IUSTINIANI INSTITUTIONES | ||
liber secundus | ||
( Based upon the Latin text of Krueger's edition ). ~ Proofreading by Dr. Philippe Paschel ~ |
||
TIT.
1 TIT. 2 TIT. 3 TIT. 4 TIT. 5 TIT. 6 TIT. 7 TIT. 8 TIT. 9 TIT. 10 TIT. 11 TIT. 12 TIT. 13 TIT. 14 TIT. 15 TIT. 16 TIT. 17 TIT. 18 TIT. 19 TIT. 20 TIT. 21 TIT. 22 TIT. 23 TIT. 24 TIT. 25 |
De
rerum divisione. De rebus incorporalibus. De servitutibus. De usu fructu. De usu et habitatione. De usucapionibus et longi temporis possessionibus. De donationibus. Quibus alienare licet vel non. Per quas personas nobis adquiritur. De testamentis ordinandis. De militari testamento. Quibus non est permissum testamenta facere. De exheredatione liberorum. De heredibus instituendis. De vulgari substitutione. De pupillari substitutione. Quibus modis testamenta infirmantur. De inofficioso testamento. De heredum qualitate et differentia. De legatis. De ademptione legatorum. De lege Falcidia. De fideicommissariis hereditatibus. De singulis rebus per fideicommissum relictis. De codicillis. |
|
TIT. 1 DE RERUM DIVISIONE. |
||
Superiore
libro de iure personarum exposuimus: modo videamus de rebus.
quae vel in nostro patrimonio vel extra nostrum patrimonium habentur.
quaedam enim naturali iure communia sunt omnium, quaedam publica, quaedam
universitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum, quae variis ex
causis cuique adquiruntur, sicut ex subiectis apparebit. |
||
1. Et
quidem naturali iure communia sunt omnium haec: aer et aqua profluens
et mare et per hoc litora maris. nemo igitur ad litus maris accedere
prohibetur, dum tamen villis et monumentis et aedificiis abstineat,
quia non sunt iuris gentium, sicut et mare. 2. Flumina
autem omnia et portus publica sunt: ideoque ius piscandi omnibus commune
est in portibus fluminibusque. 3. Est
autem litus maris, quatenus hibernus fluctus maximus excurrit.
4. Riparum quoque
usus publicus est iuris gentium sicut ipsius fluminis: itaque
navem ad eas appellere, funes ex arboribus ibi natis religare, onus
aliquid in his reponere cuilibet liberum est, sicuti per ipsum flumen
navigare. sed proprietas earum illorum est quorum praediis haerent:
qua de causa arbores quoque in iisdem natae eorundem sunt. 5. Litorum
quoque usus publicus iuris gentium est, sicut ipsius maris: et
ob id quibuslibet liberum est, casam ibi imponere, in qua se recipiant,
sicut retia siccare et ex mare deducere. proprietas autem eorum
potest intellegi nullius esse, sed eiusdem iuris esse cuius et mare,
et quae subiacent mari terra vel harena. |
||
6. Universitatis
sunt, non singulorum, veluti quae in civitatibus sunt theatra, stadia
et similia et si qua alia sunt communia civitatium. |
||
7. Nullius
autem sunt res sacrae et religiosae et sanctae: quod enim divini
iuris est, id nullius in bonis est. 8. Sacra
sunt, quae rite et per pontifices Deo consecrata sunt, veluti aedes
sacrae et dona quae rite ad ministerium Dei dedicata sunt, quae etiam
per nostrum constitutionem alienari et obligari prohibuimus, excepta
causa redemptionis captivorum. si quis vero auctoritate sua quasi
sacrum sibi constituerit, sacrum non est, sed profanum. locus
autem, in quo sacrae aedes aedificatae sunt, etiam diruto aedificio,
adhuc sacer manet, ut et Papinianus scripsit. 9. Religiosum
locum unusquisque sua voluntate facit, dum mortuum infert in locum suum.
in communem autem locum purum invito socio inferre non licet:
in commune vero sepulcrum etiam invitis ceteris licet inferre.
item si alienus usus fructus est, proprietarium placet, nisi consentiente
usufructuario, locum religiosum non facere. in alienum locum,
concedente domino, licet inferre: et licet postea ratum habuerit
quam illatus est mortuus, tamen religiosus locus fit. 10. Sanctae
quoque res, veluti muri et portae, quodammodo divini iuris sunt et ideo
nullius in bonis sunt. ideo autem muros sanctos dicimus, quia poena
capitis constituta sit in eos qui aliquid in muros deliquerint. ideo
et legum eas partes quibus poenas constituimus adversus eos qui contra
leges fecerint sanctiones vocamus. |
||
11. Singulorum
autem hominum multis modis res fiunt: quarundam enim rerum dominium
nanciscimur iure naturali, quod, sicut diximus, appellatur ius gentium,
quarundam iure civili. commodius est itaque a vetustiore iure
incipere. palam est autem, vetustius esse naturale ius, quod cum
ipso genere humano rerum natura prodidit: civilia enim iura tunc
coeperunt esse, cum et civitates condi et magistratus creari et leges
scribi coeperunt. |
||
12. Ferae
igitur bestiae et volucres et pisces, id est omnia animalia quae in
terra mari caelo nascuntur, simulatque ab aliquo capta fuerint, iure
gentium statim illius esse incipiunt: quod enim ante nullius est
id naturali ratione occupanti conceditur. nec interest, feras
bestias et volucres utrum in suo fundo quisque capiat, an in alieno:
plane qui in alienum fundum ingreditur venandi aut aucupandi gratia,
potest a domino, si is providerit, prohiberi, ne ingrediatur.
