riccobono, FIRA, I, Firenze, 1941, pp. 21-75 ; Kaser, Eigentum und Besitz im älteren römischen Recht, Weimar, 1943 ; Ciulei, ZSS, 64, 1944, pp. 350-354 ; Düll, Das Zwölftafelgesetz : Texte, Übersetzungen und Erläuterungen, München, 1944 ; Levy-Bruhl, RHD, 24-25, 1946, pp. 142-143 ; Levy-Bruhl, Journ. d'Hist. du Dr., Paris 1947, pp. 35-50 ; Nóbrega, A Lei das XII Tábuas, Rio de Janeiro, 1947 ; Daube, St. Solazzi, Napoli, 1948, pp. 93-156 ; Guarino, St. Solazzi, Napoli, 1948, pp. 21-46 ; Levy-Bruhl, St. Solazzi, Napoli, 1948, pp. 318-323 ; Noailles, Fas et ius, Paris, 1948, pp. 223-282 ; Guarino, Ann. Sem. Giur. Univ. Catania, 3, 1948-49, pp. 194-217 ; Berger, Oxford Classical Dictionary, Oxford, 1949, p. 929 ; Kaser, Das altrömische Ius, Göttingen, 1949 ; Coleman-Norton, CJ, 46, 1950-51, pp. 51-60 and 127-134 ; Levy-Bruhl, RHD, 29, 1951, pp. 308 ss. ; Perrin, RHD, 29, 1951, pp. 383-405 ; von Lübtow, Fest. Schulz, I, Weimar, 1951, pp. 263-269 ; Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien, 1953, pp. 31, 37-38, 188, 192, 250, 338, 357 ss. and 478 ; Lemosse, RHD, 32, 1954, pp. 471 ss. ; Lepointe, RIDA, 2, 1955, pp. 287-302 ; Staveley, Historia, 3, 1955, pp. 412-488 ; Coli, Iura, 7, 1956, pp. 285-302 ; Wieacker, RIDA, 3, 1956, pp. 459-491 ; Cancelli, Leggenda e storia delle Dodici Tavole, Roma, 1959 ; Carbonnier, Mél. Lévy-Bruhl, Paris, 1959, pp. 345-350 ; Coleman-Norton, The twelve tables, Princeton, 1960 ; Lévy-Bruhl, Recherches sur les actions de la loi, Paris, 1960 ; Mayer-Maly, ZSS, 77, 1960, pp. 16-51 ; Bourne, Coleman-Norton & Johnson, Ancient Roman statutes, Austin, 1961, pp. 9-18, n. 8 ; Daube, Jewish Journal of Sociology, 3, 1961, pp. 3-28 ; Gioffredi, SDHI, 27, 1961, pp. 343-350 ; Mayer-Maly, ZSS, 78, 1961, pp. 221-276 ; Meira, A lei das XII Tabuas fonte do direito publico e privado, Rio de Janeiro, 1961 ; Ogilvie, Latomus, 21, 1962, pp. 477-483 ; de Visscher, Mél. Meylan, I, Lausanne, 1963, pp. 359-366 ; Lauria, Ius Romanum, I, 1, Napoli, 1963 ; Ruschenbuch, Hist., 12, 1963, pp. 250-253 ; Sbordone, Synteleia Arangio-Ruiz, Napoli, 1964, pp. 334-339 ; Kunst, ZSS, 82, 1965, pp. 329-340 ; Delz, MH, 23, 1966, pp. 69-83 ; Strzececki, EOS, 66, 1966, pp. 108-114 ; Santoro, Ann. Sem. Giur. Palermo, 30, 1967 ; Guillen, Helmantica, 19, 1968, pp. 43-111 ; Sato, Lex XII tabularum, Tokyo, 1969 ; Thormann, Der doppelte Ursprung der Mancipatio, München, 1969 ; Wieacker, St. Volterra, III, Milano, 1969, pp. 757-784 ; Radke, Fest. von Lübtow, Berlin, 1970, pp. 223-224 ; Kaser, St. Donatuti, Milano, 1973, pp. 523-546 ; Pagliaro, Testo e esegesi delle XII tavole, I, Firenze, 1973 ; Behrends, Der Zwölftafelprozess, Göttingen, 1974 ; Watson, Rome of the XII Tables, Princeton, 1975 ; Girard & Senn, Les lois des Romains, Napoli, 1977, pp. 22-73 ; Reynolds, Texts and Transmission, Oxford, 1983 ; Völkl, Die Verfolgung der Körperverletzung im frühen römischen Recht, Vienna, 1984 ; Wieacker, Römische Rechtsgeschichte, I, München, 1988, p. 425 ; Härtel & Huchthausen, Römisches Recht, 4th ed., Berlin-Weimar, 1991 ; Diliberto, Materiali per la palingenesi delle XII Tavole, I, Cagliari, 1992 ; d'Ippolito, Questioni decemvirali, Napoli, 1993 ; Garcia Gonzales & Rascon Garcia, Ley de las XII Tablas, Madrid, 1993 ; Liebs, Römisches Recht, Göttingen, 1993 ; Crawford et al., Roman Statutes, II, London, 1996, pp. 555-721, n. 40 ; Zablocka, Ustawa XII Tablic. Rekonstrukcje doby renesansu, Warszawa, 1998 ; Agnati, Le dodici tavole : il versetto VII, 8 e l'actio aquae pluviae arcendae, Cagliari, 2000 ; Diliberto, Bibliografia ragionata delle edizioni a stampa della Legge delle XII Tavole (secoli XVI-XX), Roma, 2001 ; Agnati, Leges Duodecim Tabularum : Tabulae I-VI, Cagliari, 2002 ; Fögen, Römische Rechtsgeschichten : Über Ursprung und Evolution eines sozialen Systems, Göttingen, 2002 ; Flach, Das Zwölftafelgesetz - Leges XII tabularum, Darmstadt, 2004 ; Humbert, Le Dodici Tavole : Dai decemviri agli Umanisti, Pavia, 2005 ; Schiavone, Ius : L'invenzione del diritto in Occidente, Torino, 2005 ; Corbino, Il danno qualificato e la lex Aquilia, 2nd ed., Padova, 2008 ; Schiavone & Bouffartigue, Ius : L'invention du droit en Occident, Paris, 2008, pp. 99 ss.
 


Traduction française          English translation