Leges Regiae ( Riccobono )

LEGES REGIAE

Laws of the Kings

( 753-509 ? BC )

( S. Riccobono, Fontes iuris Romani antejustiniani, I, Firenze, 1941, pp. 1-20 ).

753 - 716 • 716 - 673 • 673 - 640 • 640 - 616 • 616 - 578 • 578 - 534 • 534 - 509

I.– ROMULUS ( 753-716 )

1. – Latin translation : Romulus postquam potiores ab inferioribus secreuit, mox leges tulit et, quid utrisque faciendum esset statuit : patricii sacerdotiis et magistratibus fungerentur et iudicarent, plebeii uero agros colerent et pecus alerent et mercennarias artes exercerent. Patriciorum fidei addidit et commisit plebeios, permittens unicuique quem ipse sibi uellet eligere patronum, patronatum appellans hoc patrocinium (Dion., 2, 9 ; Cf. Cic., de rep., 2, 9, 16).

2. – Latin translation : Constitutum tunc est ab illo ius patronatus tale : patricios oportebat clientibus suis iura interpretari, lites pro eis, si iniuria afficerentur, intendere, agentibus adesse ; clientes uero oportebat patronos suos iuuare in collocandis filiabus, si parentes opibus carerent, ab hostibus redimere eos si ipsi aut liberi capti essent, et tam iudiciorum priuatorum aestimationes quam publicas multas, si condemnati essent, pro eis soluere. Communiter autem utrisque ius fasque non erat inuicem se accusare, testimonium aduersum alterum dicere uel suffragium contrarium ferre. Quod si quis eiusmodi alicuius facinoris conuictus esset, proditionis lege, quam Romulus sanxerat, obnoxius erat, condemnatumque interficere, ut Diti sacrum, cuilibet licebat (Dion., 2, 10, 1-3 ; Cf. Horat., ep., 2, 1, 104 ; Plut., Rom., 13 ; XII Tab., 8, 21).

3. – Latin translation : Romulus cum haec constituisset, consultores instituere decreuit, quibuscum res publicas administraret, e patriciis C uiros eligens. His constitutis, distribuit potestates, quas unumquemque habere uolebat. Ac regi quidem haecce attribuit iura : primum ut sacrorum et sacrificiorum haberet principatum, tum ut legum morumque patriorum esset custos, de grauioribus delictis ipse cognosceret, leuiora senatoribus committeret, senatum cogeret et populum conuocaret et in bello summum haberet imperium. Consilio senatus hanc potestatem dedit, ut deliberaret et suffragium ferret de qualibet re, quam rex ad eum retulisset. Populo uero haec tria concessit, magistratus creare et leges sancire et de bello decernere, quando rex rogationem ad eum tulisset. Suffragia autem ferebat non simul totus populus, sed curiatim conuocatus (Dion., 2, 12, 1 ; 2, 14, 1-3).

4. – Latin translation : Necessitatem imposuit Romulus ciuibus, omnem uirilem prolem educare et filias primogenitas, necare uero nullum fetum triennio minorem, nisi natum mutilum aut monstrum statim post partum : hos a parentibus exponi non prohibuit, dummodo eos prius ostenderent quinque uicinis proximis, iique id comprobassent ; in eos uero, qui legibus istis non obtemperarent, poenas statuit cum alias tum etiam hanc, bona eorum pro parte dimidia publicari (Dion., 2, 15 ; Cf. XII Tab., 4, 1).

5. – Latin translation : Multis personis sacra administranda adsignauit ; legem posuit, ut ex singulis curiis bini crearentur, L annis maiores, quos non ad certum aliquod tempus honores istos habere constituit, sed quamdiu uiuerent, immunes a militia propter aetatem, ab urbanis uero muneribus per legem. Omnes sacerdotes a curiis constituit creari, ab interpretibus uero rerum diuinarum per auspicia confirmari (Dion., 2, 21, 1-3 ; 2, 22, 3).

6. – Latin translation : Romulus una lege lata ad modestiam adduxit mulieres. Quae lex haec erat : uxorem iustam, quae nuptiis sacratis (confarreatione) in manum mariti conuenisset, communionem cum eo habere omnium bonorum et sacrorum (Dion., 2, 25, 1. 2).

7. – Latin translation : De his cognoscebant cognati cum marito : de adulteriis et si qua uinum bibisse argueretur ; hoc utrumque enim morte punire Romulus concessit (Dion., 2, 25, 6 ; Cf. Fest., L. 197, Osculana pugna ; Plin., N.H., 14, 13 ; Gell., 10, 23, 4).