quidquid autem eorum ceperis, eo usque tuum esse intellegitur, donec
tua custodia coercetur: cum vero evaserit custodiam tuam et in
naturalem libertatem se receperit, tuum esse desinit et rursus occupantis
fit. naturalem autem libertatem recipere intellegitur, cum vel
oculos tuos effugerit vel ita sit in conspectu tuo, ut difficilis sit
eius persecutio. 13. Illud
quaesitum est, an, si fera bestia ita vulnerata sit ut capi possit,
statim tua esse intellegatur. quibusdam placuit, statim tuam esse
et eo usque tuam videri, donec eam persequaris; quodsi desieris persequi,
desinere tuam esse et rursus fieri occupantis. alii non aliter
putaverunt tuam esse, quam si ceperis. sed posteriorem sententiam
nos confirmamus, quia multa accidere solent, ut eam non capias.
14. Apium quoque
natura fera est. itaque quae in arbore tua consederint, antequam a te
alveo includantur, non magis tuae esse intelleguntur, quam volucres
quae in tua arbore nidum fecerint: ideoque si alius eas incluserit,
is earum dominus erit. favos quoque si quos hae fecerint, quilibet
eximere potest. plane integra re, si provideris ingredientem in
fundum tuum, potes eum iure prohibere, ne ingrediatur. examen
quod ex alveo tuo evolaverit eo usque tuum esse intellegitur donec in
conspectu tuo est nec difficilis eius persecutio est: alioquin
occupantis fit. 15. Pavonum
et columbarum fera natura est. nec ad rem pertinet, quod ex consuetudine
avolare et revolare solent: nam et apes idem faciunt, quarum constat
feram esse naturam: cervos quoque ita quidam mansuetos habent,
ut in silvas ire et redire soleant, quorum et ipsorum feram esse naturam
nemo negat. in his autem animalibus, quae ex consuetudine abire
et redire solent, talis regula comprobata est, ut eo usque tua esse
intellegantur, donec animum revertendi habeant: nam si revertendi
animum habere desierint, etiam tua esse desinunt et fiunt occupantium.
revertendi autem animum videntur desinere habere, cum revertendi consuetudinem
deseruerint. 16. Gallinarum
et anserum non est fera natura idque ex eo possumus intellegere, quod
aliae sunt gallinae quas feras vocamas, item alii anseres quos feros
appellamus. ideoque si anseres tui aut gallinae tuae aliquo casu
turbati turbataeve evolaverint, licet conspectum tuum effugerint, quocumque
tamen loco sint, tui tuaeve esse intelleguntur: et qui lucrandi
animo ea animalia retinet, furtum committere intellegitur. 17. Item
ea quae ex hostibus capimus iure gentium statim nostra fiunt:
adeo quidem, ut et liberi homines in servitutem nostram deducantur,
qui tamen, si evaserint nostram potestatem et ad suos reversi fuerint,
pristinum statum recipiunt. 18. Item
lapilli gemmae et cetera quae in litore inveniuntur, iure naturali statim
inventoris fiunt. 19. Item
ea quae ex animalibus dominio tuo subiectis nata sunt eodem iure tibi
adquiruntur. |
||
20. Praeterea
quod per alluvionem agro tuo flumen adiecit, iure gentium tibi adquiritur.
est autem alluvio incrementum latens. per alluvionem autem id
videtur adici, quod ita paulatim adicitur ut intellegere non possis,
quantum quoquo momento temporis adiciatur. 21. Quodsi
vis fluminis partem aliquam ex tuo praedio detraxerit et vicini praedio
appulerit, palam est eam tuam permanere. plane si longiore tempore
fundo vicini haeserit, arboresque quas secum traxerit in eum fundum
radices egerint, ex eo tempore videntur vicini fundo adquisitae esse.
22. Insula quae
in mari nata est, quod raro accidit, occupantis fit: nullius enim esse
creditur. at in flumine nata, quod frequenter accidit, si quidem
mediam partem fluminis teneat, communis est eorum qui ab utraque parte
fluminis prope ripam praedia possident, pro modo latitudinis cuiusque
fundi, quae latitudo prope ripam sit. quodsi alteri parti proximior
sit, eorum est tantum, qui ab ea parte prope ripam praedia possident.
quodsi aliqua parte divisum flumen, deinde infra unitum agrum alicuius
in formam insulae redegerit, eiusdem permanet is ager cuius et fuerat.
