IUSTINIANI INSTITUTIONES | ||||||||
liber tertius | ||||||||
( Based upon the Latin text of Krueger's edition ). ~ Proofreading by Dr. Philippe Paschel ~ |
||||||||
TIT. 1 TIT. 2 TIT. 3 TIT. 4 TIT. 5 TIT. 6 TIT. 7 TIT. 8 TIT. 9 TIT. 10 TIT. 11 TIT. 12 TIT. 13 TIT. 14 TIT. 15 TIT. 16 TIT. 17 TIT. 18 TIT. 19 TIT. 20 TIT. 21 TIT. 22 TIT. 23 TIT. 24 TIT. 25 TIT. 26 TIT. 27 TIT. 28 TIT. 29 |
De
hereditatibus quae ab intestato deferuntur. De legitima adgnatorum successione. De senatus consulto Tertulliano. De senatus consulto Orphitiano. De successione cognatorum. De gradibus cognationis. De successione libertorum. De adsignatione libertorum. De bonorum possessionibus. De adquisitione per adrogationem. De eo cui libertatis causa bona addicuntur. De successionibus sublatis (..) De obligationibus. Quibus modis re contrahitur obligatio. De verborum obligatione. De duobus reis stipulandi et promittendi. De stipulatione servorum. De divisione stipulationum. De inutilibus stipulationibus. De fideiussoribus. De litterarum obligatione. De consensu obligatione. De emptione et venditione. De locatione et conductione. De societate. De mandato. De obligationibus quasi ex contractu. Per quas personas nobis obligatio adquiritur. Quibus modis obligatio tollitur. |
|||||||
TIT. 1 DE HEREDITATIBUS QUAE AB INTESTATO DEFERUNTUR. |
||||||||
1. Intestatorum
autem hereditates ex lege duodecim tabularum primum ad suos heredes pertinent.
2. Sui autem heredes
existimantur, ut et supra diximus, qui in potestate morientis fuerunt:
veluti filius filia, nepos neptisve ex filio, pronepos proneptisve ex
nepote filio nato prognatus prognatave. nec interest, utrum naturales
sunt liberi an adoptivi. 2a. Quibus
connumerari necesse est etiam eos, qui ex legitimis quidem matrimoniis
non sunt progeniti, curiis tamen civitatum dati, secundum divalium constitutionum
quae super his positae sunt tenorem, suoram iura nanciscuntur: nec
non eos quos nostrae amplexae sunt constitutiones, per quas iussimus,
si quis mulierem in suo contubernio copulaverit non ab initio affectione
maritali, eam tamen cum qua poterat habere coniugium, et ex ea liberos
sustulerit, postea vero affectione procedente etiam nuptialia instrumenta
cum ea fecerit filiosque vel filias habuerit: non solum eos liberos
qui post dotem editi sunt iustos et in potestate esse patribus, sed etiam
anteriores, qui et his qui postea nati sunt occasionem legitimi nominis
praestiterunt: quod optinere censuimus, etiamsi non progeniti fuerint
post dotale instrumentum confectum liberi, vel etiam nati ab hac luce
subtracti fuerint. 2b. Ita demum tamen
nepos neptisve et pronepos proneptisve suorum heredum numero sunt, si
praecedens persona desierit in potestate parentis esse, sive morte id
acciderit sive alia ratione, veluti emancipatione: nam si per id tempus
quo quis moreretur filius in potestate eius sit, nepos ex eo suus heres
esse non potest. idque et in ceteris deinceps liberorum personis dictum
intellegimus. postumi quoque, qui, si vivo parente nati essent in
potestate futuri forent, sui heredes sunt. 3. Sui
autem etiam ignorantes fiunt heredes et, licet furiosi sint, heredes possunt
existere: quia quibus ex causis ignorantibus adquiritur nobis, ex
his causis et furiosis adquiri potest. et statim morte parentis
quasi continuatur dominium: et ideo nec tutoris auctoritate opus
est in pupillis, cum etiam ignorantibus adquiritur suis heredibus hereditas:
nec curatoris consensu adquiritur furioso, sed ipso iure. 4. Interdum
autem, licet in potestate mortis tempore suus heres non fuit, tamen suus
heres parenti efficitur, veluti si ab hostibus quis reversus fuerit post
mortem patris sui: ius enim postliminii hoc facit. 5. Per
contrarium evenit ut, licet quis in familia defuncti sit mortis tempore,
tamen suus heres non fiat, veluti si post mortem suam pater iudicatus
fuerit reus perduellionis, ac per hoc memoria eius damnata fuerit:
suum enim heredem habere non potest, cum fiscus ei succedit. sed
potest dici, ipso iure esse suum heredem, sed desinere. 6. Cum
filius filiave et ex altero filio nepos neptisve extant, pariter ad hereditatem
vocantur, nec qui gradu proximior est ulteriorem excludit: aequum
enim esse videtur, nepotes neptesque in patris sui locum succedere.
pari ratione et si nepos neptisque sit ex filio et ex nepote pronepos
proneptisve, simul vocantur. et quia placuit, nepotes neptesque,
item pronepotes proneptesque in parentis sui locum succedere, conveniens
esse visum est, non in capita, sed in stirpes hereditatem dividi, ut filius
partem dimidiam hereditatis habeat et ex altero filio duo pluresve nepotes
alteram dimidiam. item si ex duobus filiis nepotes extant et ex
altero unus forte aut duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut duos
dimidia pars pertinet, ad tres vel ad quattuor altera dimidia. 7. Cum
autem quaeritur, an quis suus heres existere potest: eo tempore
quaerendum est quo certum est aliquem sine testamento decessisse: quod
accidit et destituto testamento. hac ratione si filius exheredatus fuerit
et extraneus heres institutus est, filio mortuo postea certum fuerit heredem
institutum ex testamento non fieri heredem, aut quia noluit esse heres
aut quia non potuit, nepos avo suus heres existet, quia quo tempore certum
est intestatum decessisse patremfamilias, solus invenitur nepos.
et hoc certum est. 8. Et
licet post mortem avi natus sit, tamen avo vivo conceptus, mortuo patre
eius posteaque deserto avi testamento, suus heres efficitur. plane
si et conceptus et natus fuerit post mortem avi, mortuo patre suo desertoque
postea avi testamento, suus heres avo non existit, quia nullo iure cognationis
patrem sui patris tetigit. sic nec ille est inter liberos avo quem
filius emancipatus adoptaverat. hi autem cum non sunt quantum ad
hereditatem liberi, neque bonorum possessionem petere possunt quasi proximi
cognati. haec de suis heredibus. |
||||||||
9. Emancipati
autem liberi iure civili nihil iuris habent: neque enim sui heredes
sunt, quia in potestate esse desierunt parentis, neque alio ullo iure
per legem duodecim tabularum vocantur. sed praetor naturali aequitate
motus dat eis bonorum possessionem unde liberi, perinde ac si in potestate
parentis mortis tempore fuissent, sive soli sint sive cum suis heredibus
concurrant. itaque duobus liberis extantibus, emancipato et qui
mortis tempore in potestate fuerit, sane quidem is qui in potestate fuerit
solus iure civili heres est, id est solus suus heres est: sed cum
emancipatus beneficio praetoris in partem admittitur, evenit ut suus heres
pro parte heres fiat. 10. At
hi, qui emancipati a parente in adoptionem se dederunt, non admittuntur
ad bona naturalis patris quasi liberi, si modo cum is moreretur in adoptiva
familia sint. nam vivo eo emancipati ab adoptivo patre perinde admittuntur
ad bona naturalis patris, ac si emancipati ab ipso essent nec umquam in
adoptiva familia fuissent: et convenienter, quod ad adoptivum patrem
pertinet, extraneorum loco esse incipiunt. post mortem vero naturalis
patris emancipati ab adoptivo et quantum ad hunc aeque extraneorum loco
fiunt, et quantum ad naturalis parentis bona pertinet, nihilo magis liberorum
gradum nanciscuntur: quod ideo sic placuit, quia iniquum erat esse
in potestate patris adoptivi, ad quos bona naturalis patris pertinerent,
utrum ad liberos eius an ad adgnatos. 11. Minus
ergo iuris habent adoptivi filii quam naturales. namque naturales
emancipati beneficio praetoris gradum liberorum retinent, licet iure civili
perdunt: adoptivi vero emancipati et iure civili perdunt gradum
liberorum et a praetore non adiuvantur. et recte: naturalia
enim iura civilis ratio peremere non potest, nec quia desinunt sui heredes
esse, desinere possunt filii filiaeve aut nepotes neptesve esse:
adoptivi vero emancipati extraneorum loco incipiunt esse, quia ius nomenque
filii filiaeve, quod per adoptionem consecuti sunt, alia civili ratione,
id est emancipatione, perdunt. 12. Eadem
haec observantur et in ea bonorum possessione, quam contra tabulas testamenti
parentis liberis praeteritis, id est neque heredibus institutis,
neque ut oportet exheredatis, praetor pollicetur. nam eos quidem
qui in potestate parentis mortis tempore fuerunt et emancipatos vocat
praetor ad eam bonorum possessionem: eos vero qui in adoptiva familia
fuerunt per hoc tempus quo naturalis parens moreretur, repellit.
item adoptivos liberos emancipatos ab adoptivo patre, sicut ab intestato
ita longe minus contra tabulas testamenti, ad bona eius admittit, quia
desinunt in liberorum numero esse. 13. Admonendi
tamen sumus eos, qui in adoptiva familia sunt quive post mortem naturalis
parentis ab adoptivo patre emancipati fuerint, intestato parente naturali
mortuo, licet ea parte edicti qua liberi ad bonorum possessionem vocantur
non admittantur, alia tamen parte vocari, id est qua cognati defuncti
vocantur. ex qua parte ita admittuntur si neque sui heredes liberi
neque emancipati obstent neque adgnatus quidem ullus interveniat:
ante enim praetor liberos vocat tam suos heredes quam emancipatos, deinde
legitimos heredes, deinde proximos cognatos. 14. Sed
ea omnia antiquitati quidem placuerunt: aliquam autem emendationem
a nostra constitutione acceperunt, quam super his personis posuimus quae
a patribus suis naturalibus in adoptionem aliis dantur. invenimus
etenim nonnullos casus, in quibus filii et naturalium parentum successionem
propter adoptionem amittebant et, adoptione facile per emancipationem
soluta, ad neutrius patris successionem vocabantur. hoc solito more
corrigentes, constitutionem scripsimus per quam definivimus, quando parens
naturalis filium suum adoptandum alii dederit, integra omnia iura ita
servari atque si in patris naturalis potestate permansisset nec penitus
adoptio fuerit subsecuta: nisi in hoc tantummodo casu, ut possit
ab intestato ad patris adoptivi venire successionem. testamento
autem ab eo facto neque iure civili neque praetorio aliquid ex hereditate
eius persequi potest neque contra tabulas bonorum possessione agnita neque
inofficiosi querela instituta, cum nec necessitas patri adoptivo imponitur
vel heredem eum instituere vel exheredatum facere, utpote nullo naturali
vinculo copulatum: neque si ex Sabiniano senatus consulto ex tribus
maribus fuerit adoptatus, nam et in huiusmodi casu neque quarta ei servatur
nec ulla actio ad eius persecutionem ei competit. nostra autem constitutione
exceptus est is quem parens naturalis adoptandum susceperit: utroque enim
iure tam naturali quam legitimo in hanc personam concurrente, pristina
iura tali adoptioni servavimus, quemadmodum si paterfamilias sese dederit
adrogandum. quae specialiter et singillatim ex praefatae constitutionis
tenore possunt colligi. |
||||||||
15. Item
vetustas ex masculis progenitos plus diligens solos nepotes vel neptes,
qui ex virili sexu descendunt, ad suorum vocabat successionem, et iuri
adgnatorum eos anteponebat: nepotes autem qui ex filiabus nati sunt
et pronepotes ex neptibus cognatorum loco numerans, post adgnatorum lineam
eos vocabat, tam in avi vel proavi materni quam in aviae vel proaviae
sive paternae sive maternae successionem. divi autem principes non
passi sunt talem contra naturam iniuriam sine competenti emendatione relinquere:
sed cum nepotis et pronepotis nomen commune est utrisque qui tam ex masculis
quam ex feminis descendunt, ideo eundem gradum et ordinem successionis
eis donaverunt: sed ut aliquid amplius sit eis qui non solum naturae
sed etiam veteris iuris suffragio muniuntur, portionem nepotum et neptium
vel deinceps, de quibus supra diximus, paulo minuendam esse existimaverunt,
ut minus tertiam partem acciperent quam mater eorum vel avia fuerat acceptura,
vel pater eorum vel avus paternus sive maternus, quando femina mortua
sit cuius de hereditate agitur, hisque, licet soli sint, adeuntibus adgnatos
minime vocabant. et quemadmodum lex duodecim tabularum filio mortuo
nepotes vel neptes vel pronepotes et proneptes in locum patris sui ad
successionem avi vocat: ita et principalis dispositio in locum matris
suae vel aviae eos cum iam designata partis tertiae deminutione vocat.