8. – Latin translation : (Romulus) omnem potestatem in filium patri concessit, idque toto uitae tempore, siue eum carcere includere, siue uerberare, siue uinctum ad opera rustica detinere, siue occidere uellet. – Etiam uendere filium permisit patri ; – quin etiam hoc concessit patri, ut usque ad tertiam uenditionem per filium adquireret : post tertiam uero uenditionem liberabatur filius a patre (Dion., 2, 26, 4 ; 2, 27, 1-3 ; Cf. Papin., Coll., 4, 8 ; XII Tab., 4, 2).

9. – Latin translation : Constituit quoque leges quasdam, inter quas illa dura est, quae uxori non permittit diuertere a marito, at marito permittit uxorem repudiare propter ueneficium circa prolem uel subiectionem clauium uel adulterium commissum ; si uero aliter quis a se dimitteret uxorem, bonorum eius partem uxoris fieri, partem Cereri sacram esse iussit ; qui autem uenderet uxorem, diis inferis immolari (Plut., Rom., 22, 3).

10. – Latin translation : Singulare est, quod (Romulus), cum nullam in parricidas statuerit poenam, omne homicidium appellauit parricidium (Plut., Rom., 22, 4 ; Cf. Leg. Numae, 16).

11. – SI NURUS, SACRA DIVIS PARENTUM ESTOD (Fest., F. 230, plorare ; Cf. Leg. Ser. Tulli, 6).

12. – Haec fuit a Romulo annua ordinata dimensio, qui – annum X mensium, dierum uero CCCIIII habendum esse constituit mensesque ita disposuit, ut quattuor ex his XXXI, sex vero XXX haberent dies (Macr., Sat., l, 12, 38 ; 1, 12, 5).

13. – Quando – primum intercalatum sit, uarie refertur, et Macer quidem Licinius eius rei originem Romulo adsignat (Macr., Sat., l, 13, 20 ; Cf. XII Tab., 11, 2).

II.– NUMA POMPILIUS ( 716-673 )

1. – Pompilius animos propositis legibus his, quas in monumentis habemus, – religionum caerimoniis mitigavit, omnesque partes religionis statuit sanctissime (Cic., de rep., 2, 14, 26). 2. – (Numa) legum etiam scriptor fuit, quas scitis extare (Cic., de rep., 5, 2, 3). 3. – (Numa) – urbem novam, conditam vi et armis, iure – legibusque ac moribus de integro condere parat (Liv., 1, 19, 1).

—————————

1. – Numa constituit, ut pisces, qui squamosi non essent, ni pollucerent (Hemin. apud Plin., N.H., 32, 2, 20 ; Cf. Fest., F. 253).

2. – M. Varro ait – esse etiam Pompili regis legem opimorum spoliorum talem : CUIUS AUSPICIO CLASSE PROCINCTA OPIMA SPOLIA CAPIUNTUR, IOVI FERETRIO BOVEM CAEDITO ; QUI CEPIT, AERIS CCC DARIER OPORTEAT. SECUNDA SPOLIA, IN MARTIS ARAM IN CAMPO SOLITAURILIA, UTRA VOLUERIT, CAEDITO ; [QUI CEPIT, AERIS CC DATO.] TERTIA SPOLIA, IANUI QUIRINO AGNUM MAREM CAEDITO ; C QUI CEPERIT EX AERE DATO. CUIUS AUSPICIO CAPTA, DIS PIACULUM DATO (Fest., L. 189, opima ; Cf. Serv. in Verg. Aeneid., 6, 860 ; Plut., Marc., 8).

3. – Latin translation : e legibus Numae, in quibus etiam haec est scripta : si pater filio permiserit uxorem ducere, quae iure particeps sit et sacrorum et bonorum, patri iam non ius esse filium uendendi (Dion., 2, 27, 4 ; Cf. Plut., Numa, 17).

4. – Latin translation : omnem de rebus diuinis legislationem scriptis complexus in octo diuisit partes, quot erant sacerdotum collegia. (curiones, flamines, tribuni celerum, augures, uirgines uestales, salii, fetiales, pontifices) (Dion., 2, 63-74 ; Cf. Liv., 1, 20, 6).

5. – Latin translation : de terminis agrorum legislatio : iubens unumquemque terminare agrum suum et lapides in finibus ponere, eos Ioui Termino sacrauit ; si quis uero terminos sustulisset uel transtulisset, deo sacrum esse qui fecisset, sanxit (Dion., 2, 74, 2. 3 ; Cf. Fest., P. 368).