23. Quodsi naturali
alveo in universum derelicto alia parte fluere coeperit, prior quidem
alveus eorum est qui prope ripam eius praedia possident, pro modo scilicet
latitudinis cuiusque agri, quae latitudo prope ripam sit; novus autem
alveus eius iuris esse incipit, cuius et ipsum flumen, id est publici.
quodsi post aliquod tempus ad priorem alveum reversum fuerit flumen,
rursus novus alveus eorum esse incipit qui prope ripam eius praedia
possident. 24. Alia
sane causa est, si cuius totus ager inundatus fuerit. neque enim
inundatio speciem fundi commutat et ob id, si recesserit aqua, palam
est eum fundum eius manere cuius et fuit. |
||
25. Cum
ex aliena materia species aliqua facta sit ab aliquo, quaeri solet,
quis eorum naturali ratione dominus sit, utram is qui fecerit, an ille
potius qui materiae dominus fuerit: ut ecce si quis ex alienis
uvis aut olivis aut spicis vinum aut oleum aut frumentum fecerit, aut
ex alieno auro vel argento vel aere vas aliquod fecerit, vel ex alieno
vino et melle mulsum miscuerit, vel ex alienis medicamentis emplastrum
aut collyrium composuerit, vel ex aliena lana vestimentum fecerit, vel
ex alienis tabulis navem vel armarium vel subsellium fabricaverit.
et post multas Sabinianorum et Proculianorum ambiguitates placuit media
sententia existimantium, si ea species ad materiam reduci possit, eum
videri dominum esse qui materiae dominus fuerat; si non possit reduci,
eum potius intellegi dominum qui fecerit: ut ecce vas conflatum
potest ad rudem massam aeris vel argenti vel auri reduci, vinum autem
aut oleum aut frumentum ad uvas et olivas et spicas reverti non potest,
ac ne mulsum quidem ad vinum et mel resolvi potest. quodsi partim
ex sua materia, partim ex aliena speciem aliquam fecerit quisque, velut
ex suo vino et alieno melle mulsum aut ex suis et alienis medicamentis
emplastrum aut collyrium aut ex sua et aliena lana vestimentum fecerit,
dubitandum non est, hoc casu eum esse dominum qui fecerit: cum
non solum operam suam dedit, sed et partem eiusdem materiae praestavit.
26. Si tamen alienam
purpuram quis intexuit suo vestimento, licet pretiosior est purpura,
accessionis vice cedit vestimento: et qui dominus fuit purpurae,
adversus eum qui subripuit habet furti actionem et condictionem, sive
ipse est qui vestimentum fecit, sive alius. nam extinctae res
licet vindicari non possint, condici tamen a furibus et a quibusdam
aliis possessoribus possunt. 27. Si
duorum materiae ex voluntate dominorum confusae sint, totum id corpus
quod ex confusione fit utriusque commune est, veluti si qui vina sua
confuderint aut massas argenti vel auri conflaverint. sed si diversae
materiae sint et ob id propria species facta sit, forte ex vino et melle
mulsum aut ex auro et argento electrum, idem iuris est: nam et
eo casu communem esse speciem non dubitatur. quodsi fortuitu et
non voluntate dominoram confusae fuerint vel diversae materiae vel quae
eiusdem generis sunt, idem iuris esse placuit. 28. Quodsi
frumentum Titii tuo frumento mixtum fuerit, si quidem ex voluntate vestra,
commune erit, quia singula corpora, id est singula grana, quae cuiusque
propria fuerunt ex consensu vestro communicata sunt. quodsi casu
id mixtum fuerit, vel Titius id miscuerit sine voluntate tua, non videtur
commune esse, quia singula corpora in sua substantia durant nec magis
istis casibus commune fit frumentum quam grex communis esse intellegitur,
si pecora Titii tuis pecoribus mixta fuerint: sed si ab alterutro
vestrum id totum frumentum retineatur, in rem quidem actio pro modo
frumenti cuiusque competit, arbitrio autem iudicis continetur, ut is
aestimet, quale cuiusque frumentum fuerit. 29. Cum
in suo solo aliquis aliena materia aedificaverit, ipse dominus intellegitur
aedificii, quia omne quod inaedificatur solo cedit. nec tamen
ideo is qui materiae dominus fuerat desinit eius dominus esse:
sed tantisper neque vindicare eam potest neque ad exhibendum de ea re
agere propter legem duodecim tabularum, qua cavetur, ne quis tignum
alienum aedibus suis iniunctum eximere cogatur, sed duplum pro eo praestat
per actionem quae vocatur de tigno iuncto (appellatione autem tigni
omnis materia significatur ex qua aedificia fiunt): quod ideo
provisum est, ne aedificia rescindi necesse sit. sed si aliqua ex causa
dirutum sit aedificium, poterit materiae dominus, si non fuerit duplum
iam consecutus, tunc eam vindicare et ad exhibendum agere. 30. Ex
diverso si quis in alieno solo sua materia domum aedificaverit, illius
fit domus, cuius et solum est. sed hoc casu materiae dominus proprietatem
eius amittit, quia voluntate eius alienata intellegitur, utique si non
ignorabat, in alieno solo se aedificare: et ideo, licet diruta sit domus,
vindicare materiam non poterit. certe illud constat, si in possessione
constituto aedificatore, soli dominus petat domum suam esse, nec solvat
pretium materiae et mercedes fabrorum, posse eum per exceptionem doli
mali repelli, utique si bonae fidei possessor fuit qui aedificasset:
nam scienti, alienum esse solum, potest culpa obici, quod temere aedificaverit
in eo solo quod intellegeret alienum esse. 31. Si
Titius alienam plantam in suo posuerit, ipsius erit: et ex diverso
si Titius suam plantam in Maevii solo posuerit, Maevii planta erit,
si modo utroque casu radices egerit, antequam autem radices egerit,
eius permanet cuius et fuerat. adeo autem ex eo ex quo radices
agit planta proprietas eius commutatur, ut, si vicini arborem ita terra
Titii presserit ut in eius fundum radices ageret, Titii effici arborem
dicamus: rationem etenim non permittere, ut alterius arbor esse intellegatur
quam cuius in fundum radices egisset. et ideo prope confinium arbor
posita si etiam in vicini fundum radices egerit, communis fit.