16. Sed nos, cum adhuc
dubitatio manebat inter adgnatos et memoratos nepotes, partem quartam
defuncti substantiae adgnatis sibi vindicantibus ex cuiusdam constitutionis
auctoritate, memoratam quidem constitutionem a nostro codice segregavimus
neque inseri eam ex Theodosiano codice in eo concessimus. nostra
autem constitutione promulgata toti iuri eius derogatum est et sanximus,
talibus nepotibus ex filia vel pronepotibus ex nepte et deinceps superstitibus,
adgnatos nullam partem mortui successionis sibi vindicare, ne hi qui ex
transversa linea veniunt potiores his habeantur qui recto iure descendunt:
quam constitutionem nostram obtinere secundum sui vigorem et tempora et
nunc sancimus. ita tamen quemadmodum inter filios et nepotes ex
filio antiquitas statuit non in capita sed in stirpes dividi hereditatem,
similiter nos inter filios et nepotes ex filia distributionem fieri iubemus,
vel inter omnes nepotes et neptes et alias deinceps personas, ut utraque
progenies matris suae vel patris, aviae vel avi portionem sine ulla deminutione
consequantur, et, si forte unus vel duo ex una parte, ex altera tres aut
quattuor extent, unus aut duo dimidiam, alteri tres aut quattuor alteram
dimidiam hereditatis habeant. |
||||||||
TIT. 2 DE LEGITIMA ADGNATORUM SUCCESSIONE. |
||||||||
Si
nemo suus heres, vel eorum quos inter suos heredes praetor vel constitutiones
vocant, extat aut successionem quoquo modo amplectatur: tunc ex
lege duodecim tabularum ad adgnatum proximum hereditas pertinet. 1. Sunt
autem adgnati, ut primo quoque libro tradidimus, cognati per virilis sexus
personas cognatione iuncti, quasi a patre cognati. itaque eodem
patre nati fratres adgnati sibi sunt, qui et consanguinei vocantur, nec
requiritur an etiam eandem matrem habuerint. item patruus fratris
filio et invicem is illi adgnatus est. eodem numero sunt fratres
patrueles, id est qui ex duobus fratribus procreati sunt, qui etiam consobrini
vocantur. qua ratione etiam ad plures gradus adgnationis pervenire
poterimus. hi quoque, qui post mortem patris nascuntur, nanciscuntur consanguinitatis
iura. non tamen omnibus simul adgnatis dat lex hereditatem, sed
his qui tunc proximo gradu sunt cum certum esse coeperit aliquem intestatum
decessisse. 2. Per
adoptionem quoque adgnationis ius consistit, veluti inter filios naturales
et eos quos pater eorum adoptavit (nec dubium est, quin proprie consanguinei
appellentur): item si quis ex ceteris adgnatis tuis, veluti frater
aut patruus aut denique is qui longiore gradu est, aliquem adoptaverit,
adgnatio inter vos esse non dubitatur. 3. Ceterum
inter masculos quidem adgnationis iure hereditas etiam longissimo gradu
ultro citroque capitur. quod ad feminas vero ita placebat ut ipsae
consanguinitatis iure tantum capiant hereditatem si sorores sint, ulterius
non capiant: masculi vero ad earum hereditates, etiam si longissimo
gradu sint, admittantur. qua de causa fratris tui aut patrui tui
filiae vel amitae tuae hereditas ad te pertinebat, tua vero ad illas non
pertinebat. quod ideo ita constitutum erat, quia commodius videbatur,
ita iura constitui ut plerumque hereditates ad masculos confluerent.
sed quia sane iniquum erat in universum eas quasi extraneas repelli, praetor
eas ad bonorum possessionem admittebat ea parte qua proximitatis nomine
bonorum possessionem pollicetur: ex qua parte ita scilicet admittuntur,
si neque adgnatus ullus nec proximior cognatus interveniat. 3a. Et
haec quidem lex duodecim tabularum nullo modo introduxit, sed simplicitatem
legibus amicam amplexa, simili modo omnes adgnatos sive masculos sive
feminas cuiuscumque gradus ad similitudinem suorum invicem ad successionem
vocabat: media autem iurisprudentia quae erat lege quidem duodecim
tabularum iunior imperiali autem dispositione anterior, subtilitate quadam
excogitata, praefatam differentiam inducebat et penitus eas a successione
adgnatorum repellebat, omni alia successione incognita, donec praetores,
paulatim asperitatem iuris civilis corrigentes, sive quod deest adimplentes,
humano proposito alium ordinem suis edictis addiderant et, cognationis
linea proximitatis nomine introducta, per bonorum possessionem eas adiuvabant
et pollicebantur his bonorum possessionem quae unde cognati appellatur.
3b. Nos vero legem duodecim tabularum sequentes
et eius vestigia in hac parte conservantes laudamus quidem praetores suae
humanitatis, non tamen eos in plenum causae mederi invenimus: quare
etenim, uno eodemque gradu naturali concurrente et adgnationis titulis
tam in masculis quam in feminis aequa lance constitutis, masculis quidem
dabatur ad successionem venire omnium adgnatorum, ex adgnatis autem mulieribus
nullis penitus nisi soli sorori ad adgnatorum successionem patebat aditus?
ideo in plenum omnia reducentes et ad ius duodecim tabularum eandem dispositionem
exaequantes, nostra constitutione sanximus omnes legitimas personas,
id est per virilem sexum descendentes, sive masculini sive feminini generis
sunt, simili modo ad iura successionis legitimae ab intestato vocari secundum
gradus sui praerogativam, nec ideo excludendas quia consanguinitatis iura
sicuti germanae non habent. 4. Hoc
etiam addendum nostrae constitutioni existimavimus, ut transferatur unus
tantummodo gradus a iure cognationis in legitimam successionem,
ut non solum fratris filius et filia secundum quod iam definivimus ad
successionem patrui sui vocentur, sed etiam germanae consanguineae vel
sororis uterinae filius et filia soli et non deinceps personae una cum
his ad iura avunculi sui perveniant et mortuo eo, qui patruus quidem est
fratris sui filiis, avunculus autem sororis suae suboli, simili modo ab
utroque latere succedant, tamquam si omnes ex masculis descendentes legitimo
iure veniant, scilicet ubi frater et soror superstites non sunt (his etenim
personis praecedentibus et successionem admittentibus ceteri gradus remanent
penitus semoti): videlicet hereditate
non ad stirpes, sed in capita dividenda. |
||||||||
5. Si
plures sint gradus adgnatorum, aperte lex duodecim tabularum proximum
vocat: itaque si verbi gratia sit frater defuncti et alterius fratris
filius aut patruus, frater potior habetur. et quamvis singulari
numero usa lex proximum vocet, tamen dubium non est quin et, si plures
sint eiusdem gradus, omnes admittantur: nam et proprie proximus ex pluribus
gradibus intellegitur et tamen dubium non est quin, licet unus sit gradus
adgnatorum, pertineat ad eos hereditas. 6. Proximus
autem, si quidem nullo testamento facto quisque decesserit, per hoc tempus
requiritur quo mortuus est is cuius de hereditate quaeritur. quodsi facto
testamento quisquam decesserit, per hoc tempus requiritur quo certum esse
coeperit, nullum ex testamento heredem extaturum: tum enim proprie
quisque intellegitur intestatus decessisse. quod quidem aliquando
longo tempore declaratur: in quo spatio temporis saepe accidit,
ut proximiore mortuo, proximus esse incipiat qui moriente testatore non
erat proximus. 7. Placebat
autem in eo genere percipiendarum hereditatum successionem non esse, id
est ut, quamvis proximus, qui secundum ea quae diximus vocatur ad hereditatem,
aut spreverit hereditatem aut antequam adeat decesserit, nihilo magis
legitimo iure sequentes admittuntur. quod iterum praetores imperfecto
iure corrigentes, non in totum sine adminiculo relinquebant, sed ex cognatorum
ordine eos vocabant, utpote adgnationis iure eis recluso. sed nos
nihil deesse perfectissimo iuri cupientes, nostra constitutione sanximus
quam de iure patronatus, humanitate suggerente, protulimus, successionem
in adgnatorum hereditatibus non esse eis denegandam, cum satis absurdum
erat quod cognatis a praetore apertum est hoc adgnatis esse reclusum,
maxime cum in onere quidem tutelarum et primo gradu deficiente, sequens
succedit, et quod in onere obtinebat non erat in lucro permissum. |
||||||||
8. Ad
legitimam successionem nihilo minus vocatur etiam parens qui contracta
fiducia filium vel filiam, nepotem vel neptem ac deinceps, emancipat.
quod ex nostra constitutione omnimodo inducitur, ut emancipationes liberorum
semper videantur contracta fiducia fieri, cum apud antiquos non aliter
hoc obtinebat nisi specialiter contracta fiducia parens manumisisset. |
||||||||
TIT. 3 DE SENATUS CONSULTO TERTULLIANO. |
||||||||
Lex
duodecim tabularum ita stricto iure utebatur et praeponebat masculorum
progeniem, et eos qui per feminini sexus necessitudinem sibi iunguntur
adeo expellebat, ut ne quidem inter matrem et filium filiamve ultro citroque
hereditatis capiendae ius daret, nisi quod praetores ex proximitate cognatorum
eas personas ad successionem bonorum possessione unde cognati accommodata
vocabant. 1. Sed
hae iuris angustiae postea emendatae sunt. et primus quidem divus
Claudius matri ad solatium liberorum amissorum legitimam eorum detulit
hereditatem. 2. Postea
autem senatus consulto Tertulliano, quod divi Hadriani temporibus factum
est, plenissime de tristi successione matri, non etiam aviae deferenda
cautum est: ut mater ingenua trium liberorum ius habens, libertina
quattuor ad bona filiorum filiarumve admittatur intestatorum mortuorum,
licet in potestate parentis est, ut scilicet, cum alieno iuri subiecta
est, iussu eius adeat, cuius iuri subiecta est. 3. Praeferuntur
autem matri liberi defuncti, qui sui sunt quive suorum loco, sive primigradus
sive ulterioris. sed et filiae suae mortuae filius vel filia opponitur
ex constitutionibus matri defunctae, id est aviae suae. pater quoque
utriusque, non etiam avus vel proavus, matri anteponitur, scilicet cum
inter eos solos de hereditate agitur. frater autem consanguineus
tam filii quam filiae excludebat matrem: soror autem consanguinea
pariter cum matre admittebatur: sed si fuerat frater et soror consanguinei
et mater liberis honorata, frater quidem matrem excludebat, communis autem
erat hereditas ex aequis partibus fratri et sorori. 4. Sed
nos constitutione, quam in codice nostro nomine decorato posuimus, matri
subveniendum esse existimavimus, respicientes ad naturam et puerperium
et periculum et saepe mortem ex hoc casu matribus illatam. ideoque
impium esse credidimus, casum fortuitum in eius admitti detrimentum:
si enim ingenua ter vel libertina quater non pepererit, immerito defraudabatur
successione suorum liberorum; quid enim peccavit, si non plures sed paucos
pepererit? et dedimus ius legitimum plenum matribus sive ingenuis
sive libertinis, etsi non ter enixae fuerint vel quater, sed eum tantum
vel eam qui quaeve morte intercepti sunt, ut et sic vocentur in liberorum
suoram legitimam successionem. 5. Sed
cum antea constitutiones iura legitima perscrutantes partim matrem adiuvabant,
partim eam praegravabant et non in solidum eam vocabant, sed in quibusdam
casibus tertiam partem ei abstrahentes certis legitimis dabant personis,
in aliis autem contrariam faciebant: nobis visum est, recta et simplici
via matrem omnibus legitimis personis anteponi et sine ulla deminutione
filiorum suorum successionem accipere, excepta fratris et sororis persona,
sive consanguinei sint sive sola cognationis iura habentes, ut quemadmodum
eam toto alio ordini legitimo praeposuimus, ita omnes fratres et sorores,
sive legitimi sint sive non, ad capiendas hereditates simul vocemus, ita
tamen ut, si quidem solae sorores cognatae vel adgnatae et mater defuncti
vel defunctae supersint, dimidiam quidem mater, alteram vero dimidiam
partem omnes sorores habeant, si vero matre superstite et fratre vel fratribus
solis vel etiam cum sororibus sive legitima sive sola cognationis iura
habentibus intestatus quis vel intestata moriatur, in capita distribuatur
eius hereditas. 6. Sed
quemadmodum nos matribus prospeximus, ita eas oportet suae suboli consulere:
scituris eis quod, si tutores liberis non petierint vel in locum remoti
vel excusati intra annum petere neglexerint, ab eorum impuberum morientium
successione merito repellentur. 7. Licet
autem vulgo quaesitus sit filius filiave, potest ad bona eius mater ex
Tertulliano senatus consulto admitti. |
||||||||
TIT. 4 DE SENATUS CONSULTO ORPHITIANO. |
||||||||
Per
contrarium autem ut liberi ad bona matrum intestatarum admittantur, senatus
consulto Orphitiano effectum est, quod latum est Orphito et Rufo consulibus,
divi Marci temporibus. et data est tam filio quam filiae legitima
hereditas, etiamsi alieno iuri subiecti sunt: et praeferuntur et
consanguineis et adgnatis defunctae matris. 1. Sed
cum ex hoc senatus consulto nepotes ad aviae successionem legitimo iure
non vocabantur, postea hoc constitutionibus principalibus emendatum est,
ut ad similitudinem filioram filiarumque et nepotes et neptes vocentur.
2. Sciendum autem est
huiusmodi successiones, quae a Tertulliano et Orphitiano deferuntur, capitis
deminutione non peremi propter illam regulam, qua novae hereditates legitimae
capitis deminutione non pereunt, sed illae solae quae ex lege duodecim
tabularum deferantur. 3. Novissime
sciendum est etiam illos liberos, qui vulgo quaesiti sunt, ad matris hereditatem
ex hoc senatus consulto admitti. |
||||||||
4. Si
ex pluribus legitimis heredibus quidam omiserint hereditatem vel morte
vel alia causa impediti fuerint quominus adeant, reliquis qui adierint
adcrescit illorum portio et, licet ante decesserint qui adierint, ad heredes
tamen eorum pertinet. |
||||||||
TIT. 5 DE SUCCESSIONE COGNATORUM. |
||||||||
Post
suos heredes, eosque quos inter suos heredes praetor et constitutiones
vocant, et post legitimos (quo numero sunt adgnati et hi quos in locum
adgnatorum tam supra dicta senatus consulta quam nostra erexit constitutio)
proximos cognatos praetor vocat. 1. Qua
parte naturalis cognatio spectatur. nam adgnati capite deminuti
quique ex his progeniti sunt, ex lege duodecim tabularum inter legitimos
non habentur, sed a praetore tertio ordine vocantur, exceptis solis tantummodo
fratre et sorore emancipatis, non etiam liberis eorum quos lex Anastasiana
cum fratribus integri iuris constitutis vocat quidem ad legitimam fratris
hereditatem sive sororis, non aequis tamen partibus, sed cum aliqua deminutione
quam facile est ex ipsius constitutionis verbis colligere, aliis vero
adgnatis inferioris gradus, licet capitis deminutionem passi non sunt,
tamen eos anteponit et procul dubio cognatis. 2 (1). Hos
etiam, qui per feminini sexus personas ex transverso cognatione iunguntur,
tertio gradu proximitatis nomine praetor ad successionem vocat. 3 (2). Liberi
quoque, qui in adoptiva familia sunt, ad naturalium parentum hereditatem
hoc eodem gradu vocantur. 4 (3). Vulgo
quaesitos nullum habere adgnatum manifestum est, cum adgnatio a patre,
cognatio sit a matre, hi autem nullum patrem habere intelleguntur.
eadem ratione nec inter se quidem possunt videri consanguinei esse, quia
consanguinitatis ius species est adgnationis: tantum igitur cognati
sunt sibi, sicut et matris cognatis. itaque omnibus istis ea parte
competit bonorum possessio qua proximitatis nomine cognati vocantur.