6. – (Numa) nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agi utile futurum erat (Liv., 1, 19, 7).

7. – VINO ROGUM NE RESPARGITO (Plin., N.H., 14, 12, 88 ; Cf. XII Tab., 10, 6a).

8. – ex imputata uite libari uina diis nefas (Numa) statuit (Plin., N.H., 14, 12, 88 ; Cf. Plut., Numa, 14).

9. – Latin translation : Magnos (Vestalibus) dedit honores, inter quos testandi uiuo patre ius, et reliqua sine tutore agendi, ut uiuerent ad exemplum matrum trium liberorum (Plut., Numa, 10, 5 ; Cf. XII Tab., 5, 1).

10. – Latin translation : (Numa) officium lugendi secundum aetates et tempora constituit, ut puerum trimo minorem ne quis lugeat, maiorem ne plures menses, quam annos uixerit, usque ad decem : nec quemquam cuiusuis aetatis ultra ; sed longissimi luctus tempus esse decem mensium. Per quod spatium uxoribus quoque defunctorum a secundis nuptiis abstinendum est ; et si qua prius nupserit, bouem fetam immolare debebat ex illius lege (Plut., Numa, 12, 3 ; Cf. F. Vat., 321).

11. – Latin translation : De ceteris eius institutis maximam admirationem habet plebis per artificia distributio ; haec uero fuit : tibicinum, aurificum, fabrorum tignariorum, tinctorum, sutorum, fullonum, fabrorum aerariorum, figulorum ; reliquas artes in unum coëgit unumque ex iis omnibus fecit corpus ; consortia et concilia et sacra cuique generi tribuens conuenientia (Plut., Numa, 17, 1. 3. 4).

12. – Negat lex regia, mulierem, quae praegnas mortua sit, humari, antequam partus ei excidatur ; qui contra fecerit, spem animantis cum grauida peremisse uidetur (Marcel. lib. 28 dig., D., 11, 8, 2).

13. – PAELEX ARAM IUNONIS NE TANGITO ; SI TANGIT, IUNONI CRINIBUS DEMISSIS AGNUM FEMINAM CAEDITO (Fest., P. 222, Paelices ; Cf. Gell., 4, 3, 3).

14. – SI HOMINEM FULMEN (?) OCCISIT, NE SUPRA GENUA TOLLITO. HOMO SI FULMINE OCCISUS EST, EI IUSTA NULLA FIERI OPORTET (Fest., F. 178, Occisum).

15. – Aliuta antiqui dicebant pro aliter – ; hinc est illud in legibus Numae Pompili : SI QUISQUAM ALIUTA FAXIT, IPSOS IOVI SACER ESTO (Fest., P. 6).

16. – SI QUI HOMINEM LIBERUM DOLO SCIENS MORTI DUIT, PARICIDAS ESTO (Fest., P. 221, Parrici ; Cf. Leg. Romuli, 10).

17. – In Numae legibus cautum est, ut si quis imprudens occidisset hominem, pro capite occisi agnatis eius in contione offerret arietem (Serv. in Verg. ecl., 4, 43 ; Cf. Serv. in Verg. georg., 3, 387).

18. – Numa (anno Romuli) L dies addidit, ut in CCCLIIII dies, quibus XII lunae cursus confici credidit, annus extenderetur ; atque his L a se additis adiecit alios VI, retractos illis VI mensibus qui XXX habebant dies, – factosque LVI dies in duos nouos menses pari ratione diuisit : ac – priorem Ianuarium nuncupauit primumque anni esse uoluit, – secundum dicauit Februo deo. – Paulo post Numa in honorem inparis numeri – unum adiecit diem, quem Ianuario dedit – Ianuarius igitur, Aprilis, Iunius, Sextilis, September, Nouember, December, XXVIIII censebantur diebus ; – Martius uero, Maius, Quinctilis et October dies XXX singulos possidebant, Februarius XXVIII retinuit dies (Macr., Sat., 1, 13, 1-7 ; Cf. Leg. Romuli, 12 ; Cens., de die nat., 20, 4 ; Liv., 1, 19, 6 ; Plut., Numa, 18, 19 ; Ovid., Fast., 1, 43).

19. – Latin translation : Id quoque a Numa institutum est, ut sacerdotes aheneis forficibus, non ferreis tonderentur (Lyd., Mens., 1, 31).