32. Qua ratione autem
plantae quae terra coalescunt solo cedunt, eadem ratione frumenta quoque,
quae sata sunt, solo cedere intelleguntur. ceterum sicut is qui
in alieno solo aedificaverit si ab eo dominus petat aedificium, defendi
potest per exceptionem doli mali, secundum ea quae diximus: ita
eiusdem exceptionis auxilio tutus esse potest is qui alienum fundum
sua impensa bona fide consevit. 33. Litterae
quoque, licet aureae sint, perinde chartis membranisque cedunt acsi
solo cedere solent ea quae inaedificantur aut inseruntur: ideoque
si in chartis membranisve tuis carmen vel historiam vel orationem Titius
scripserit, huius corporis non Titius, sed tu dominus esse videberis.
sed si a Titio petas, tuos libros tuasve membranas esse, nec impensam
scripturae solvere paratus sis, poterit se Titius defendere per exceptionem
doli mali, utique si bona fide earum chartarum membranarumve possessionem
nanctus est. 34. Si
quis in aliena tabula pinxerit, quidam putant tabulam picturae cedere:
aliis videtur pictura, qualiscumque sit, tabulae cedere. sed nobis
videtur melius esse, tabulam picturae cedere: ridiculum est enim
picturam Apellis vel Parrhasii in accessionem vilissimae tabulae cedere.
unde si a domino tabulae, imaginem possidente, is qui pinxit eam petat,
nec solvat pretium tabulae, poterit per exceptionem doli mali summoveri:
at si is qui pinxit possideat, consequens est ut utilis actio domino
tabulae adversus eum detur, quo casu, si non solvat impensam picturae,
poterit per exceptionem doli mali repelli, utique si bona fide possessor
fuerit ille qui picturam imposuit. illud enim palam est, quod,
sive is qui pinxit subripuit tabulas sive alius, competit domino tabularum
furti actio. |
||
35. Si
quis a non domino, quem dominum esse crederet, bona fide fundum emerit
vel ex donatione aliave qua iusta causa aeque bona fide acceperit:
naturali ratione placuit, fructus quos percepit eius esse pro cultura
et cura. et ideo si postea dominus supervenerit et fundum vindicet,
de fructibus ab eo consumptis agere non potest. ei vero qui sciens
alienum fundum possederit non idem concessum est. itaque cum fundo
etiam fructus, licet consumpti sint, cogitur restituere. 36. Is
ad quem usus fructus fundi pertinet non aliter fructuum dominus efficitur,
quam si eos ipse perceperit. et ideo licet maturis fructibus,
nondum tamen perceptis, decesserit, ad heredem eius non pertinent, sed
domino proprietatis adquiruntur. eadem fere et de colono dicuntur.
37. In pecudum fructu
etiam fetus est, sicuti lac et pilus et lana: itaque agni et haedi
et vituli et equuli statim naturali iure dominii sunt fructuarii.
partus vero ancillae in fructu non est, itaque ad dominum proprietatis
pertinet: absurdum enim videbatur hominem in fructu esse, cum
omnes fructus rerum natura hominum gratia comparavit. 38. Sed
si gregis usum fructum quis habeat, in locum demortuorum capitum ex
fetu fructuarius summittere debet, ut et Iuliano visum est, et in vinearum
demortuarum vel arborum locum alias debet substituere. recte enim
colere debet et quasi bonus paterfamilias uti. |
||
39. Thesauros,
quos quis in suo loco invenerit, divus Hadrianus, naturalem aequitatem
secutus, ei concessit qui invenerit. idemque statuit, si quis
in sacro aut in religioso loco fortuito casu invenerit. at si
quis in alieno loco non data ad hoc opera sed fortuitu invenerit, dimidium
domino soli concessit. et convenienter, si quis in Caesaris loco
invenerit, dimidium inventoris, dimidium Caesaris esse statuit.
