Livius, IV ( Nisard, Paris, 1864 ).
  

1. (1) Hos secuti M. Genucius et C. Curtius consules. Fuit annus domi forisque infestus. Nam principio et de conubio patrum et plebis C. Canuleius tribunus plebis rogationem promulgauit, (2) qua contaminari sanguinem suum patres confundique iura gentium rebantur, et mentio primo sensim inlata a tribunis ut alterum ex plebe consulem liceret fieri, eo processit deinde ut rogationem nouem tribuni promulgarent, ut populo potestas esset, seu de plebe seu de patribus uellet, consules faciendi. (3) Id uero si fieret, non uolgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum imperium credebant. (4) Laeti ergo audiere patres Ardeatium populum ob iniuriam agri abiudicati descisse, et Veientes depopulatos extrema agri Romani, et Volscos Aequosque ob communitam uerruginem fremere ; adeo uel infelix bellum ignominiosae paci praeferebant. (5) His itaque in maius etiam acceptis, ut inter strepitum tot bellorum conticescerent actiones tribuniciae, dilectus haberi, bellum armaque ui summa apparari iubent, si quo intentius possit quam T. Quinctio consule apparatum sit. (6) Tum C. Canuleius, pauca in senatu uociferatus, nequiquam territando consules auertere plebem a cura nouarum legum, nunquam eos se uiuo dilectum habituros, antequam ea quae promulgata ab se collegisque essent plebes sciuisset, confestim ad contionem aduocauit.

2. (1) Eodem tempore et consules senatum in tribunum et tribunus populum in consules incitabat. Negabant consules iam ultra ferri posse furores tribunicios ; uentum iam ad finem esse ; domi plus belli concitari quam foris. Id adeo non plebis quam patrum neque tribunorum magis quam consulum culpa accidere. (2) Cuius rei praemium sit in ciuitate, eam maximis semper auctibus crescere ; sic pace bonos, sic bello fieri. (3) Maximum Romae praemium seditionum esse ; ideo singulis uniuersisque semper honori fuisse. (4) Reminiscerentur quam maiestatem senatus ipsi a patribus accepissent, quam liberis tradituri essent, uel quem ad modum plebs gloriari posset auctiorem amplioremque esse. Finem ergo non fieri nec futuram donec quam felices seditiones tam honorati seditionum auctores essent. (5) Quas quantasque res C. Canuleium adgressum ! Conluuionem gentium, perturbationem auspiciorum publicorum priuatorumque adferre, ne quid sinceri, ne quid incontaminati sit, ut discrimine omni sublato nec se quisquam nec suos nouerit. (6) Quam enim aliam uim conubia promiscua habere nisi ut ferarum prope ritu uolgentur concubitus plebis patrumque ? Vt qui natus sit ignoret, cuius sanguinis, quorum sacrorum sit ; dimidius patrum sit, dimidius plebis, ne secum quidem ipse concors. (7) Parum id uideri quod omnia diuina humanaque turbentur : iam ad consulatum uolgi turbatores accingi. Et primo ut alter consul ex plebe fieret, id modo sermonibus temptasse ; nunc rogari ut seu ex patribus seu ex plebe uelit populus consules creet. Et creaturos haud dubie ex plebe seditiosissimum quemque ; Canuleios igitur Iciliosque consules fore. (8) Ne id Iuppiter optimus maximus sineret regiae maiestatis imperium eo recidere ; et se miliens morituros potius quam ut tantum dedecoris admitti patiantur. (9) Certum habere maiores quoque, si diuinassent concedendo omnia non mitiorem in se plebem, sed asperiorem alia ex aliis iniquiora postulando cum prima impetrasset futuram, (10) primo quamlibet dimicationem subituros fuisse potius quam eas leges sibi imponi paterentur. Quia tum concessum sit de tribunis, iterum concessum esse ; (11) finem non fieri posse si in eadem ciuitate tribuni plebis et patres essent ; aut hunc ordinem aut illum magistratum tollendum esse, potiusque sero quam nunquam obuiam eundum audaciae temeritatique. (12) Illine ut impune primo discordias serentes concitent finitima bella, deinde aduersus ea quae concitauerint armari ciuitatem defendique prohibeant, et cum hostes tantum non arcessierint, exercitus conscribi aduersus hostes non patiantur, (13) sed audeat Canuleius in senatu proloqui se nisi suas leges tamquam uictoris patres accipi sinant dilectum haberi prohibiturum ? Quid esse aliud quam minari se proditurum patriam, oppugnari atque capi passurum ! Quid eam uocem animorum, non plebi Romanae, sed Volscis et Aequis et Veientibus allaturam ! (14) Nonne Canuleio duce se speraturos Capitolium atque arcem scandere posse ? Nisi patribus tribuni cum iure ac maiestate adempta animos etiam eripuerint, consules paratos esse duces prius aduersus scelus ciuium quam aduersus hostium arma.