5 (4). Hoc loco
et illud necessario admonendi sumus adgnationis quidem iure admitti aliquem
ad hereditatem et si decimo gradu sit, sive de lege duodecim tabularum
quaeramus, sive de edicto quo praetor legitimis heredibus daturum se bonorum
possessionem pollicetur. proximitatis vero nomine his solis praetor
promittit bonorum possessionem qui usque ad sextum gradum cognationis
sunt, et ex septimo a sobrino sobrinaque nato nataeve. |
||||||||
TIT. 6 DE GRADIBUS COGNATIONIS. |
||||||||
Hoc
loco necessarium est exponere, quemadmodum gradus cognationis numerentur.
qua in re inprimis admonendi sumus cognationem aliam supra numerari, aliam
infra, aliam ex transverso, quae etiam latere dicitur. superior
cognatio est parentium, inferior liberorum, ex transverso fratrum sororumve
eorumque, qui ex his progenerantur, et convenienter patrui amitae avunculi
materterae. et superior quidem et inferior cognatio a primo gradu
incipit: at ea, quae ex transverso numeratur, a secundo. 1. Primo
gradu est supra pater mater, infra filius filia. 2. Secundo
supra avus avia, infra nepos neptis, ex transverso frater soror.
3. Tertio
supra proavus proavia, infra pronepos proneptis, ex transverso
fratris sororisque filius filia et convenienter
patruus amita avunculus matertera. patruus
est patris frater, qui Graece πατρᾧος
vocatur: avunculus est matris frater, qui apud Graecos proprie
υητρᾧος
appellatur:
et promiscue θεἵος
dicitur.
amita est patris soror, matertera vero matris soror: utraque θεἵα
vel
apud quosdam τηθἰς
appellatur.
4. Quarto gradu supra
abavus abavia, infra abnepos abneptis, ex transverso fratris sororisque
nepos neptis et convenienter patruus magnus amita magna (id est avi frater
et soror), item avunculus magnus matertera magna (id est aviae frater
et soror), consobrinus consobrina (id est qui quaeve ex fratribus aut
sororibus progenerantur). sed quidam recte consobrinos eos proprie
putant dici, qui ex duabus sororibus progenerantur, quasi consororinos:
eos vero, qui ex duobus fratribus progenerantur, proprie fratres patrueles
vocari (si autem ex duobus fratribus filiae nascantur, sorores patrueles
appellantur): at eos, qui ex fratre et sorore propagantur, amitinos
proprie dici (amitae tuae filii consobrinum te appellant, tu illos amitinos).
5. Quinto supra atavus
atavia, infra adnepos adneptis, ex transverso fratris sororisque pronepos
proneptis et convenienter propatruus proamita (id est proavi frater et
soror), proavunculus promatertera (id est proaviae frater et soror), item
fratris patruelis sororis patruelis, consobrini et consobrinae, amitini
amitinae filius filia, proprior sobrinus sobrina (hi sunt patrui magni
amitae magnae avunculi magni materterae magnae filias filia). 6. Sexto
gradu sunt supra tritavus tritavia, infra trinepos trineptis, ex transverso
fratris sororisque abnepos abneptis et convenienter abpatruus abamita
(id est abavi frater et soror) abavunculus abmatertera (id est abaviae
frater et soror), item sobrini sobrinaeque (id est qui quaeve ex fratribus
vel sororibus patruelibus vel consobrinis vel amitinis progenerantur). 7. Hactenus
ostendisse sufficiet, quemadmodum gradus cognationis numerentur. namque
ex his palam est intellegere quemadmodum ulterius quoque gradus numerare
debemus: quippe semper generata quaeque persona gradum adiciat,
ut longe facilius sit respondere, quoto quisque gradu sit, quam propria
cognationis appellatione quemquam denotare. 8. Adgnationis
quoque gradus eodem modo numerantur. 9. Sed
cum magis veritas oculata fide quam per aures animis hominum infigitur,
ideo necessarium duximus post narrationem graduum etiam eos praesenti
libro inscribi, quatenus possint et auribus et inspectione adulescentes
perfectissimam graduum doctrinam adipisci. |
||||||||
10. Illud
certum est ad serviles cognationes illam partem edicti, qua proximitatis
nomine bonorum possessio promittitur, non pertinere: nam nec ulla
antiqua ege talis cognatio computabatur. sed nostra constitutione,
quam pro iure patronatus fecimus (quod ius usque ad nostra tempora satis
obscurum atque nube plenum et undique confusum fuerat) et hoc, humanitate
suggerente, concessimus, ut si quis in servili consortio constitutus liberum
vel liberos habuerit, sive ex libera sive servilis condicionis muliere,
vel contra serva mulier ex libero vel servo habuerit liberos cuinscumque
sexus, et ad libertatem his pervenientibus, et hi qui ex servili ventre
nati sunt libertatem meruerunt, vel, dum mulieres liberae erant, ipsi
in servitute eas habuerunt et postea ad libertatem pervenerunt, ut hi
omnes ad successionem vel patris vel matris veniant, patronatus iure in
hac parte sopito: hos enim liberos non solum in suorum parentium
successionem, sed etiam alterum in alterius mutuam successionem vocavimus,
ex illa lege specialiter eos vocantes, sive soli inveniantur qui in servitute
nati et postea manumissi sunt, sive una cum aliis qui post libertatem
parentium concepti sunt, sive ex eadem matre vel eodem patre sive ex aliis
nuptiis, ad similitudinem eorum qui ex iustis nuptiis procreati sunt. |
||||||||
11. Repetitis
itaque omnibus quae iam tradidimus apparet non semper eos, qui parem gradum
cognationis optinent, pariter vocari eoque amplius nec eum quidem, qui
proximior sit cognatus, semper potiorem esse. cum enim prima causa sit
suorum heredum quosque inter suos heredes iam enumeravimus, apparet, pronepotem
vel abnepotem defuncti potiorem esse quam fratrum aut patrem matremque
defuncti, cum alioquin pater quidem et mater, ut supra quoque tradidimus,
primum gradum cognationis optineant, frater vero secundum, pronepos autem
tertio gradu sit cognatus et abnepos quarto: nec interest in potestate
morientis fuerit an non fuerit, quod vel emancipatus vel ex emancipato
aut ex feminino sexu propagatus est. 12. Amotis
quoque suis heredibus quosque inter suos heredes vocari diximus, adgnatus,
qui integrum ius adgnationis habet, etiamsi longissimo gradu sit, plerumque
potior habetur quam proximior cognatus: nam patrui nepos vel pronepos
avunculo vel materterae praefertur. totiens igitur dicimus aut potiorem
haberi eum qui proximiorem gradum cognationis obtinet, aut pariter vocari
eos qui cognati sint, quotiens neque suorum heredum iure quique inter
suos heredes sunt, neque adgnationis iure aliquis praeferri debeat secumdum
ea quae tradidimus, exceptis fratre et sorore emancipatis, qui ad successionem
fratrum vel sororum vocantur, qui et si capite deminuti sunt, tamen praeferuntur
ceteris ulterioris gradus adgnatis. |
||||||||
TIT. 7 DE SUCCESSIONE LIBERTORUM. |
||||||||
Nunc
de libertorum bonis videamus. olim itaque licebat liberto patronum
suum impune testamento praeterire: nam ita demum lex duodecim tabularum
ad hereditatem liberti vocabat patronum, si intestatus mortuus esset libertus,
nullo suo herede relicto. itaque intestato quoque mortuo liberto,
si is suum heredem reliquisset, nihil in bonis eius patrono ius erat.
et si quidem ex naturalibus liberis aliquem suum heredem reliquisset,
nulla videbatur querela: si vero adoptivus filius esset, aperte
iniquum erat nihil iuris patrono superesse. 1. Qua
de causa postea praetoris edicto haec iuris iniquitas emendata est.
sive enim faciebat testamentum libertus, iubebatur ita testari ut patrono
partem dimidiam bonorum suorum relinqueret: et si aut nihil aut
minus partis dimidiae reliquerat, dabatur patrono contra tabulas testamenti
partis dimidiae bonorum possessio. si vero intestatus moriebatur,
suo herede relicto filio adoptivo, dabatur aeque patrono contra hunc suum
heredem partis dimidiae bonorum possessio. prodesse autem liberto
solebant ad excludendum patronum naturales liberi, non solum quos in potestate
mortis tempore habebat, sed etiam emancipati et in adoptionem dati, si
modo ex aliqua parte heredes scripti erant aut praeteriti contra tabulas
bonorum possessionem ex edicto petierant: nam exheredati nullo modo
repellebant patronum. 2. Postea
lege Papia adaucta sunt iura patronorum, qui locupletiores libertos habebant.
cautum est enim ut ex bonis eius qui sestertiorum centum milium patrimonium
reliquerit et pauciores quam tres liberos habebat, sive is testamento
facto, sive intestato mortuus erat, virilis pars patrono deberetur.
itaque cum unum filium filiamve heredem reliquerit libertus, perinde pars
dimidia patrono debebatur ac si is sine ullo filio filiave decessisset:
cum duos duasve heredes reliquerat, tertia pars debebatur patrono:
si tres reliquerat, repellebatur patronus. 3. Sed
nostra constitutio, quam pro omnium notione Graeca lingua compendioso
tractatu habito composuimus, ita huiusmodi causas definivit, ut si quidem
libertus vel liberta minores centenariis sint, id est minus centum aureis
habeant substantiam (sic enim legis Papiae summam interpretati sumus,
ut pro mille sestertiis unus aureus computetur), nullum locum habeat patronus
in eorum successionem, si tamen testamentum fecerint. sin autem
intestati decesserint, nullo liberorum relicto, tunc patronatus ius, quod
erat ex lege duodecim tabularum, integrum reservavit. cum vero maiores
centenariis sint, si heredes vel bonorum possessores liberos habeant sive
unum sive plures cuiuscumque sexus vel gradus, ad eos successionem parentum
deduximus, omnibus patronis una cum sua progenie semotis. sin autem
sine liberis decesserint, si quidem intestati, ad omnem hereditatem patronos
patronasque vocavimus: si vero testamentum quidem fecerint, patronos
autem vel patronas praeterierint, cum nullos liberos haberent vel habentes
eos exheredaverint, vel mater sive avus maternus eos praeterierit, ita
ut non possint argui inofficiosa eorum testamenta, tunc ex nostra constitutione
per bonorum possessionem contra tabulas non dimidiam, ut ante, sed tertiam
partem bonorum liberti consequantur; vel quod deest eis ex constitutione
nostra repleatur, si quando minus tertia parte bonorum suorom libertus
vel liberta eis reliquerint, ita sine onere ut nec liberis liberti libertaeve
ex ea parte legata vel fideicommissa praestentur, sed ad coheredes hoc
onus redundaret; multis aliis casibus a nobis in praefata constitutione
congregatis, quos necessarios esse ad huiusmodi iuris dispositionem perspeximus
ut tam patroni patronaeque quam liberi eorum nec non qui ex transverso
latere veniunt usque ad quintum gradum ad successionem libertorum vocentur,
sicut ex ea constitutione intellegendum est: ut si eiusdem patroni
vel patronae vel duorum duarum pluriumve sint liberi, qui proximior est
ad liberti seu libertae vocetur successionem, et in capita non in stirpes
dividatur successio, eodem modo et in his qui ex transverso latere veniunt
servando. paene enim consonantia iura ingenuitatis et libertinitatis
in successionibus fecimus. 4. Sed
haec de his libertinis hodie dicenda sunt, qui in civitatem Romanam pervenerunt,
cum nec sunt alii liberti simul et dediticiis et Latinis sublatis, cum
Latinorum legitimae successiones nullae penitus erant, qui licet ut liberi
vitam suam peragebant, attamen ipso ultimo spiritu simul animam atque
libertatem amittebant, et quasi servorum ita bona eorum iure quodammodo
peculii ex lege Iunia manumissores detinebant. postea vero senatus
consulto Largiano cautum fuerat ut liberi manumissoris, non nominatim
exheredati facti, extraneis heredibus eorum in bonis Latinorum praeponerentur.
quibus supervenit etiam divi Traiani edictum, quod eundem hominem, si
invito vel ignorante patrono ad civitatem venire ex beneficio principis
festinavit, faciebat vivum quidem civem Romanum, Latinum autem morientem.