cui conveniens est et si quis in publico loco vel fiscali invenerit,
dimidium ipsius esse, dimidium fisci vel civitatis. |
||
40. Per
traditionem quoque iure naturali res nobis adquiruntur: nihil
enim tam conveniens est naturali aequitati, quam voluntatem domini,
volentis rem suam in alium transferre, ratam haberi. et ideo cuiuscumque
generis sit corporalis res, tradi potest et a domino tradita alienatur.
itaque stipendiaria quoque et tributaria praedia eodem modo alienantur.
vocantur autem stipendiaria et tributaria praedia quae in provinciis
sunt, inter quae nec non Italica praedia ex nostra constitutione nulla
differentia est. 41. Sed
si quidem ex causa donationis aut dotis aut qualibet alia ex causa tradantur,
sine dubio transferentur: venditae vero et traditae non aliter
emptori adquiruntur, quam si is venditori pretium solverit vel alio
modo ei satisfecerit, veluti expromissore aut pignore dato. quod
cavetur quidem etiam lege duodecim tabularum: tamen recte dicitur
et iure gentium, id est iure naturali, id effici. sed et si is
qui vendidit fidem emptoris secutus fuerit, dicendum est, statim rem
emptoris fieri. 42. Nihil
autem interest, utrum ipse dominus tradat alicui rem, an voluntate eius
alius. 43. Qua
ratione, si cui libera negotiorum administratio a domino permissa fuerit
isque ex his negotiis rem vendiderit et tradiderit, facit eam accipientis.
44. Interdum etiam
sine traditione nuda voluntas sufficit domini ad rem transferendam,
veluti si rem, quam tibi aliquis commodavit aut locavit aut apud te
deposuit, vendiderit tibi aut donaverit. quamvis enim ex ea causa tibi
eam non tradiderit, eo tamen ipso, quod patitur tuam esse, statim adquiritur
tibi proprietas perinde ac si eo nomine tradita fuisset. 45. Item
si quis merces in horreo depositas vendiderit, simul atque claves horrei
tradiderit emptori, transfert proprietatem mercium ad emptorem. 46. Hoc
amplius interdum et in incertam personam collocata voluntas domini transfert
rei proprietatem: ut ecce praetores vel consules qui missilia
iactant in vulgus ignorant quid eorum quisque excepturus sit, et tamen,
quia volunt quod quisque exceperit eius esse, statim eum dominum efficiunt.
47. Qua ratione
verius esse videtur et si rem pro derelicto a domino habitam occupaverit
quis, statim eum dominium effici. pro derelicto autem habetur quod dominus
ea mente abiecerit ut id rerum suaram esse nollet, ideoque statim dominus
esse desinit. 48. Alia
causa est earum rerum quae in tempestate maris levandae navis causa
eiciuntur. hae enim dominorum permanent, quia palam est, eas non
eo animo eici quo quis eas habere non vult, sed quo magis cum ipsa navi
periculum maris effugiat: qua de causa si quis eas fluctibus expulsas
vel etiam in ipso mari nactus lucrandi animo abstulerit, furtum committit.
nec longe discedere videntur ab his quae de rheda currente, non intellegentibus
dominis, cadunt. |
||
TIT. 2 DE REBUS INCORPORALIBUS. |
||
Quaedam
praeterea res corporales sunt, quaedam incorporales. 1. Corporales
eae sunt quae sui natura tangi possunt: veluti fundus, homo, vestis,
aurum, argentum et denique aliae res innumerabiles. 2. Incorporales
autem sunt quae tangi non possunt. qualia sunt ea quae in iure
consistunt: sicut hereditas, usus fructus, obligationes quoquo
modo contractae. nec ad rem pertinet quod in hereditate res corporales
continentur: nam et fructus qui ex fundo percipiuntur corporales
sunt, et id quod ex aliqua obligatione nobis debetur plerumque corporale
est, veluti fundus, homo, pecunia: nam ipsum ius hereditatis et
ipsum ius utendifruendi et ipsum ius obligationis incorporale est.
3. Eodem numero sunt
iura praediorum urbanorum et rusticorum, quae et servitutes vocantur. |
||
TIT. 3 DE SERVITUTIBUS. |
||
Rusticorum
praediorum iura sunt haec: iter, actus, via, aquae ductus.
iter est ius eundi, ambulandi homini, non etiam iumentum agendi vel
vehiculum: actus est ius agendi vel iumentum vel vehiculum. itaque
qui iter habet, actum non habet; qui actum habet, et iter habet eoque
uti potest etiam sine iumento. via est ius eundi et agendi et ambulandi:
nam et iter et actum in se via continet. aquae ductus est ius
aquae ducendae per fundum alienum. 1. Praediorum
urbanorum sunt servitutes quae aedificiis inhaerent, ideo urbanorum
praediorum dictae quoniam aedificia omnia urbana praedia appellantur,
etsi in villa aedificata sunt. item praediorum urbanorum servitutes
sunt hae: ut vicinus onera vicini sustineat: ut in parietem
eius liceat vicino tignum immittere: ut stillicidium vel flumen
recipiat quis in aedes suas vel in aream, vel non recipiat: et
ne altius tollat quis aedes suas, ne luminibus vicini officiatur.