III.– TULLUS HOSTILIUS ( 673-640 )

1. – (Tullus) constituit ius, quo bella indicerentur, quod – sanxit fetiali religione, ut omne bellum, quod denuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse atque impium iudicaretur (Cic., de rep., 2, 17, 31).

2. – Latin translation : Lex lata est propter illum casum (Horatiorum), qua usque ad meam aetatem utuntur, iubens, si cui trigemini nascerentur filii, ei de publico alimenta ad pubertatem usque suppeditari (Dion., 3, 22).

3. – Latin translation : Sociis et proditionis consciis iudicia rex constituit et conuictos secundum legem de desertoribus et proditoribus interfecit (Dion., 3, 30).

4. – Rex (Tullus) – ‘Duumuiros’, inquit, ‘qui Horatio perduellionem iudicent, secundum legem facio’. Lex horrendi carminis erat : Duumuiri perduellionem iudicent : si a duumuiris prouocarit, prouocatione certato : si uincent, caput obnubito, infelici arbori reste suspendito, uerberato uel intra pomerium uel extra pomerium (Liv., 1, 26, 5. 6 ; Cf. Fest., F. 279, Sororium tigillum ; Cic., de rep., 2, 31, 54 ; Liv., 1, 26, 13).

5. – Addidit Claudius sacra ex legibus Tulli regis piaculaque (propter incestum fratris et sororis) – per pontifices danda (Tac., Ann., 12, 8).

IV.– ANCUS MARCIUS ( 640-616 )

1. – Ut tamen, quoniam Numa in pace religiones instituisset, a se bellicae caerimoniae proderentur, nec gererentur solum sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius ab antiqua gente Aequiculis, quod nunc fetiales habent, descripsit, quo res repetuntur (Liv., 1, 32, 5 ; Cf. Leg. Tull. Host., 1).

V.– TARQUINIUS PRISCUS ( 616-578 )

1. – Tarquinius, – ut de suo imperio legem tulit, principio duplicauit – pristinum patrum numerum, et antiquos patres ‘maiorum gentium’ appellauit, quos priores sententiam rogabat, a se adscitos ‘minorum’ (Cic., de rep., 2, 20, 35 ; Cf. Liv., 1, 35, 6 ; Dion, 3, 67).

2. – Latin translation : Legati (Etruscorum) aderant ferentes insignia imperii, quibus ipsi reges suos ornabant, portantes coronam auream, sellam eburneam, sceptrum aquila in capite ornatum, tunicam purpuream auro distinctam, togam purpuream pictam. Tarquinius tamen his honoribus non statim usus est, ut plerique scriptorum Romanorum tradunt, sed senatus populique arbitrio permittens, an recipiendi honores essent, tum demum cum omnes consensissent eos accepit (Dion., 3, 61, 1 ; 3, 62, 1).

VI.– SERVIUS TULLIUS ( 578-534 )

1. – Latin translation : leges cum de contractibus tum de delictis per curias tulit, erant autem numero fere quinquaginta (Dion., 4, 13, 1).

2. – Latin translation : incensis poenam constituit, bonis priuari et uirgis caesos uenum dari (Dion., 4, 15, 6).

3. – Latin translation : Tullius seruis manumissis ciuitatem habere concessit ; iubens enim una cum liberis aliis omnibus etiam libertos censeri, in quattuor tribus urbanas eos distribuit, – eosque ad omnia quae publica essent aeque admisit ac ceteros plebeios (Dion., 4, 22, 4).

4. – Latin translation : ille iudiciis publicis separatis a priuatis ipse quidem de criminibus ad rem publicam pertinentibus suscepit cognitionem, rerum autem priuatarum priuatos iudices esse iussit, quibus normas et regulas leges dedit a se conscriptas (Dion., 4, 25, 2).

5. – Censum – instituit, – classes centuriasque et – ordinem ex censu descripsit (Liv., 1, 42, 5).

6. – SI PARENTEM PUER VERBERIT, AST OLLE PLORASSIT, PUER DIVIS PARENTUM SACER ESTO (Fest., F. 230, plorare ; Cf. Leg. Romuli, 11).

VII.– TARQUINIUS SUPERBUS ( 534-509 )

1. – Latin translation : (Tarquinius) leges a Tullio scriptas, per quas non, ut antea, in contractibus a patriciis uexabantur, omnes sustulit, et ne tabulas quidem, in quibus erant scriptae, reliquit, sed has quoque ex foro summoueri iubens deleuit (Dion., 4, 43, 1 ; Cf. Dion., 5, 2).