sed nostra constitutione propter huiusmodi condicionum vices et alias
difficultates cum ipsis Latinis etiam legem Iuniam et senatus consultum
Largianum et edictum divi Traiani in perpetuum deleri censuianus, ut omnes
liberti civitate Romana fruantur, et mirabili modo quibusdam adiectionibus
ipsas vias quae in Latinitatem ducebant ad civitatem Romanam capiendam
transposuimus. |
||||||||
TIT. 8 DE ADSIGNATIONE LIBERTORUM. |
||||||||
In
summa quod ad bona libertorum admonendi sumus, senatum censuisse, ut quamvis
ad omnes patroni liberos, qui eiusdem gradus sint, aequaliter bona libertorum
pertineant, tamen liceret parenti uni ex liberis adsignare libertum, ut
post mortem eius solus is patronus habeatur, qui adsignatus est, et ceteri
liberi, qui ipsi quoque ad eadem bona, nulla adsignatione interveniente
pariter admitterentur, nihil iuris in his bonis habeant. sed ita
demum pristinum ius recipiunt, si is cui adsignatus est decesserit nullis
liberis relictis. 1. Nec
tantum libertum, sed etiam libertam, et non tantum filio nepotive, sed
etiam filiae neptive adsignare permittitur. 2. Datur
autem haec adsignandi facultas ei, qui duos pluresve liberos in potestate
habebit, ut eis, quos in potestate habet, adsignare ei libertum libertamve
liceat. unde quaerebatur, si eum cui adsignaverit, postea emancipaverit
num evanescat adsignatio? sed placuit, evanescere, quod et Iuliano
et aliis plerisque visum est. 3. Nec
interest, testamento quis adsignet an sine testamento: sed etiam
quibuscumque verbis hoc patronis permittitur facere, ex ipso senatus consulto
quod Claudianis temporibus factum est Suillo Rufo et Ostorio Scapula consulibus. |
||||||||
TIT. 9 DE BONORUM POSSESSIONIBUS. |
||||||||
Ius
bonorum possessionis introductum est a praetore emendandi veteris iuris
gratia. nec solum in intestatorum hereditatibus vetus ius eo modo
praetor emendavit, sicut supra dictum est, sed in eorum quoque qui testamento
facto decesserint. nam si alienus postumus heres fuerit institutus,
quamvis hereditatem iure civili adire non poterat, cum institutio non
valebat, honorario tamen iure bonorum possessor efficiebatur, videlicet
cum a praetore adiuvabatur: sed hic e nostra constitutione hodie
recte heres instituitur, quasi et iure civili non incognitus. 1. Aliquando
tamen neque emendandi neque impugnandi veteris iuris, sed magis confirmandi
gratia pollicetur bonorum possessionem. nam illis quoque qui recte
facto testamento heredes instituti sunt, dat secundum tabulas bonorum
possessionem: item ab intestato suos heredes et adgnatos ad bonorum
possessionem vocat: sed et remota quoque bonorum possessione, ad
eos hereditas pertinet iure civili. 2. Quos
autem praetor solus vocat ad hereditatem, heredes quidem ipso iure non
fiunt (nam praetor heredem facere non potest: per legem enim tantum
vel similem iuris constitutionem heredes fiunt, veluti per senatus consultum
et constitutiones principales: sed cum eis praetor dat bonorum possessionem,
loco heredum constituuntur et vocantur bonorum possessores. adhuc
autem et alios complures gradus praetor fecit in bonorum possessionibus
dandis, dum id agebat, ne quis sine successore moriatur: nam angustissimis
finibus constitutum per legem duodecim tabularum ius percipiendarum hereditatum
praetor ex bono et aequo dilatavit. 3. Sunt
autem bonorum possessiones ex testamento quidem hae. prima quae
praeteritis liberis datur vocaturque contra tabulas. secunda quam omnibus
iure scriptis heredibus praetor pollicetur, ideoque vocatur secundum tabulas.
Et cum de testamentis prius locutus est, ad intestatos transitum fecit.
et primo loco suis heredibus, et his qui ex edicto praetoris suis connumerantur,
dat bonorum possessionem quae vocatur unde liberi. secundo legitimis
heredibus: tertio decem personis quas extraneo manumissori praeferebat
(sunt autem decem personae hae: pater, mater, avus, avia, tam paterni
quam materni, item filius, filia, nepos, neptis, tam ex filio quam ex
filia, frater, soror, sive consanguinei sive uterini): quarto cognatis
proximis: quinto tanquam ex familia: sexto patrono et patronae
liberisque eorum et parentibus: septimo viro et uxori: octavo
cognatis manumissoris. 4. Sed
eas quidem praetoria induxit iurisdictio. nobis tamen nihil incuriosum
praetermissum est, sed nostris constitutionibus omnia corrigentes, contra
tabulas quidem et secundum tabulas bonorum possessiones admisimus utpote
necessarias constitutas, nec non ab intestato unde liberi et unde legitimi
bonorum possessiones. 5. Quae
autem in praetoris edicto quinto loco posita fuerat, id est unde decem
personae, eam pio proposito et compendioso sermone supervacuam ostendimus:
cum enim praefata bonorum possessio decem personas praeponebat extraneo
manumissori, nostra constitutio, quam de emancipatione liberorum fecimus,
omnibus parentibus eisdemque manumissoribus contracta fiducia manumissionem
facere dedit, ut ipsa manumissio eorum hoc in se habeat privilegium et
supervacua fiat praedicta bonorum possessio. sublata igitur praefata
quinta bonorum possessione, in gradum eius sextam antea bonorum possessionem
reduximus et quintam fecimus, quam praetor proximis cognatis pollicetur.
6 (5). Cumque
antea septimo loco fuerat bonorum possessio, tanquam ex familia et octavo
unde liberi patroni patronaeque et parentes eorum, utramque per constitutionem
nostram, quam de iure patronatus fecimus, penitus vacuavimus: cum
enim ad similitudinem successionis ingenuorum libertinorum successiones
posuimus, quas usque ad quintum tantummodo gradum coartavimus, ut sit
aliqua inter ingenuos et libertos differentia, sufficiunt eis tam contra
tabulas bonorum possessio quam unde legitimi et unde cognati, ex quibus
possint sua iura vindicare, omni scrupulositate et inextricabili errore
duarum istarum bonorum possessionum resoluta. 7 (6). Aliam
vero bonorum possessionem, quae unde vir et uxor appellatur et nono loco
inter veteres bonorum possessiones posita fuerat, et in suo vigore servavimus
et altiore loco, id est sexto, eam posuimus, decima veteri bonorum possessione,
quae erat unde cognati manumissoris, propter causas enarratas merito sublata:
ut sex tantummodo bonorum possessiones ordinariae permaneant suo vigore
pollentes. 8 (7). Septima
eas secuta, quam optima ratione praetores introduxerunt. novissime
enim promittitur edicto his etiam bonorum possessio quibus ut detur lege
vel senatus consulto vel constitutione comprehensum est, quam neque bonorum
possessionibus quae ab intestato veniunt, neque eis quae ex testamento
sunt, praetor stabili iure connumeravit, sed quasi ultimum et extraordinarium
auxilium, prout res exigit, accommodavit scilicet his qui ex legibus,
senatus consultis, constitutionibus principum ex novo iure vel ex testamento
vel ab intestato veniunt. |
||||||||
9 (8). Cum
igitur plures species successionum praetor introduxisset easque per ordinem
disposuisset et in unaquaque specie successionis saepe plures extent dispari
gradu personae : ne actiones creditorum differrentur, sed haberent
quos convenirent, et ne facile in possessionem bonorum defuncti mitterentur
et eo modo sibi consulerent, ideo petendae bonorum possessioni certum
tempus praefinivit. (9). liberis
itaque et parentibus tam naturalibus quam adoptivis in petenda bonorum
possessione anni spatium, ceteris centum dierum dedit. 10 (5). Et
si intra hoc tempus aliquis bonorum possessionem non petierit, eiusdem
gradus personis adcrescit: vel si nemo ex eo sit, deinceps ceteris
proinde bonorum possessionem ex successorio edicto pollicetur ac si is
qui praecedebat ex eo numero non esset. si quis itaque delatam sibi
bonorum possessionem repudiaverit, non quousque tempus bonorum possessioni
praefinitum excesserit, expectatur, sed statim ceteri ex eodem edicto
admittuntur. 11 (6). In
petenda autem bonorum possessione dies utiles singuli considerantur.
12 (7). Sed bene
anteriores principes et huic causae providerunt, ne quis pro petendo bonorum
possessiones curet, sed, quocumque modo si admittentis eam indicium intra
statuta tamen tempora ostenderit, plenum habeat earum beneficium. |
||||||||
TIT. 10 DE ADQUISITIONE PER ADROGATIONEM. |
||||||||
Est
et alterius generis per universitatem successio, quae neque lege duodecim
tabularum neque praetoris edicto, sed eo iure quod consensu receptum est,
introducta est. 1. Ecce
enim cum paterfamilias sese in adrogationem dat, omnes res eius corporales
et incorporales quaeque ei debitae sunt adrogatori ante quidem pleno iure
adquirebantur. exceptis his quae per capitis deminutionem pereunt, quales
sunt operarum obligationes et ius adgnationis. usus etenim et usus
fructus, licet his antea connumerabantur, attamen capitis deminutione
minima eos tolli nostra prohibuit constitutio. 2. Nunc
autem nos eandem adquisitionem, quae per adrogationem fiebat, coartavimus
ad similitudinem naturalium parentum: nihil etenim aliud nisi tantummodo
usus fructus tam naturalibus patribus quam adoptivis per filiosfamilias
adquiritur in his rebus quae extrinsecus filiis obveniunt, dominio eis
integro servato: mortuo autem filio adrogato in adoptiva familia
etiam dominium eius adrogatorem transit, nisi supersint aliae personae
quae ex nostra constitutione patrem in his quae adquiri non possunt antecedunt.
3. Sed ex diverso
pro eo, quod is debuit qui se in adoptionem dedit, ipso quidem iure adrogator
non tenetur, sed nomine filii convenietur et, si noluerit eum defendere,
permittitur creditoribus per competentes nostros magistratus bona, quae
eius cum usu fructu futura fuissent, si se alieno iuri non subiecisset,
possidere et legitimo modo ea disponere. |
||||||||
TIT. 11 DE EO CUI LIBERTATIS CAUSA BONA ADDICUNTUR. |
||||||||
Accessit
novus casus successionis ex constitutione divi Marci. nam si hi
qui libertatem acceperunt a domino in testamento, ex quo non aditur hereditas,
velint bona sibi addici libertatium conservandarum causa, audiuntur.
et ita rescripto divi Marci ad Popilium Rufum continetur. 1. Verba
rescripti ita se habent : ‘ Si Virginio
Valenti, qui testamento suo libertatem quibusdam adscripsit, nemine successore
ab intestato existente, in ea causa bona esse coeperunt ut veniri debeant:
is cuius de ea re notio est aditus rationem desiderii tui habebit, ut
libertatium tam earum quae directo, quam earum quae per speciem fideicommissi
relictae sunt, tuendarum gratia addicantur tibi, si idonee creditoribus
caveris de solido quod cuique debetur solvendo. et hi quidem quibus
directa libertas data est perinde liberi erunt ac si hereditas adita esset :
hi autem quos heres rogatus est manumittere a te libertatem consequantur :
nisi si non alia condicione velis bona tibi addici quam ut etiam qui directo
libertatem acceperunt tui liberti fiant; nam huic etiam voluntati tuae,
si ii de quorum statu agitur consentiant, auctoritatem nostram accommodamus.
et ne huius rescriptionis nostrae emolumentum alia ratione irritum fiat,
si fiscus bona agnoscere voluerit, et hi qui rebus nostris attendunt scient,
commodo pecuniario praeferendam libertatis causam, et ita bona cogenda
ut libertas his salva sit qui eam adipisci potuerunt si hereditas ex testamento
adita esset. ’ 2. Hoc
rescripto subventum est et libertatibus et defunctis, ne bona eorum a
creditoribus possideantur et veneant. certe si fuerint ex hac causa
bona addicta, cessat bonorum venditio; extitit enim defuncti defensor,
et quidem idoneus, qui de solido creditoribus cavet. 3. Inprimis
hoc rescriptum totiens locum habet, quotiens testamento libertates datae
sunt. quid ergo, si quis intestatus decedens codicillis libertates
dederit neque adita sit ab intestato hereditas? favor constitutionis
debet locum habere. certe si testatus decedat et codicillis dederit
libertatem, competere eam nemini dubium est. 4. Tunc
constitutioni locum esse verba ostendunt, cum nemo successor ab intestato
existat. ergo quamdiu incertum sit, utrum existat an non, cessabit
constitutio: si certum esse coeperit neminem extare, tunc erit constitutioni
locus. 5. Si is, qui
in integrum restitui potest, abstinuit se ab hereditate, an, quamvis potest
in integrum restitui, potest admitti constitutio? et debet addictio
bonorum fieri. quid ergo, si post addictionem libertatum conservandarum
causa factam in integrum sit restitutus? utique non erit dicendum
revocari libertates quae semel competierunt. 6. Haec
constitutio libertatum tuendarum causa introducta est: ergo si libertates
nullae sint datae, cessat constitutio. quid ergo, si vivus dedit
libertates vel mortis causa et, ne de hoc quaeratur, utrum in fraudem
creditorum an non factum sit, idcirco velint addici sibi bona, an audiendi
sunt? et magis est, ut audiri debeant, etsi deficiant verba constitutionis.
7. Sed cum multas
divisiones eiusmodi constitutioni deesse perspeximus, lata est a nobis
plenissima constitutio, in quam multae species collatae sunt, quibus ius
huiusmodi successionis plenissimum est effectum: quas ex ipsa lectione
constitutionis potest quis cognoscere. |
||||||||
TIT. 12 DE SUCCESSIONIBUS SUBLATIS,QUAE FIEBANT PER BONORUM VENDITIONEM ET EX SENATUS CONSULTO CLAUDIANO. |
||||||||
Erant
ante praedictam successionem olim et aliae per universitatem successiones.
qualis fuerat bonorum emptio quae de bonis debitoris vendendis per multas
ambages fuerat introducta, et tunc locum habebat quando iudicia ordinaria
in usu fuerunt: sed cum extraordinariis iudiciis posteritas usa
est, ideo cum ipsis ordinariis iudiciis etiam bonorum venditiones exspiraverunt
et tantummodo creditoribus datur officio iudicis bona possidere et, prout
eis utile visum fuerit, ea disponere, quod ex latioribus digestorum libris
perfectius apparebit. 1. Erat
et ex senatus consulto Claudiano miserabilis per universitatem adquisitio,
cum libera mulier servili amore bacchata ipsam libertatem per senatus
consultum amittebat et cum libertate substantiam: quod indignum
nostris temporibus esse existimantes, et a nostra civitate deleri et non
inseri nostris digestis concessimus. |
||||||||
TIT. 13 DE OBLIGATIONIBUS. |
||||||||
Nunc
transeamus ad obligationes. obligatio est iuris vinculum, quo necessitate
adstringimur alicuius solvendae rei, secundum nostrae civitatis iura.