2. In rusticorum
praediorum servitutibus quidam computari recte putant aquae haustum,
pecoris ad aquam adpulsum, ius pascendi, calcis coquendae, harenae fodiendae. |
||
3. Ideo
autem hae servitutes praediorum appellantur, quoniam sine praediis constitui
non possunt. nemo enim potest servitutem adquirere urbani vel
rustici praedii, nisi qui habet praedium, nec quisquam debere, nisi
qui habet praediam. 4. Si
quis velit vicino aliquod ius constituere, pactionibus atque stipulationibus
id efficere debet. potest etiam in testamento quis heredem suum
damnare, ne altius aedes tollat, ne luminibus aedium vicini officiat:
vel ut patiatur eum tignum in parietem immittere vel stillicidium habere:
vel ut patiatur eum per fundum ire, agere aquamve ex eo ducere. |
||
TIT. 4 DE USU FRUCTU. |
||
Usus
fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia.
est enim ius in corpore: quo sublato et ipsum tolli necesse est.
1. Usus fructus a
proprietate separationem recipit, idque pluribus modis accidit.
ut ecce si quis alicui usum fructum legaverit; nam heres nudam habet
proprietatem, legatarius usum fructum: et contra si fundum legaverit
deducto usu fructu, legatarius nudam habet proprietatem, heres vero
usum fructum: item alii usum fructum, alii deducto eo fundum legare
potest. sine testamento vero si quis velit alii usum fructum constituere,
pactionibus et stipulationibus id efficere debet. ne tamen in
universum inutiles essent proprietates semper abscedente usu fructu,
placuit, certis modis extingui usum fructum et ad proprietatem reverti.
2. Constituitur autem
usus fructus non tantum in fundo et aedibus, verum etiam in servis et
iumentis ceterisque rebus, exceptis his quae ipso usu consumuntur:
nam eae neque naturali ratione neque civili recipiunt usum fructum.
quo numero sunt vinum, oleum, frumentum, vestimenta. quibus proxima
est pecunia numerata: namque in ipso usu adsidua permutatione
quodammodo extinguitur. sed utilitatis causa senatus censuit,
posse etiam earum rerum usum fructum constitui, ut tamen eo nomine heredi
utiliter caveatur. itaque si pecuniae usus fructus legatus sit,
ita datur legatario ut eius fiat, et legatarius satisdat heredi de tanta
pecunia restituenda, si morietur aut capite minuetur. ceterae
quoque res ita traduntur legatario ut eius fiant: sed aestimatis
his satisdatur, ut, si morietur aut capite minuetur, tanta pecunia restituatur
quanti eae fuerint aestimatae. ergo senatus non fecit quidem earum
rerum usum fructum (nec enim poterat), sed per cautionem quasi usum
fructum constituit. 3. Finitur
autem usus fructus morte fructuarii et duabus capitis deminutionibus,
maxima et media, et non utendo per modum et tempus. quae omnia
nostra statuit constitutio. item finitur usus fructus, si domino
proprietatis ab usufructuario cedatur (nam extraneo cedendo nibil agitur):
vel ex contrario si fructuarius proprietatem rei adquisierit, quae res
consolidatio appellatur. eo amplius constat, si aedes incendio
consumptae fuerint vel etiam terrae motu aut vitio suo corruerint, extingui
usum fructum et ne areae quidem usum fructum deberi. 4. Cum
autem finitus fuerit usus fructus, revertitur scilicet ad proprietatem
et ex eo tempore nudae proprietatis dominus incipit plenam habere in
re potestatem. |
||
TIT. 5 DE USU ET HABITATIONE. |
||
Iisdem
istis modis quibus usus fructus constituitur etiam nudus usus constitui
solet, iisdemque illis modis finitur quibus et usus fructus desinit.
1. Minus autem scilicet
iuris in usu est quam in usu fructu. namque is qui fundi nudum
usum habet, nihil ulterius habere intellegetur, quam ut oleribus, pomis,
floribus, feno, stramentis, lignis ad usum cottidianum utatur:
in eoque fundo hactenus ei morari licet, ut neque domino fundi molestus
sit, neque his per quos opera rustica fiunt impedimento sit: nec
ulli alii ius quod habet aut vendere aut locare aut gratis concedere
potest, cum is qui usum fructum habet potest haec omnia facere. 2. Item
is qui aedium usum habet hactenus iuris habere intellegitur ut ipse
tantum habitet, nec hoc ius ad alium transferre potest: et vix
receptum videtur ut hospitem ei recipere liceat et cum uxore sua liberisque
suis, item libertis nec non aliis liberis personis, quibus non minus
quam servis utitur, habitandi ius habeat, et convenienter, si ad mulierem
usus aedium pertineat cum marito habitare ei liceat. 3. Item
is ad quem servi usus pertinet ipse tantum operis atque ministerio eius
uti potest: ad alium vero nullo modo ius suum transferre ei concessum
est. idem scilicet iuris est et in iumento. 4. Sed
si pecoris vel ovium usus legatus fuerit, neque lacte neque agnis neque
lana utetur usuarius, quia ea in fructu sunt. plane ad stercorandum
agrum suum pecoribus uti potest. |
||
5. Sed
si cui habitatio legata sive aliquo modo constituta sit, neque usus
videtur neque usus fructus, sed quasi proprium aliquod ius. quam
habitationem habentibus, propter rerum utilitatem secundum Marcelli
sententiam, nostra decisione promulgata permisimus non solum in ea degere
sed etiam aliis locare. |
||
6. Haec
de servitutibus et usu fructu et usu et habitatione dixisse sufficiat.