3. (1) Cum maxime haec in senatu agerentur, Canuleius pro legibus suis et aduersus consules ita disseruit : (2) "Quanto opere uos, Quirites, contemnerent patres, quam indignos ducerent qui una secum urbe intra eadem moenia uiueretis, saepe equidem et ante uideor animaduertisse, (3) nunc tamen maxime quod adeo atroces in has rogationes nostras coorti sunt, quibus quid aliud quam admonemus ciues nos eorum esse et, si non easdem opes habere, eandem tamen patriam incolere ? (4) Altera conubium petimus, quod finitimis externisque dari solet ; nos quidem ciuitatem, quae plus quam conubium est, hostibus etiam uictis dedimus ; (5) altera nihil noui ferimus, sed id quod populi est repetimus atque usurpamus, ut quibus uelit populus Romanus honores mandet. (6) Quid tandem est cur caelum ac terras misceant, cur in me impetus modo paene in senatu sit factus, negent se manibus temperaturos, uiolaturosque denuntient sacrosanctam potestatem ? (7) Si populo Romano liberum suffragium datur, ut quibus uelit consulatum mandet, et non praeciditur spes plebeio quoque, si dignus summo honore erit, apiscendi summi honoris, stare urbs haec non poterit ? De imperio actum est ? Et perinde hoc ualet, plebeiusne consul fiat, tamquam seruum aut libertinum aliquis consulem futurum dicat ? (8) Ecquid sentitis in quanto contemptu uiuatis ? Lucis uobis huius partem, si liceat, adimant ; quod spiratis, quod uocem mittitis, quod formas hominum habetis, indignantur ; (9) quin etiam, si dis placet, nefas aiunt esse consulem plebeium fieri. Obsecro uos, si non ad fastos, non ad commentarios pontificum admittimur, ne ea quidem scimus quae omnes peregrini etiam sciunt, consules in locum regum successisse nec aut iuris aut maiestatis quicquam habere quod non in regibus ante fuerit ? (10) En unquam creditis fando auditum esse, Numam Pompilium, non modo non patricium sed ne ciuem quidem Romanum, ex Sabino agro accitum, populi iussu, patribus auctoribus Romae regnasse ? (11) L. deinde Tarquinium, non Romanae modo sed ne Italicae quidem gentis, Demarati Corinthii filium, incolam ab Tarquiniis, uiuis liberis Anci, regem factum ? (12) Ser. Tullium post hunc, captiua Corniculana natum, patre nullo, matre serua, ingenio, uirtute regnum tenuisse ? Quid enim de T. Tatio Sabino dicam, quem ipse Romulus, parens urbis, in societatem regni accepit ? (13) Ergo dum nullum fastiditur genus in quo eniteret uirtus, creuit imperium Romanum. Paeniteat nunc uos plebeii consulis, cum maiores nostri aduenas reges non fastidierint, et ne regibus quidem exactis clausa urbs fuerit peregrinae uirtuti ? (14) Claudiam certe gentem post reges exactos ex Sabinis non in ciuitatem modo accepimus sed etiam in patriciorum numerum. (15) Ex peregrinone patricius, deinde consul fiat, ciuis Romanus si sit ex plebe, praecisa consulatus spes erit ? (16) Vtrum tandem non credimus fieri posse, ut uir fortis ac strenuus, pace belloque bonus, ex plebe sit, Numae, L. Tarquinio, Ser. Tullio similis, (17) an, ne si sit quidem, ad gubernacula rei publicae accedere eum patiemur, potiusque decemuiris, taeterrimis mortalium, qui tum omnes ex patribus erant, quam optimis regum, nouis hominibus, similes consules sumus habituri ?