1. Omnium autem obligationum
summa divisio in duo genera deducitur : namque aut civiles
sunt aut praetoriae. civiles sunt, quae aut legibus constitutae
aut certe iure civili comprobatae sunt. praetoriae sunt, quas praetor
ex sua iurisdictione constituit, quae etiam honorariae vocantur. 2. Sequens
divisio in quattuor species deducitur: aut enim ex contractu sunt
aut quasi ex contractu aut ex maleficio aut quasi ex maleficio.
prius est, ut de his quae ex contractu sunt dispiciamus. harum aeque
quattuor species sunt : aut enim re contrahuntur aut verbis
aut litteris aut consensu. de quibus singulis dispiciamus. |
||||||||
TIT. 14 QUIBUS MODIS RE CONTRAHITUR OBLIGATIO. |
||||||||
Re
contrahitur obligatio veluti mutui datione. mutui autem obligatio
in his rebus consistit quae pondere, numero mensurave constant, veluti
vino, oleo, frumento, pecunia numerata, aere, argento, auro, quas res
aut numerando aut metiendo aut adpendendo in hoc damus ut accipientium
fiant, et quandoque nobis non eaedem res, sed aliae eiusdem naturae et
qualitatis reddantur. unde etiam mutuum appellatum sit, quia ita
a me tibi datur, ut ex meo tuum fiat. ex eo contractu nascitur actio
quae vocatur condictio. 1. Is
quoque, qui non debitum accepit ab eo qui per errorem solvit, re obligatur:
daturque agenti contra eum propter repetitionem condicticia actio; nam
proinde ei condici potest ‘ si paret eum dare oportere ’
ac si mutuum accepisset. unde pupillus, si ei sine tutoris auctoritate
non debitum per errorem datum est, non tenetur indebiti condictione, non
magis quam mutui datione. sed haec species obligationis non videtur
ex contractu consistere, cum is qui solvendi animo dat magis distrahere
voluit negotium quam contrahere. 2. Item
is cui res aliqua utenda datur, id est commodatur, re obligatur et tenetur
commodati actione. sed is ab eo qui mutuum accepit longe distat:
namque non ita res datur ut eius fiat, et ob id de ea re ipsa restituenda
tenetur. et is quidem qui mutuum accepit, si quolibet fortuito casu
quod accepit amiserit, veluti incendio, ruina, naufragio aut latronum
hostiumve incursu, nihilo minus obligatus permanet. at is qui utendum
accepit sane quidem exactam diligentiam custodiendae rei praestare iubetur,
nec sufficit ei tantam diligentiam adhibuisse quantam suis rebus adhibere
solitus est, si modo alius diligentior poterit eam rem custodire:
sed propter maiorem vim maioresve casus non tenetur, si modo non huius
culpa is casus intervenerit: alioquin si id quod tibi commodatum
est peregre ferre tecum malueris, et vel incursu hostium praedonumve vel
naufragio amiseris, dubium non est quin de restituenda ea re tenearis.
commodata autem res tunc proprie intellegitur, si nulla mercede accepta
vel constituta res tibi utenda data est. alioquin mercede interveniente
locatus tibi usus rei videtur: gratuitum enim debet esse commodatum.
3. Praeterea et is,
apud quem res aliqua deponitur, re obligatur et actione depositi, qui
et ipse de ea re quam accepit restituenda tenetur. sed is ex eo
solo tenetur, si quid dolo commiserit, culpae autem nomine, id est desidiae
atque neglegentiae, non tenetur: itaque securus est qui parum diligenter
custoditam rem furto amisit, quia, qui neglegenti amico rem custodiendam
tradidit, suae facilitati id imputare debet. 4. Creditor
quoque qui pignus accepit re obligatur, qui et ipse de ea ipsa re quam
accepit restituenda tenetur actione pigneraticia. sed quia pignus
utriusque gratia datur, et debitoris, quo magis ei pecunia crederetur,
et creditoris, quo magis ei in tuto sit creditum, placuit sufficere, quod
ad eam rem custodiendam exactam diligentiam adhiberet: quam si praestiterit
et aliquo fortuito casu rem amiserit, securum esse nec impediri creditum
petere. |
||||||||
TIT. 15 DE VERBORUM OBLIGATIONE. |
||||||||
Verbis
obligatio contrahitur ex interrogatione et responsione, cum quid dari
fierive nobis stipulamur. ex qua duae proficiscuntur actiones, tam
condictio, si certa sit stipulatio, quam ex stipulatu, si incerta.
quae hoc nomine inde utitur, quia stipulum apud veteres firmum appellabatur,
forte a stipite descendens. |
||||||||
1. In
hac re olim talia verba tradita fuerunt: spondes? spondeo, promittis?
promitto, fidepromittis? fidepromitto, fideiubes? fideiubeo, dabis? dabo,
facies? faciam. utrum autem Latina an Graeca vel qua alia lingua
stipulatio concipiatur, nihil interest, scilicet si uterque stipulantium
intellectum huius linguae habeat: nec necesse est eadem lingua utrumque
uti, sed sufficit congruenter ad interrogatum respondere: quin etiam duo
Graeci Latina lingua obligationem contrahere possunt. sed haec sollemnia
verba olim quidem in usu fuerunt: postea autem Leoniana constitutio
lata est, quae, sollemnitate verborum sublata, sensum et consonantem intellectum
ab utraque parte solum desiderat, licet quibuscumque verbis expressus
est. |
||||||||
2. Omnis
stipulatio aut pure aut in diem aut sub condicione fit. pure veluti
‘ quinque aureos dare spondes? ’
idque confestim peti potest. in diem, cum adiecto die, quo pecunia
solvatur, stipulatio fit: veluti ‘ decem aureos
primis kalendis Martiis dare spondes? ’ id autem, quod
in diem stipulamur, statim quidem debetur, sed peti prius quam dies veniat
non potest: ac ne eo quidem ipso die in quem stipulatio facta est
peti potest, quia totus ille dies arbitrio solventis tribui debet.
neque enim certum est eo die in quem promissum est datum non esse, priusquam
is praetereat. 3. At
si ita stipuleris ‘ decem aureos annuos quoad vivam
dare spondes? ’, et pure facta obligatio intellegitur
et perpetuatur, quia ad tempus deberi non potest. sed heres petendo
pacti exceptione submovebitur. 4. Sub
condicione stipulatio fit, cum in aliquem casum differtur obligatio, ut,
si aliquid factum fuerit aut non fuerit, stipulatio committatur, veluti
‘ si Titius consul factus fuerit, quinque aureos dare
spondes? ’ si quis ita stipuletur ‘ si
in Capitolium non ascendero, dare spondes? ’ perinde
erit, ac si stipulatus esset cum morietur dari sibi. ex condicionali
stipulatione tantum spes est debitum iri, eamque ipsam spem transmittimus,
si, priusquam condicio existat, mors nobis contigerit. 5. Loca
etiam inseri stipulationi solent, veluti ‘ Carthagine
dare spondes? ’ quae stipulatio licet pure fieri videatur,
tamen re ipsa habet tempus iniectum, quo promissor utatur ad pecuniam
Carthagine dandam. et ideo si quis ita Romae stipuletur ‘ hodie
Carthagine dare spondes? ’ inutilis erit stipulatio,
cum impossibilis sit repromissio. 6. Condiciones,
quae ad praeteritum vel ad praesens tempus referuntur, aut statim infirmant
obligationem aut omnino non differunt: veluti ‘ si
Titius consul fuit ’ vel ‘ si Maevius vivit, dare
spondes? ’ nam si ea ita non sunt, nihil valet
stipulatio: sin autem ita se habent, statim valent. quae enim
per rerum naturam certa sunt non morantur obligationem, licet apud nos
incerta sint. |
||||||||
7. Non
solum res in stipulatum deduci possunt, sed etiam facta: ut si stipulemur
fieri aliquid vel non fieri. et in huiusmodi stipulationibus optimum erit
poenam subicere, ne quantitas stipulationis in incerto sit ac necesse
sit actori probare, quid eius intersit. itaque si quis ut fiat aliquid
stipuletur, ita adici poena debet: ‘ si ita factum
non erit, tum poenae nomine decem aureos dare spondes? ’
sed si quaedam fieri, quaedam non fieri una eademque conceptione stipuletur,
clausula erit huiusmodi adicienda: ‘ si adversus ea
factum erit sive quid ita factum non erit, tunc poenae nomine decem aureos
dare spondes? ’ |
||||||||
TIT. 16 DE DUOBUS REIS STIPULANDI ET PROMITTENDI. |
||||||||
Et
stipulandi et promittendi duo pluresve rei fieri possunt. stipulandi
ita si post omnium interrogationem promissor respondeat ‘ spondeo. ’
ut puta cum duobus separatim stipulantibus ita promissor respondeat ‘ utrique
vestrum dare spondeo ’: nam si prius Titio spoponderit,
deinde alio interrogante spondeat, alia atque alia erit obligatio nec
creduntur duo rei stipulandi esse. duo pluresve rei promittendi
ita fiunt:‘ Maevi, quinque aureos dare spondes? Sei,
eosdem quinque aureos dare spondes? ’ respondeant singuli
separatim ‘ spondeo ’. 1. Ex
huiusmodi obligationibus et stipulantibus solidum singulis debetur et
promittentes singuli in solidum tenentur. in utraque tamen obligatione
una res vertitur: et vel alter debitum accipiendo vel alter solvendo
omnium perimit obligationem et omnes liberat. 2. Ex
duobus reis promittendi alius pure, alius in diem vel sub condicione obligari
potest: nec impedimento erit dies aut condicio, quo minus ab eo
qui pure obligatus est petatur. |
||||||||
TIT. 17 DE STIPULATIONE SERVORUM. |
||||||||
Servus
ex persona domini ius stipulandi habet. sed hereditas in plerisque
personae defuncti vicem sustinet: ideoque quod servus hereditarius
ante aditam hereditatem stipulatur adquirit hereditati, ac per hoc etiam
heredi postea facto adquiritur. 1. Sive
autem domino sive sibi sive conservo suo sive impersonaliter servus stipuletur,
domino adquirit. idem iuris est et in liberis qui in potestate patris
sunt, ex quibus causis adquirere possunt. 2. Sed
cum factum in stipulatione continebitur, omnimodo persona stipulantis
continetur, veluti si servus stipuletur, ut sibi ire agere liceat:
ipse enim tantum prohiberi non debet, non etiam dominus eius.
3. Servus communis
stipulando unicuique dominorum pro portione dominii adquirit, nisi si
unius eorum iussu aut nominatim cui eorum stipulatus est: tunc enim
soli ei adquiritur. quod servus communis stipulatur, si alteri ex dominis
adquiri non potest, solidum alteri adquiritur, veluti si res quam dari
stipulatus est unius domini sit. |
||||||||
TIT. 18 DE DIVISIONE STIPULATIONUM. |
||||||||
Stipulationum
aliae iudiciales sunt, aliae praetoriae, aliae conventionales, aliae communes
tam praetoriae quam iudiciales. 1. Iudiciales
sunt dumtaxat, quae a mero iudicis officio proficiscuntur :
veluti de dolo cautio vel de persequendo servo qui in fuga est, restituendove
pretio. 2. Praetoriae,
quae a mero praetoris officio proficiscuntur, veluti damni infecti vel
legatorum. praetorias autem stipulationes sic exaudiri oportet ut
in his contineantur etiam aediliciae : nam et hae ab iurisdictione
veniunt. 3. Conventionales
sunt, quae ex conventione utriusque partis concipiuntur, hoc est neque
iussu iudicis neque iussu praetoris, sed ex conventione contrahentium.
quarum totidem genera sunt, quot (paene dixerim) rerum contrahendarum.
4. Communes sunt stipulationes
veluti rem salvam fore pupilli: nam et praetor iubet rem salvam
fore pupillo caveri et interdum iudex, si aliter expediri haec res non
potest: vel de rato stipulatio. |
||||||||
TIT. 19 DE INUTILIBUS STIPULATIONIBUS. |
||||||||
Omnis
res, quae dominio nostro subicitur, in stipulationem deduci potest, sive
illa mobilis sive soli sit. 1. At
si quis rem, quae in rerum natura non est aut esse non potest, dari stipulatus
fuerit, veluti Stichum, qui mortuus sit, quem vivere credebat, aut hippocentaurum,
qui esse non possit, inutilis erit stipulatio. 2. Idem
iuris est, si rem sacram aut religiosam, quam humani iuris esse credebat,
vel publicam, quae usibus populi perpetuo exposita sit, ut forum vel theatrum,
vel liberum hominem, quem servum esse credebat, vel rem cuius commercium
non habuit, vel rem suam, dari quis stipuletur. nec in pendenti
erit stipulatio ob id quod publica res in privatum deduci et ex libero
servus fieri potest et commercium adipisci stipulator potest et res stipulatoris
esse desinere potest : sed protinus inutilis est. item
contra, licet initio utiliter res in stipulatum deducta sit, si postea
in earum qua causa de quibus supra dictum est sine facto promissoris devenerit,
extinguitur stipulatio. ac ne statim ab initio talis stipulatio
valebit ‘ Lucium Titium cum servus erit dare spondes? ’
et similia: quia natura sui dominio nostro exempta in obligationem deduci
nullo modo possunt. 3. Si
quis alium daturum facturumve quid spoponderit, non obligabitur, veluti
si spondeat Titium quinque aureos daturum. quodsi effecturum se
ut Titius daret spoponderit, obligatur. 4. Si
quis alii, quam cuius iuri subiectus sit, stipuletur, nihil agit.
plane solutio etiam in extranei personam conferri potest (veluti si quis
ita stipuletur ‘ mihi aut Seio dare spondes? ’),
ut obligatio quidem stipulatori adquiratur, solvi tamen Seio etiam invito
eo recte possit, ut liberatio ipso iure contingat, sed ille adversus Seium
habeat mandati actionem. quodsi quis sibi et alii, cuius iuri subiectus
non sit, decem dari aureos stipulatus est, valebit quidem stipulatio:
sed utrum totum debetur quod in stipulationem deductum est, an vero pars
dimidia, dubitatum est: sed placet, non plus quam partem dimidiam
ei adquiri. ei, qui tuo iuri subiectus est, si stipulatus sis, tibi
adquiris, quia vox tua tamquam filii sit, sicuti filii vox tamquam tua
intellegitur in his rebus quae tibi adquiri possunt. 5. Praeterea
inutilis est stipulatio, si quis ad ea quae interrogatus erit non responderit,
veluti si decem aureos a te dari stipuletur, tu quinque promittas, vel
contra: aut si ille pure stipuletur, tu sub condicione promittas,
vel contra, si modo scilicet id exprimas, id est si cui sub condicione
vel in diem stipulanti tu respondeas: ‘ praesenti
die spondeo ’. nam si hoc solum respondeas: ‘ promitto ’,
breviter videris in eandem diem aut condicionem spopondisse: nec
enim necesse est in respondendo eadem omnia repeti quae stipulator expresserit.