de hereditate autem et de obligationibus suis locis proponemus.
exposuimus summatim, quibus modis iure gentium res adquiruntur: modo videamus,
quibus modis legitimo et civili iure adquiruntur. |
||
TIT. 6 DE USUCAPIONIBUS ET LONGI TEMPORIS POSSESSIONIBUS. |
||
Iure
civili constitutum fuerat, ut, qui bona fide ab eo qui dominus non erat,
cum crediderit eum dominum esse, rem emerit vel ex donatione aliave
qua iusta causa acceperit, is eam rem, si mobilis erat, anno ubique,
si immobilis, biennio tantum in Italico solo usucapiat, ne rerum dominia
in incerto essent. et cum hoc placitum erat, putantibus antiquioribus
dominis sufficere ad inquirendas res suas praefata tempora, nobis melior
sententia resedit, ne domini maturius suis rebus defraudentur neque
certo loco beneficium hoc concludatur. et ideo constitutionem
super hoc promulgavimus, qua cautum est, ut res quidem mobiles per triennium
usucapiantur, immobiles vero per longi temporis possessionem, id est
inter praesentes decennio, inter absentes viginti annis, usucapiantur,
et his modis, non solum in Italia sed in omni terra quae nostro imperio
gubernatur, dominium rerum iusta causa possessionis praecedente adquiratur. |
||
1. Sed
aliquando etiamsi maxime quis bona fide rem possederit, non tamen illi
usucapio ullo tempore procedit, veluti si quis liberum hominem vel rem
sacram vel religiosam vel servum fugitivum possideat. 2. Furtivae
quoque res et quae vi possessae sunt, nec si praedicto longo tempore
bona fide possessae fuerint, usucapi possunt: nam furtivarum rerum
lex duodecim tabularum et lex Atinia inhibet usucapionem, vi possessarum
lex Iulia et Plautia. 3. Quod
autem dictum est furtivaram et vi possessarum rerum usucapionem per
legem prohibitam esse, non eo pertinet ut ne ipse fur quive per vim
possidet usucapere possit: nam his alia ratione usucapio non competit,
quia scilicet mala fide possident: sed ne ullus alius, quamvis
ab eis bona fide emerit vel ex alia causa acceperit, usucapiendi ius
habeat. unde in rebus mobilibus non facile procedit ut bonae fidei
possessori usucapio competat. nam qui alienam rem vendidit vel
ex alia causa tradidit, furtum eius committit. 4. Sed
tamen id aliquando aliter se habet. nam si heres, rem defuncto
commodatam aut locatam vel apud eum depositam existimans hereditariam
esse, bona fide accipienti vendiderit aut donaverit aut dotis nomine
dederit, quin is qui acceperit usucapere possit, dubium non est, quippe
ea res in furti vitium non ceciderit, cum utique heres qui bona fide
tamquam suam alienaverit furtum non committit. 5. Item
si is ad quem ancillae usus fructus pertinet, partum suum esse credens,
vendiderit aut donaverit, furtum non committit: furtum enim sine affectu
furandi non committitur. 6. Aliis
quoque modis accidere potest ut quis sine vitio furti rem alienam ad
aliquem transferat et efficiat ut a possessore usucapiatur. 7. Quod
autem ad eas res quae solo continentur expeditius procedit: ut
si quis loci vacantis possessionem propter absentiam aut neglegentiam
domini, aut quia sine successore decesserit, sine vi nanciscatur.