4. (1) "At enim nemo post reges exactos de plebe consul fuit. Quid postea ? Nullane res noua institui debet ? Et quod nondum est factum — multa enim nondum sunt facta in nouo populo, — ea ne si utilia quidem sunt fieri oportet ? (2) Pontifices, augures Romulo regnante nulli erant ; ab Numa Pompilio creati sunt. Census in ciuitate et discriptio centuriarum classiumque non erat ; ab Ser. Tullio est facta. (3) Consules nunquam fuerant ; regibus exactis creati sunt. Dictatoris nec imperium nec nomen fuerat ; apud patres esse coepit. Tribuni plebi, aediles, quaestores nulli erant ; institutum est ut fierent. Decemuiros legibus scribendis intra decem hos annos et creauimus et e re publica sustulimus. (4) Quis dubitat quin in aeternum urbe condita, in immensum crescente noua imperia, sacerdotia, iura gentium hominumque instituantur ? (5) Hoc ipsum, ne conubium patribus cum plebe esset, non decemuiri tulerunt paucis his annis pessimo publico, cum summa iniuria plebis ? An esse ulla maior aut insignitior contumelia potest quam partem ciuitatis uelut contaminatam indignam conubio haberi ? (6) Quid est aliud quam exsilium intra eadem moenia, quam relegationem pati ? Ne adfinitatibus, ne propinquitatibus immisceamur cauent, ne societur sanguis. (7) Quid ? Hoc si polluit nobilitatem istam uestram, quam plerique oriundi ex Albanis et Sabinis non genere nec sanguine sed per cooptationem in patres habetis, aut ab regibus lecti aut post reges exactos iussu populi, sinceram seruare priuatis consiliis non poteratis, nec ducendo ex plebe neque uestras filias sororesque ecnubere sinendo e patribus ? (8) Nemo plebeius patriciae uirgini uim adferret; patriciorum ista libido est ; nemo inuitum pactionem nuptialem quemquam facere coegisset. (9) Verum enimuero lege id prohiberi et conubium tolli patrum ac plebis, id demum contumeliosum plebi est. Cur enim non fertis, ne sit conubium diuitibus ac pauperibus ? (10) Quod priuatorum consiliorum ubique semper fuit, ut in quam cuique feminae conuenisset domum nuberet, ex qua pactus esset uir domo, in matrimonium duceret, id uos sub legis superbissimae uincula conicitis, qua dirimatis societatem ciuilem duasque ex una ciuitate faciatis. (11) Cur non sancitis ne uicinus patricio sit plebeius nec eodem itinere eat, ne idem conuiuium ineat, ne in foro eodem consistat ? Quid enim in re est aliud, si plebeiam patricius duxerit, si patriciam plebeius ? Quid iuris tandem immutatur ? Nempe patrem sequuntur liberi. (12) Nec quod nos ex conubio uestro petamus quicquam est, praeterquam ut hominum, ut ciuium numero simus, nec uos, nisi in contumeliam ignominiamque nostram certare iuuat, quod contendatis quicquam est.

5. (1) "Denique utrum tandem populi Romani an uestrum summum imperium est ? Regibus exactis utrum uobis dominatio an omnibus aequa libertas parta est ? (2) Oportet licere populo Romano, si uelit, iubere legem, an ut quaeque rogatio promulgata erit uos dilectum pro poena decernetis, et simul ego tribunus uocare tribus in suffragium coepero, tu statim consul sacramento iuniores adiges et in castra educes, et minaberis plebi, minaberis tribuno ? (3) Quid si non quantum istae minae aduersus plebis consensum ualerent bis iam experti essetis ? Scilicet quia nobis consultum uolebatis, certamine abstinuistis ; an ideo non est dimicatum, quod quae pars firmior eadem modestior fuit ? (4) Nec nunc erit certamen, Quirites ; animos uestros illi temptabunt semper, uires non experientur. (5) Itaque ad bella ista, seu falsa seu uera sunt, consules, parata uobis plebes est, si conubiis redditis unam hanc ciuitatem tandem facitis, si coalescere, si iungi miscerique uobis priuatis necessitudinibus possunt, si spes, si aditus ad honores uiris strenuis et fortibus datur, si in consortio, si in societate rei publicae esse, si, quod aequae libertatis est, in uicem annuis magistratibus parere atque imperitare licet. (6) Si haec impediet aliquis, ferte sermonibus et multiplicate fama bella ; nemo est nomen daturus, nemo arma capturus, nemo dimicaturus pro superbis dominis, cum quibus nec in re publica honorum nec in priuata conubii societas est."

6. (1) Cum in contionem et consules processissent et res a perpetuis orationibus in altercationem uertisset, interroganti tribuno cur plebeium consulem fieri non oporteret, (2) ut fortasse uere, sic parum utiliter in praesens Curtius respondit, quod nemo plebeius auspicia haberet, ideoque decemuiros conubium diremisse ne incerta prole auspicia turbarentur. (3) Plebes ad id maxime indignatione exarsit, quod auspicari, tamquam inuisi dis immortalibus, negarentur posse ; nec ante finis contentionum fuit, cum et tribunum acerrimum auctorem plebes nacta esset et ipsa cum eo pertinacia certaret, quam uicti tandem patres ut de conubio ferretur concessere, (4) ita maxime rati contentionem de plebeiis consulibus tribunos aut totam deposituros aut post bellum dilaturos esse, contentamque interim conubio plebem paratam dilectui fore.

---