6. Item inutilis est
stipulatio, si ab eo stipuleris, qui iuri tuo subiectus est, vel si is
a te stipuletur. sed servus quidem non solum domino suo obligari
non potest, sed ne alii quidem ulli: filii vero familias aliis obligari
possunt. 7. Mutum
neque stipulari neque promittere posse palam est. quod et in surdo
receptum est: quia et is qui stipulatur verba promittentis, et is
qui promittit verba stipulantis audire debet. unde apparet, non
de eo nos loqui qui tardius exaudit, sed de eo qui omnino non exaudit.
8. Furiosus nullum
negotium gerere potest, quia non intellegit quid agit. 9. Pupillus
omne negotium recte gerit: ut tamen, sicubi tutoris auctoritas necessaria
sit, adhibeatur tutor, veluti si ipse obligetur: nam alium sibi
obligare etiam sine tutoris auctoritate potest. 10. Sed
quod diximus de pupillis, utique de his verum est, qui iam aliquem intellectum
habent: nam infans et qui infanti proximus est non multum a furioso distant,
quia huius aetatis pupilli nullum intellectum habent: sed in proximis
infanti propter utilitatem eorum benignior iuris interpretatio facta est,
ut idem iuris habeant, quod pubertati proximi. sed qui in parentis
potestate est impubes nec auctore quidem patre obligatur. 11. Si
impossibilis condicio obligationibus adiciatur, nihil valet stipulatio.
impossibilis autem condicio habetur, cui natura impedimento est quo minus
existat, veluti si quis ita dixerit : ‘ si digito
caelum attigero, dare spondes? ’ at si ita stipuletur, ‘ si
digito caelum non attigero, dare spondes? ’ pure facta
obligatio intellegitur ideoque statim petere potest. 12. Item
verborum obligatio inter absentes concepta inutilis est. sed cum
hoc materiam litium contentiosis hominibus praestabat, forte post tempus
tales allegationes opponentibus et non praesentes esse vel se vel adversarios
suos contendentibus: ideo nostra constitutio propter celeritatem
dirimendarum litium introducta est, quam ad Caesarienses advocatos scripsimus,
per quam disposuimus, tales scripturas quae praesto esse partes indicant
omnimodo esse credendas, nisi ipse qui talibus utitur improbis allegationibus
manifestissimis probationibus vel per scripturam vel per testes idoneos
approbaverit, in ipso toto die quo conficiebatur instrumentum sese vel
adversarium suum in aliis locis esse. 13. Post
mortem suam dari sibi nemo stipulari poterat, non magis quam post eius
mortem a quo stipulabatur. ac ne is qui in alicuius potestate est
post mortem eius stipulari poterat, quia patris vel domini voce loqui
videtur. sed et si quis ita stipuletur, ‘ pridie
quam moriar ’ vel ‘ pridie quam
morieris dari? ’ inutilis erat stipulatio. sed
cum, ut iam dictum est, ex consensu contrahentium stipulationes valent,
placuit nobis etiam in hunc iuris articulum necessariam inducere emendationem,
ut, sive post mortem sive pridie quam morietur stipulator sive promissor,
stipulatio concepta est, valeat stipulatio. 14. Item
si quis ita stipulatus erat: ‘ si navis ex Asia
venerit, hodie dare spondes? ’ inutilis erat stipulatio,
quia praepostere concepta est. sed cum Leo inclytae recordationis
in dotibus eandem stipulationem, quae praepostera nuncupatur non esse
reiciendam existimavit, nobis placuit et huic perfectum robur accommodare,
ut non solum in dotibus, sed etiam in omnibus valeat huiusmodi conceptio
stipulationis. 15. Ita
autem concepta stipulatio, veluti si Titius dicat ‘ cum
moriar, dare spondes? ’ vel ‘ cum
morieris ’, et apud veteres utilis erat et nunc valet.
16. Item post mortem
alterius recte stipulamur. 17. Si
scriptum fuerit in instrumento promisisse aliquem, perinde habetur, atque
si interrogatione praecedente responsum sit. 18. Quotiens
plures res una stipulatione comprehenduntur, si quidem promissor simpliciter
respondeat ‘ dare spondeo ’,
propter omnes tenetur: si vero unam ex his vel quasdam daturum se
spoponderit, obligatio in his pro quibus spoponderit contrahitur.
ex pluribus enim stipulationibus una vel quaedam videntur esse perfectae:
singulas enim res stipulari et ad singulas respondere debemus. 19. Alteri
stipulari, ut supra dictum est, nemo potest: inventae sunt enim
huiusmodi obligationes ad hoc, ut unusquisque sibi adquirat quod sua interest:
ceterum si alii detur, nihil interest stipulatoris. plane si quis
velit hoc facere, poenam stipulari conveniet, ut, nisi ita factum sit,
ut comprehensum esset, committetur poenae stipulatio etiam ei cuius nihil
interest: poenam enim cum stipulatur quis, non illud inspicitur,
quid intersit eius, sed quae sit quantitas in condicione stipulationis.
ergo si quis stipuletur Titio dari, nihil agit, sed si addiderit de poena ‘nisi
dederis, tot aureos dare spondes? ’ tunc committitur
stipulatio. 20. Sed
si quis stipuletur alii, cum eius interesset, placuit stipulationem valere.
nam si is qui pupilli tutelam administrare coeperat, cessit administratione
contutori suo et stipulatus est, rem pupilli salvam fore, quoniam interest
stipulatoris fieri quod stipulatus est, cum obligatus futurus esset pupillo
si male res gesserit, tenet obligatio. ergo et si quis procuratori
suo dari stipulatus sit, stipulatio vires habebit. et si creditori
suo, quod sua interest, ne forte vel poena committatur, vel praedia distrahantur
quae pignori data erant, valet stipulatio. 21. Versa
vice qui alium facturum promisit, videtur in ea esse causa, ut non teneatur,
nisi poenam ipse promiserit. 22. Item
nemo rem suam futuram in eum casum quo sua fit utiliter stipulatur.
23. Si de alia re
stipulator senserit, de alia promissor, perinde nulla contrahitur obligatio
ac si ad interrogatum responsum non esset, veluti si hominem Stichum a
te stipulatus quis fuerit, tu de Pamphilo senseris, quem Stichum vocari
credideris. 24. Quod
turpi ex causa promissum est veluti si quis homicidium vel sacrilegium
se facturum promittat, non valet. |
||||||||
25. Cum
quis sub aliqua condicione fuerit stipulatus, licet ante condicionem decesserit,
postea existente condicione heres eius agere potest. idem est et
a promissoris parte. 26. Qui
hoc anno aut hoc mense dari stipulatus sit, nisi omnibus partibus praeteritis
anni vel mensis non recte petet. 27. Si
fundum dari stipuleris vel hominem, non poteris continuo agere, nisi tantum
spatii praeterierit, quo traditio fieri possit. |
||||||||
TIT. 20 DE FIDEIUSSORIBUS. |
||||||||
Pro
eo qui promittit solent alii obligari, qui fideiussores appellantur, quos
homines accipere solent dum curant ut diligentius sibi cautum sit.
1. In omnibus autem
obligationibus adsumi possunt, id est sive re sive verbis sive litteris
sive consensu contractae fuerint. ac ne illud quidem interest, utrum
civilis an naturalis sit obligatio cui adiciatur fideiussor, adeo quidem
ut pro servo quoque obligetur, sive extraneus sit qui fideiussorem a servo
accipiat, sive ipse dominus in id quod sibi naturaliter debetur.
2. Fideiussor non
tantum ipse obligatur, sed etiam heredem obligatum relinquit.
3. Fideiussor et praecedere
obligationem et sequi potest. 4. Si
plures sint fideiussores, quotquot erunt numero, singuli in solidum tenentur.
itaque liberum est creditori, a quo velit solidum petere. sed ex
epistula divi Hadriani compellitur creditor a singulis qui modo
solvendo sint litis contestatae tempore partes petere.
ideoque si quis ex fideiussoribus eo tempore solvendo non sit, hoc ceteros
onerat. sed et si ab uno fideiussore creditor totum consecutus fuerit,
huius solius detrimentum erit, si is pro quo fideiussit solvendo non sit :
et sibi imputare debet, cum potuerit adiuvari ex epistula divi Hadriani,
et desiderare ut pro parte in se detur actio. 5. Fideiussores
ita obligari non possunt, ut plus debeant, quam debet is pro quo obligantur:
nam eorum obligatio accessio est principalis obligationis nec plus in
accessione esse potest quam in principali re. at ex diverso, ut
minus debeant, obligari possunt. itaque si reus decem aureos promiserit,
fideiussor in quinque recta obligatur: contra vero non potest obligari.
item si ille pure promiserit, fideiussor sub condicione promittere potest:
contra vero non potest. non solum enim in quantitate, sed etiam
in tempore minus et plus intellegitur. plus est enim statim aliquid
dare, minus est post tempus dare. 6. Si
quid autem fideiussor pro reo solverit, eius reciperandi
causa habet cum eo mandati
indicium. 7. Graece
fideiussor plerumque ita accipitur: τῇ
ὲμῇ πίστει χελύω,
λἐγω, θἐλω
sive βούλομαι [id
est : fide mea iubeo dico volo] : sed
et si φημί
dixerit,
pro eo erit, ac si dixerit λἐγω
8. In
stipulationibus fideiussorum sciendum est generaliter hoc accipi, ut,
quodcumque scriptum sit quasi actum, videatur etiam actum: ideoque
constat, si quis se scripserit fideiussisse, videri omnia sollemniter
acta. |
||||||||
TIT. 21 DE LITTERARUM OBLIGATIONE. |
||||||||
Olim
scriptura fiebat obligatio, quae nominibus fieri dicebatur, quae
nomina hodie non sunt in usu. Plane si quis debere se scripserit quod
numeratum ei non est, de pecunia minime numerata post multum temporis
exceptionem opponere non potest : hoc enim saepissime constitutum
est. sic fit ut et hodie, dum queri non potest. scriptura
obligetur: et ex ea nascitur condictio, cessante scilicet verborum
obligatione. multum autem tempus in hac exceptione antea quidem ex principalibus
constitutionibus usque ad quinquennium procedebat : sed ne
creditores diutius possint suis pecuniis forsitan defraudari, per constitutionem
nostram tempus coartatum est, ut ultra biennii metas huiusmodi exceptio
minime extendatur. |
||||||||
TIT. 22 DE CONSENSU OBLIGATIONE. |
||||||||
Consensu
fiunt obligationes in emptionibus venditionibus, locationibus conductionibus,
societatibus, mandatis. 1. Ideo
autem istis modis consensu dicitur obligatio contrahi, quia neque scriptura
neque praesentia omnimodo opus est, ac ne dari quidquam necesse est, ut
substantiam capiat obligatio, sed sufficit eos qui negotium gerunt consentire.
2. Unde inter absentes
quoque talia negotia contrahuntur, veluti per epistulam aut per nuntium.
3. Item in his contractibus
alter alteri obligatur in id, quod alterum alteri ex bono et aequo praestare
oportet, cum alioquin in verborum obligationibus alius stipuletur, alius
promittat. |
||||||||
TIT. 23 DE EMPTIONE ET VENDITIONE. |
||||||||
Emptio
et venditio contrahitur, simulatque de pretio convenerit, quamvis nondum
pretium numeratum sit ac ne arra quidem data fuerit. nam quod arrae
nomine datur argumentum est emptionis et venditionis contractae.
sed haec quidem de emptionibus et venditionibus quae sine scriptura consistunt
obtinere oportet: nam nihil a nobis in huiusmodi venditionibus innovatum
est. in his autem quae scriptura conficiuntur non aliter perfectam
esse emptionem et venditionem constituimus, nisi et instrumenta emptionis
fuerint conscripta vel manu propria contrahentium, vel ab alio quidem
scripta, a contrahente autem subscripta et, si per tabellionem fiunt,
nisi et completiones acceperint et fuerint partibus absoluta. donec enim
aliquid ex his deest, et poenitentiae locus est et potest emptor vel venditor
sine poena recedere ab emptione. ita tamen impune recedere eis concedimus
nisi iam arrarum nomine aliquid fuerit datum: hoc etenim subsecuto,
sive in scriptis sive sine scriptis venditio celebrata est, is qui recusat
adimplere contractum, si quidem emptor est, perdit quod dedit, si vero
venditor, duplum restituere compellitur, licet nihil super arris expressum
est. 1. Pretium autem
constitui oportet: nam nulla emptio sine pretio esse potest.