► Bibliography

Dirksen, Übersicht der bisherigen Versuche zur Kritik und Herstellung des Textes der Überbleibsel von den Gesetzen der römischen Könige, Leipzig, 1823, pp. 234-358 ; Zumpt, Römisches Kriminalrecht, I, 1, Berlin, 1865, pp. 15-41 ; Schwegler, Römische Geschichte, I, Tübingen, 1867, pp. 23-28 ; Bernhöft, Staat und Recht der römischen Königszeit, Stuttgart, 1882, pp. 116-118 ; Navet, Revue politique et littéraire, 31, 1883, pp. 361-365 ; Ferrini, Storia delle fonti del diritto romano, Milan, 1885, pp. 1-4 ; Karlowa, Staatsrecht und Rechtsquellen.., I, Leipzig, 1885, pp. 105-107 ; Jörs, Römische Staatswissenschaft zur Zeit der Republik bis auf die Catonen, I, Berlin, 1888, pp. 59-65 ; Mommsen, Römisches Staatsrecht, II, 3, Leipzig, 1888, pp. 36-47 ; Cuq, Institutions juridiques des Romains, I, Paris, 1891, pp. 6-9 and 56-61 ; Krueger, Histoire des sources du droit romain, Paris, 1894, pp. 3-10 ; Girard, Les six premiers siècles de Rome.., I, Paris, 1901, p. 27 ; Baviera, Arch.Giur., 12, 1903, pp. 255-276 ; Cuq, DS, V, Paris, 1904, p. 1173 ; Zocco-Rosa, RISG, 39, 1905, pp. 73-96 ; Rotondi, Leges publicae populi Romani, Milano, 1912, p. 49 ; Pais, Ricerche sulla storia e sul diritto pubblico di Roma, Roma, 1915, pp. 243 ss. ; Kipp, Geschichte der Quellen des römischen Rechts, 4th ed., Leipzig, 1919, pp. 25-27 ; Steinwenter, RE, X, 2 (1919), c. 1285 ; Kuebler, Geschichte des römischen Rechts, Leipzig, 1925, pp. 9 ss. ; Schwyzer, RhMus, 76, 1927, pp. 433-439 ; Bickel, RhMus, 80, 1931, pp. 279-298 ; Weiss, Grundzüge der römischen Rechtsgeschichte, Reichenberg, 1936, p. 19 ; Carcopino, MEFRA, 54, 1937, pp. 344-376 ; Girard, Textes de droit romain, 6th ed., Paris, 1937, pp. 3 ss. ; Riccobono, FIRA, I, Firenze, 1941, pp. 1-20 ; Paoli, RHD, 1946-47, pp. 139-140 and 157-200 ; di Paola, St. Solazzi, Napoli, 1948, pp. 631-651 ; Kaser, Das altrömische Ius, Göttingen, 1949, p. 43 ; Steinwenter, RE, XVIII, 3 (1949), c. 1006 ; Westrup, Introduction to early Roman Law, IV, 1, London, 1950, pp. 47, 57 ; Berger, Encyclopedic dictionary of Roman Law, Philadelphia, 1953, p. 546 ; Caes, De Katholieke Encyclopaedie, XVI, Amsterdam-Anvers, 1953, p. 363 ; Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien, 1953, pp. 353 ss. and 474 ; Kunkel, Fest. Gutzwiller, Basel, 1959, pp. 3-22 ; Marouzeau, Mél. Lévy-Bruhl, Paris, 1959, pp. 435-444 ; Gabba, Ath, 48, 1960, pp. 175-225 ; Bourne, Coleman-Norton & Johnson, Ancient Roman Statutes, Austin, 1961, pp. 3-6, n. 1 ; Bonfante, St. Betti, II, Milano, 1962, pp. 87-96 ; Hooker, Numen, 10, 1963, pp. 87-132 ; Busek, RISG, 95, 1968, pp. 197-203 ; Tondo, SDHI, 37, 1971, pp. 1-73 ; Watson, JRS, 62, 1972, pp. 100-105 ; Girard & Senn, Les lois des Romains, Napoli, 1977, pp. 1-22 ; Bujuklic, RIDA, 45, 1998, pp. 89-142 ; Franciosi, Leges regiae, Napoli, 2003 ; Fiorentini in Carandini, La leggenda di Roma, III, Milano, 2011, pp. 281-385.