(1). sed et certum pretium esse debet.
alioquin si ita inter aliquos convenerit, ut, quanti Titius rem aestimaverit,
tanti sit empta: inter veteres satis abundeque hoc dubitabatur,
sive constat venditio sive non. sed nostra decisio ita hoc constituit,
ut, quotiens sic composita sit venditio ‘ quanti ille
aestimaverit ’, sub hac condicione staret contractus,
ut, si quidem ipse qui nominatus est pretium definierit, omnimodo secundum
eius aestimationem et pretium persolvatur et res tradatur, ut venditio
ad effectum perducatur, emptore quidem ex empto actione, venditore autem
ex vendito agente. sin autem ille qui nominatus est vel noluerit vel non
potuerit pretium definire, tunc pro nihilo esse venditionem, quasi nullo
pretio statuto. quod ius cum in venditionibus nobis placuit, non
est absurdum et in locationibus et conductionibus trahere. 2. Item
pretium in numerata pecunia consistere debet. nam in ceteris rebus
an pretium esse possit, veluti homo aut fundus aut toga alterius rei pretium
esse possit, valde quaerebatur. Sabinus et Cassius etiam in alia
re putant posse pretium consistere: unde illud est quod vulgo dicebatur,
per permutationem rerum emptionem et venditionem contrahi, eamque speciem
emptionis venditionisque vetustissimam esse: argumentoque utebantur
Graeco poeta Homero, qui aliqua parte exercitum Achivorum vinum sibi comparasse
ait permutatis quibusdam rebus, his verbis : |
||||||||
|
||||||||
Diversae
scholae auctores contra sentiebant, aliudque esse existimabant permutationem
rerum, aliud emptionem et venditionem. alioquin non posse rem expediri,
permutatis rebus, quae videatur res venisse et quae pretii nomine data
esse: nam utramque videri et venisse et pretii nomine datam esse,
rationem non pati. sed Proculi sententia, dicentis permutationem
propriam esse speciem contractus a venditione separatam, merito praevaluit,
cum et ipse aliis Homericis versibus adiuvatur et validioribus rationibus
argumentatur. quod et anteriores divi principes admiserunt et in
nostris digestis latius significatur. 3. Cum
autem emptio et venditio contracta sit (quod effici diximus, simulatque
de pretio convenerit, cum sine scriptura res agitur), periculum rei venditae
statim ad emptorem pertinet, tametsi adhuc ea res emptori tradita non
sit. itaque si homo mortuus sit vel aliqua parte corporis laesus
fuerit, aut aedes totae aut aliqua ex parte incendio consumptae fuerint,
aut fundus vi fluminis totus vel aliqua ex parte ablatus sit, sive etiam
inundatione aquae aut arboribus turbine deiectis longe minor aut deterior
esse coeperit, emptoris damnum est, cui necesse est, licet rem non fuerit
nactus, pretium solvere. quidquid enim sine dolo et culpa venditoris
accidit, in eo venditor securus est. sed et si post emptionem fundo
aliquid per alluvionem accessit, ad emptoris commodum pertinet:
nam et commodum eius esse debet cuius periculum est. 3a. Quod
si fugerit homo qui veniit aut subreptus fuerit, ita ut neque dolus neque
culpa venditoris interveniat, animadvertendum erit, an custodiam eius
usque ad traditionem venditor susceperit. sane enim, si susceperit,
ad ipsius periculum is casus pertinet: si non susceperit, securus
erit. idem et in ceteris animalibus ceterisque rebus intellegimus.
utique tamen vindicationem rei et condictionem exhibere debebit emptori,
quia sane, qui rem nondum emptori tradidit adhuc ipse dominus est.
idem est etiam de furti et de damni iniuriae actione. 4. Emptio
tam sub condicione quam pure contrahi potest. sub condicione veluti ‘ si
Stichus intra certum diem tibi placuerit, erit tibi emptus aureis tot ’.
5. Loca sacra vel
religiosa, item publica, veluti forum basilicam, frustra quis sciens emit,
quas tamen si pro privatis vel profanis deceptus a venditore emerit, habebit
actionem ex empto, quod non habere ei liceat, ut consequatur, quod sua
interest deceptum eum non esse. idem iuris est, si hominem liberum
pro servo emerit. |
||||||||
TIT. 24 DE LOCATIONE ET CONDUCTIONE. |
||||||||
Locatio
et conductio proxima est emptioni et venditioni iisdemque iuris regulis
consistit. nam ut emptio et venditio ita contrahitur si de pretio
convenerit, sic etiam locatio et conductio ita contrahi intellegitur si
merces constituta sit. et competit locatori quidem locati actio,
conductori vero conducti. 1. Et
quae supra diximus, si alieno arbitrio pretium permissum fuerit, eadem
et de locatione et conductione dicta esse intellegamus, si alieno arbitrio
merces permissa fuerit. qua de causa si fulloni polienda curandave
aut sarcinatori sarcienda vestimenta quis dederit nulla statim mercede
constituta, sed postea tantum daturus quantum inter eos convenerit, non
proprie locatio et conductio contrahi intellegitur, sed eo nomine praescriptis
verbis actio datur. 2. Praeterea
sicut vulgo quaerebatur, an permutatis rebus emptio et venditio contrahitur:
ita quaeri solebat de locatione et conductione, si forte rem aliquam tibi
utendam sive fruendam quis dederit et invicem a te aliam utendam sive
fruendam acceperit. et placuit, non esse locationem et conductionem,
sed proprium genus esse contractus. veluti si, cum unum quis bovem
haberet et vicinus eius unum, placuerit inter eos, ut per denos dies invicem
boves commodarent, ut opus facerent, et apud alterum bos periit:
neque locati vel conducti neque commodati competit actio, quia non fuit
gratuitum commodatum, verum praescriptis verbis agendum est. 3. Adeo
autem familiaritatem aliquam inter se habere videntur emptio et venditio,
item locatio et conductio, ut in quibusdam causis quaeri soleat, utrum
emptio et venditio contrahatur, an locatio et conductio. ut ecce
de praediis quae perpetuo quibusdam fruenda traduntur, id est ut, quamdiu
pensio sive reditus pro his domino praestetur, neque ipsi conductori neque
heredi eius, cuive conductor heresve eius id praedium vendiderit aut donaverit
aut dotis nomine dederit aliove quo modo alienaverit auferre liceat.
sed talis contractus quia inter veteres dubitabatur et a quibusdam locatio,
a quibusdam venditio existimabatur: lex Zenoniana lata est, quae
emphyteuseos contractui propriam statuit naturam neque ad locationem neque
ad venditionem inclinantem, sed suis pactionibus fulciendam, et si quidem
aliquid pactum fuerit, hoc ita optinere ac si natura talis esset contractus,
sin autem nihil de periculo rei fuerit pactum, tunc si quidem totius rei
interitus accesserit, ad dominum super hoc redundare periculum, sin particularis,
ad emphyteuticarium huiusmodi damnum venire. quo iure utimur. 4. Item
quaeritur, si cum aurifice Titio convenerit, ut is ex auro suo certi ponderis
certaeque formae anulos ei faceret et acciperet verbi gratia aureos decem,
utrum emptio et venditio contrahi videatur, an locatio et conductio?
et Cassius ait, materiae quidem emptionem venditionemque contrahi, operae
autem locationem et conductionem. sed placuit, tantum emptionem
et venditionem contrahi. quodsi suum aurum Titius dederit, mercede
pro opera constituta, dubium non est quin locatio et conductio sit. |
||||||||
5. Conductor
omnia secundum legem conductionis facere debet et, si quid in lege praetermissum
fuerit, id ex bono et aequo debet praestare. qui pro usu aut vestimentorum
aut argenti aut iumenti mercedem aut dedit aut promisit, ab eo custodia
talis desideratur qualem diligentissimus paterfamilias suis rebus adhibet.
quam si praestiterit et aliquo casu rem amiserit, de restituenda ea non
tenebitur. 6. Mortuo
conductore intra tempora conductionis heres eius eodem iure in conductionem
succedit. |
||||||||
TIT. 25 DE SOCIETATE. |
||||||||
Societatem
coire solemus aut totorum bonorum, quam Graeci specialiter χοιυοπραξἰαυ appellant,
aut unius alicuius negotiationis, veluti mancipiorum emendorum vendendorumque,
aut olei, vini, frumenti emendi vendendique. 1. Et
quidem si nihil de partibus lucri et damni nominatim convenerit, aequales
scilicet partes et in lucro et in damno spectantur. quodsi expressae
fuerint partes, hae servari debent: nec enim umquam dubium fuit, quin
valeat conventio, si duo inter se pacti sunt ut ad unum quidem duae partes
et damni et lucri pertineant, ad aliam tertia. 2. De
illa sane conventione quaesitum est, si Titius et Seius inter se pacti
sunt, ut ad Titium lucri duae partes pertineant, damni tertia, ad Seium
duae partes damni, lucri tertia, an rata debet haberi conventio?
Quintus Mucius contra naturam societatis talem pactionem esse existimavit
et ob id non esse ratam habendam. Servius Sulpicius, cuius sententia
praevaluit, contra sentit, quia saepe quorundam ita pretiosa est opera
in societate, ut eos iustum sit meliore condicione in societatem admitti:
nam et ita coiri posse societatem non dubitatur, ut alter pecuniam conferat,
alter non conferat et tamen lucrum inter eos commune sit, quia saepe opera
alicuius pro pecunia valet. et adeo contra Quinti Mucii sententiam
obtinuit, ut illud quoque constiterit, posse convenire, ut quis lucri
partem ferat, damno non teneatur, quod et ipsum Servius convenienter sibi
existimavit: quod tamen ita intellegi oportet, ut, si in aliqua
re lucrum, in aliqua damnum allatum sit, compensatione facta, solum quod
superest intellegatur lucri esse. 3. Illud
expeditum est, si in una causa pars fuerit expressa, veluti in solo lucro
vel in solo damno, in altera vero omissa: in eo quoque quod praetermissum
est eandem partem servari 4. Manet
autem societas eo usque, donec in eodem consensu perseveraverint:
at cum aliquis renuntiaverit societati, solvitur societas. sed plane
si quis callide in hoc renuntiaverit societati ut obveniens aliquod lucrum
solus habeat, veluti si totorum bonorum socius, cum ab aliquo heres esset
relictus, in hoc renuntiaverit societati ut hereditatem solus lucrifaceret,
cogitur hoc lucrum communicare: si quid vero aliud lucri faceret quod
non captaverit, ad ipsum solum pertinet: ei vero cui renuntiatum
est, quidquid omnino post renuntiatam societatem adquiritur, soli conceditur.
5. Solvitur adhuc
societas etiam morte socii, quia qui societatem contrahit certam personam
sibi elegit. sed et si consensu plurium societas coita sit, morte unius
socii solvitur etsi plures supersint, nisi si in coeunda societate aliter
convenerit. 6. Item
si alicuius rei contracta societas sit et finis negotio impositus est,
finitur societas. 7. Publicatione
quoque distrahi societatem manifestum est, scilicet si universa bona socii
publicentur: nam cum in eius locum alius succedit, pro mortuo habetur.
8. Item si quis ex
sociis mole debiti praegravatus bonis suis cesserit et ideo propter publica
aut propter privata debita substantia eius veneat, solvitur societas.
sed hoc casu si adhuc consentiant in societatem, nova videtur incipere
societas. 9. Socius
socio utrum eo nomine tantum teneatur pro socio actione, si quid dolo
commiserit, sicut is qui deponi apud se passus est, an etiam culpae, id
est desidiae atque neglegentiae nomine, quaesitum est: praevaluit
tamen, etiam culpae nomine teneri eum. culpa autem non ad exactissimam
diligentiam dirigenda est: sufficit enim talem diligentiam in communibus
rebus adhibere socium, qualem suis rebus adhibere solet. nam qui parum
diligentem socium sibi adsumit, de se queri, hoc est suae id imprudentiae
imputare, debet. |
||||||||
TIT. 26 DE MANDATO. |
||||||||
Mandatum
contrahitur quinque modis, sive sua tantum gratia aliquis tibi mandet,
sive sua et tua, sive alienia tantum, sive sua et aliena, sive tua et
aliena. at si tua tantum gratia tibi mandatum sit, supervacuum est
mandatum et ob id nulla ex eo obligatio nec mandati inter vos actio nascitur.
1. Mandantis tantum
gratia intervenit mandatum, veluti si quis tibi mandet, ut negotia eius
gereres, vel ut fundum ei emeres, vel ut pro eo sponderes. 2. Tua
et mandantis, veluti si mandet tibi, ut pecuniam sub usuris crederes ei,
qui in rem ipsius mutuaretur, aut si volente te agere cum eo ex fideiussoria
causa mandet tibi, ut cum reo agas periculo mandantis, vel ut ipsius periculo
stipuleris ab eo, quem tibi deleget in id quod tibi debuerat. 3. Aliena
autem causa intervenit mandatum, veluti si tibi mandet, ut Titii negotia
gereres, vel ut Titio fundum emeres, vel ut pro Titio sponderes.
4. Sua et aliena,
veluti si de communibus suis et Titii negotiis gerendis tibi mandet, vel
ut sibi et Titio fundum emeres, vel ut pro eo et Titio sponderes. 5. Tua
et aliena, veluti si tibi mandet, ut Titio sub usuris crederes.
quodsi ut sine usuris crederes, aliena tantum gratia intercedit mandatum.
6. Tua gratia intervenit
mandatum, veluti si tibi mandet, ut pecunias tuas potius in emptiones
praediorum colloces, quam feneres, vel ex diverso ut feneres potius, quem
in emptiones praediorum colloces. cuius generis mandatum magis consilium
est quam mandatum et ob id non est obligatorium, quia nemo ex consilio
mandati obligatur, etiamsi non expediat ei cui dabitur, cum liberum cuique
sit apud se explorare, an expediat consilium. itaque si otiosam
pecuniam domi te habentem hortatus fuerit aliquis, ut rem aliquam emeres
vel eum crederes, quamvis non expedierit tibi eam emisse vel credidisse,
non tamen tibi mandati tenetur. et adeo haec ita sunt, ut quaesitum
sit, an mandati teneatur qui mandavit tibi, ut Titio pecuniam fenerares:
sed obtinuit Sabini sententia, obligatorium esse in hoc casu mandatum,
quia non aliter Titio credidisses quam si tibi mandatum esset. 7. Illud
quoque mandatum non est obligatorium, quod contra bonos mores est, veluti
si Titius de furto aut damno faciendo aut de iniuria facienda tibi mandet.
licet enim poenam istius facti nomine praestiteris, non tamen ullam habes
adversus Titium actionem. |
||||||||
8. Is
qui exsequitur mandatum non debet excedere fines mandati. ut ecce
si quis usque ad centum aureos mandaverit tibi, ut fundum emeres vel ut
pro Titio sponderes, neque pluris emere debes neque in ampliorem pecuniam
fideiubere; alioquin non habebis cum eo mandati actionem: adeo quidem,
ut Sabino et Cassio placuerit, etiam si usque ad centum aureos cum eo
agere velis, inutiliter te acturum. diversae scholae auctores recte
te usque ad centum aureos acturum existimant: quae sententia sane
benignior est. quod si minoris emeris, habebis scilicet cum eo actionem,
quoniam qui mandat, ut sibi centum aureorum fundus emeretur, is utique
mandasse intellegitur, ut minoris, si possit, emeretur. |
||||||||
9. Recte
quoque mandatum contractum, si, dum adhuc integra res sit, revocatum fuerit,
evanescit. 10. Item
si adhuc integro mandato mors alterutrius interveniat, id est vel eius
qui mandaverit, vel eius qui mandatum susceperit, solvitur mandatum.
sed utilitatis causa receptum est, si mortuo eo qui tibi mandaverit, tu
ignorans eum decessisse exsecutus fueras mandatum, posse te agere mandati
actione: alioquin iusta et probabilis ignorantia damnum tibi afferat.
et huic simile est quod placuit, si debitores manumisso dispensatore Titii
per ignorantiam liberto solverint, liberari eos: cum alioquin stricta
iuris ratione non possent liberari, quia alii solvissent, quam cui solvere
debuerint. 11. Mandatum
non suscipere liberum est: susceptum autem consummandum aut quam
primum renuntiandum est, ut aut per semet ipsum aut per alium eandem rem
mandator exsequatur. nam nisi ita renuntiatur ut integra causa mandatori
reservetur eandem rem explicandi, nihilo minus mandati actio locum habet,
nisi si iusta causa intercessit aut non renuntiandi aut intempestive renuntiandi. |
||||||||
12. Mandatum
et in diem differri et sub condicione fieri potest. 13. In
summa sciendum est mandatum, nisi gratuitum sit, in aliam formam negotii
cadere: nam mercede constituta, incipit locatio et conductio esse.
et ut generaliter dixerimus: quibus casibus, sine mercede suscepto
officio, mandati aut depositi contrahitur negotium, his casibus, interveniente
mercede, locatio et conductio contrahi intellegitur. et ideo si
fulloni polienda curandave vestimenta dederis aut sarcinatori sarcienda,
nulla mercede constituta neque promissa, mandati competit actio. |
||||||||
TIT. 27 DE OBLIGATIONIBUS QUASI EX CONTRACTU. |
||||||||
Post
genera contractuum enumerata dispiciamus etiam de his obligationibus,
quae non proprie quidem ex contractu nasci intelleguntur, sed tamen, quia
non ex maleficio substantiam capiunt, quasi ex contractu nasci videntur.
1. Igitur cum quis
absentis negotia gesserit, ultro citroque inter eos nascuntur actiones,
quae appellantur negotiorum gestorum: sed domino quidem rei gestae
adversus eum qui gessit directa competit actio, negotiorum autem gestori
contraria. quas ex nullo contractu proprie nasci manifestum est:
quippe ita nascuntur istae actiones, si sine mandato quisque alienis negotiis
gerendis se obtulerit: ex qua causa ii quorum negotia gesta fuerint
etiam ignorantes obligantur. idque utilitatis causa receptum est,
ne absentium qui subita festinatione coacti, nulli demandata negotiorum
suorum administratione, peregre profecti essent, deserentur negotia:
quae sane nemo curaturus esset, si de eo quod quis impendisset nullam
habiturus esset actionem. sicut autem is qui utiliter gesserit negotia,
habet obligatum dominum negotiorum, ita et contra iste quoque tenetur,
ut administrationis rationem reddat. quo casu ad exactissimam quisque
diligentiam compellitur reddere rationem: nec sufficit talem diligentiam
adhibere, qualem suis rebus adhibere soleret, si modo alius diligentior
commodius administraturus esset negotia. 2. Tutores
quoque, qui tutelae iudicio tenentur, non proprie ex contractu obligati
intelleguntur (nullum enim negotiam inter tutorem et pupillum contrahitur):
sed quia sane non ex maleficio tenentur, quasi ex contractu teneri videntur.
et hoc autem casu mutuae sunt actiones: non tantum enim pupillus
cum tutore habet tutelae actionem, sed et ex contrario tutor cum pupillo
habet contrariam tutelae, si vel impenderit aliquid in rem pupilli vel
pro eo fuerit obligatus aut rem suam creditori eius obligaverit. 3. Item
si inter aliquos communis sit res sine societate, veluti quod pariter
eis legata donatave esset, et alter eorum alteri ideo teneatur communi
dividundo iudicio, quod solus fructus ex ea re perceperit, aut quod socius
eius in eam rem necessarias impensas fecerit: non intellegitur proprie
ex contractu obligatus esse, quippe nihil inter se contraxerunt:
sed quia non ex maleficio tenetur, quasi ex contractu teneri videtur.
4. Idem iuris est de eo, qui coheredi
suo familiae erciscundae iudicio ex his causis obligatus est. 5. Heres
quoque legatorum nomine non proprie ex contractu obligatus intellegitur
(neque enim cum herede neque cum defuncto ullum negotium legatarius gessisse
proprie dici potest): et tamen, quia ex maleficio non est obligatus heres,
quasi ex contractu debere intellegitur. 6. Item
is, cui quis per errorem non debitum solvit, quasi ex contractu debere
videtur. adeo enim non intellegitur proprie ex contractu obligatus
ut, si certiorem rationem sequamur, magis, ut supra diximus, ex distractu
quam ex contractu possit dici obligatus esse: nam qui solvendi animo
pecuniam dat, in hoc dare videtur, ut distrahat potius negotium quam contrahat.
sed tamen proinde is qui accepit obligatur, ac si mutuum illi daretur,
et ideo condictione tenetur. 7. Ex
quibusdam tamen causis repeti non potest, quod per errorem non debitum
solutum sit. namque definiverunt veteres, ex quibus causis infitiando
lis crescit, ex his causis non debitum solutum repeti non posse, veluti
ex lege Aquilia, item ex legato. quod veteres quidem in his legatis
locum habere voluerunt quae certa constituta per damnationem cuicumque
fuerant legata: nostra autem constitutio cum unam naturam omnibus
legatis et fideicommissis indulsit, huiusmodi augmentum in omnibus legatis
et fideicommissis extendi voluit: sed non omnibus legatariis praebuit,
sed tantummodo in his legatis et fideicommissis quae sacrosanctis ecclesiis,
ceterisque venerabilibus locis quae religionis vel pietatis intuitu honorificantur,
derelicta sunt, quae si indebita solvantur non repetuntur. |
||||||||
TIT. 28 PER QUAS PERSONAS NOBIS OBLIGATIO ADQUIRITUR. |
||||||||
Expositis
generibus obligationum, quae ex contractu vel quasi ex contractu nascuntur,
admonendi sumus adquiri vobis non solum per vosmet ipsos, sed etiam per
eas quoque personas, quae in vestra potestate sunt, veluti per servos
vestros et filios: ut tamen, quod per servos quidem vobis adquiritur,
totum vestrum fiat, quod autem per liberos quos in potestate habetis ex
obligatione fuerit adquisitum, hoc dividatur secundum imaginem rerum proprietatis
et usus fructus, quam nostra discrevit constitutio: ut, quod ab
actione commodum perveniat, huius usum fructum quidem habeat pater, proprietas
autem filio servetur, scilicet patre actionem movente secundum novellae
nostrae constitutionis divisionem. 1. Item
per liberos homines et alienos servos, quos bona fide possidetis, adquiritur
vobis, sed tantum ex duabus causis, id est si quid ex operis suis vel
ex re vestra adquirant. 2. Per
eum quoque servum, in quo usum fructum vel usum habetis, similiter ex
duabus istis causis vobis adquiritur. 3. Communem
servum pro dominica parte dominis adquirere certum est, excepto eo, quod
uni nominatim stipulando aut per traditionem accipiendo illi soli adquirit,
veluti cum ita stipuletur: ‘ Titio domino meo dare spondes? ’
sed si unius domini iussu servus fuerit stipulatus, licet antea dubitabatur,
tamen post nostram decisionem res expedita est, ut illi tantum adquirat,
qui hoc ei facere iussit, ut supra dictum est. |
||||||||
TIT. 29 QUIBUS MODIS OBLIGATIO TOLLITUR. |
||||||||
Tollitur
autem omnis obligatio solutione eius quod debetur, vel si quis consentiente
creditore aliud pro alio solverit. nec tamen interest, quis solvat,
utrum ipse qui debet, an alius pro eo: liberatur enim et alio solvente,
sive sciente debitore sive ignorante vel invito solutio fiat. item
si reus solverit, etiam ii qui pro eo intervenerunt liberantur.
idem ex contrario contingit, si fideiussor solverit: non enim solus
ipse liberatur, sed etiam reus. 1. Item
per acceptilationem tollitur obligatio. est autem acceptilatio imaginaria
solutio. quod enim ex verborum obligatione Titio debetur, id si
velit Titius remittere, poterit sic fieri, ut patiatur haec verba debitorem
dicere: ‘ quod ego tibi promisi habesne acceptum? ’
et Titius respondeat ‘ habeo ’: sed et Graece potest
acceptum fieri, dummodo sic fiat, ut Latinis verbis solet: ἕχεις
λαβὡν δηνἀρια τὀσα; ἕχω λαβὡν
[id est
: habesne acceptos tot denarios? habeo.] quo
genere ut diximus tantum eae obligationes solvuntur, quae ex verbis consistunt,
non etiam ceterae: consentaneum enim visum est, verbis factam obligationem
posse aliis verbis dissolvi. sed id quod ex alia causa debetur potest
in stipulationem deduci et per acceptilationem dissolvi. sicut autem
quod debetur pro parte recte solvitur, ita in partem debiti acceptilatio
fieri potest. 2. Est
prodita stipulatio, quae vulgo Aquiliana appellatur, per quam stipulationem
contingit ut omnium rerum obligatio in stipulationem deducatur et ea per
acceptilationem tollatur. stipulatio enim Aquiliana novat omnes
obligationes et a Gallo Aquilio ita composita est: ‘ quidquid
te mihi ex quacumque causa dare facere oportet oportebit praesens in diemve
quarumque rerum mihi tecum actio quaeque abs te petitio vel adversus te
persecutio est erit quodque tu meum habes tenes possides possideresve
dolove malo fecisti, quo minus possideas: quanti quaeque earum rerum res
erit, tantam pecuniam dari stipulatus est Aulus Agerius, spopondit Numerius
Negidius. ’ item e diverso Numerius Negidius
interrogavit Aulum Agerium: ‘ quidquid tibi hodierno die per
Aquilianam stipulationem spopondi, si omne habesne acceptum? ’
respondit Aulus Agerius: ‘ habeo acceptumque tuli. ’
3. Praeterea novatione
tollitur obligatio. veluti si id quod tu Seio debeas, a Titio dari
stipulatus sit. nam interventu novae personae nova nascitur obligatio
et prima tollitur translata in posteriorem, adeo ut interdum, licet posterior
stipulatio inutilis sit, tamen prima novationis iure tollatur: veluti
si id quod Titio tu debebas a pupillo sine tutoris auctoritate stipulatus
fuerit, quo casu res amittitur: nam et prior debitor liberatur et
posterior obligatio nulla est. non idem iuris est, si a servo quis
stipulatus fuerit: nam tunc prior proinde obligatus manet ac si
postea nullus stipulatus fuisset. sed si eadem persona sit a qua
postea stipuleris, ita demum novatio fit, si quid in posteriore stipulatione
novi sit, forte si condicio aut dies aut fideiussor adiciatur aut detrahatur.
quod autem diximus, si condicio adiciatur novationem fieri, sic intellegi
oportet, ut ita dicamus factam novationem si condicio extiterit:
alioquin si defecerit, durat prior obligatio. Sed cum hoc quidem inter
veteres constabat, tunc fieri novationem cum novandi animo in secundam
obligationem itum fuerat: per hoc autem dubium erat, quando novandi
animo videretur hoc fieri, et quasdam de hoc praesumptiones alii in aliis
casibus introducebant: ideo nostra processit constitutio, quae apertissime
definivit, tunc solum fieri novationem, quotiens hoc ipsum inter contrahentes
expressum fuerit quod propter novationem prioris obligationis convenerunt;
alioquin manere et pristinam obligationem et secundam ei accedere, ut
maneat ex utraque causa obligatio secundum nostrae constitutionis definitiones,
quas licet ex ipsius lectione apertius cognoscere. 4. Hoc
amplius eae obligationes, quae consensu contrahuntur, contraria voluntate
dissolvuntur. nam si Titius et Seius inter se consenserunt ut fundum
Tusculanum emptum Seius haberet centum aureorum, deinde re nondum secuta,
id est neque pretio soluto neque fundo tradito, placuerit inter eos ut
discederetur ab emptione et venditione, invicem liberantur. idem est et
in conductione et locatione et omnibus contractibus qui ex consensu descendunt,
sicut iam dictum est. |
||||||||