qui quamvis ipse mala fide possidet, quia intellegit, se alienum fundum
occupasse, tamen, si alii bona fide accipienti tradiderit, poterit ei
longa possessione res adquiri, quia neque furtivum neque vi possessum
accepit; abolita est enim quorundam veterum sententia existimantium,
etiam fundi locive furtum fieri, et eorum qui res soli possident principalibus
constitutionibus prospicitur, ne cui longa et indubitata possessio auferri
debeat. 8. Aliquando
etiam furtiva vel vi possessa res usucapi potest: veluti si in
domini potestatem reversa fuerit; tunc enim, vitio rei purgato, procedit
eius usucapio. 9. Res
fisci nostri usucapi non potest. sed Papinianus scripsit, bonis vacantibus
fisco nondum nuntiatis, bona fide emptorem sibi traditam rem ex his
bonis usucapere posse: et ita divus Pius et divi Severus et Antoninus
rescripserunt. 10. Novissime
sciendum est, rem talem esse debere, ut in se non habeat vitium, ut
a bona fide emptore usucapi possit vel qui ex alia iusta causa possidet. |
||
11. Error
autem falsae causae usucapionem non parit. veluti si quis, cum
non emerit, emisse se existimans possideat: vel cum ei donatum
non fuerat, quasi ex donatione possideat. |
||
12. Diutina
possessio, quae prodesse coeperat defuncto, et heredi et bonorum possessori
continuatur, licet ipse sciat praedium alienum: quodsi ille initium
iustum non habuit, heredi et bonorum possessori, licet ignoranti, possessio
non prodest. quod nostra constitutio similiter et in usucapionibus
observari constituit, ut tempora continuentur. 13. Inter
venditorem quoque et emptorem coniungi tempora, divi Severus et Antoninus
rescripserunt. |
||
14. Edicto
divi Marci cavetur, eum qui a fisco rem alienam emit, si post venditionem
quinquennium praeterierit, posse dominum rei per exceptionem repellere.
constitutio autem divae memoriae Zenonis bene prospexit his qui a fisco
per venditionem vel donationem vel alium titulum aliquid accipiunt,
ut ipsi quidem securi statim fiant et victores existant, sive conveniantur
sive experiantur: adversus sacratissimum autem aerarium usque
ad quadriennium liceat intendere his qui pro dominio vel hypotheca earum
rerum quae alienatae sunt putaverint sibi quasdam competere actiones.
nostra autem divina constitutio, quam nuper promulgavimus, etiam de
his qui a nostra vel venerabilis Augustae domo aliquid acceperint haec
statuit quae in fiscalibus alienationibus praefata Zenoniana constitutione
continentur. |
||
TIT. 7 DE DONATIONIBUS. |
||
Est
etiam aliud genus adquisitionis, donatio. Donationum autem duo
genera sunt: mortis causa et non mortis causa. 1. Mortis
causa donatio est quae propter mortis fit suspicionem, cum quis ita
donat, ut, si quid humanitus ei contigisset, haberet is qui accepit:
sin autem supervixisset qui donavit, reciperet, vel si eum donationis
poenituisset, aut prior decesserit is cui donatum sit. hae mortis
causa donationes ad exemplum legatorum redactae sunt per omnia.
nam cum prudentibus ambiguum fuerat, utrum donationis an legati instar
eam obtinere oporteret, et utriusque causae quaedam habebat insignia
et alii ad aliud genus eam retrahebant, a nobis constitutum est, ut
per omnia fere legatis connumeretur: et sic procedat quemadmodum
eam nostra formavit constitutio. et in summa mortis causa donatio
est, cum magis se quis velit habere quam eum cui donatur, magisque eum
cui donat quam heredem suum. sic et apud Homerum Telemachus donat
Piraeo. |
||
2. Aliae
autem donationes sunt quae sine ulla mortis cogitatione fiunt, quas
inter vivos appellamus, quae omnino non comparantur legatis: quae
si fuerint perfectae, temere revocari non possunt. perficiuntur
autem cum donator suam voluntatem scriptis aut sine scriptis manifestaverit:
et ad exemplum venditionis nostra constitutio eas etiam in se habere
necessitatem traditionis voluit, ut, et si non tradantur, habeant plenissimum
et perfectum robur et traditionis necessitas incumbat donatori.
et cum retro principum dispositiones insinuari eas actis intervenientibus
volebant, si maiores ducentorum fuerant solidorum, nostra constitutio
et quantitatem usque ad quingentos solidos ampliavit, quam stare et
sine insinuatione statuit, et quasdam donationes invenit quae penitus
insinuationem fieri minime desiderant, sed in se plenissimam habent
firmitatem. alia insuper multa ad uberiorem exitum donationum
invenimus, quae omnia ex nostris constitutionibus, quas super his posuimus,
colligenda sunt. sciendum tamen est, quod, etsi plenissimae sint
donationes, tamen si ingrati existant homines in quos beneficium collatum
est, donatoribus per nostram constitutionem licentiam praestavimus certis
ex causis eas revocare, ne, qui suas res in alios contulerunt, ab his
quandam patiantur iniuriam vel iacturam, secundum enumeratos in nostra
constitutione modos. 3. Est
et aliud genus inter vivos donationum, quod veteribus quidem prudentibus
penitus erat incognitum, postea autem a iunioribus divis principibus
introductum est, quod ante nuptias vocabatur et tacitam in se condicionem
habebat, ut tunc ratum esset, cum matrimonium fuerit insecutum: ideoque
ante nuptias appellabatur, quod ante matrimonium efficiebatur et nunquam
post nuptias celebratas talis donatio procedebat. sed primus quidem
divus Iustinus, pater noster, cum augeri dotes et post nuptias fuerat
permissum, si quid tale evenit, etiam ante nuptias donationem augeri
et constante matrimonio sua constitutione permisit: sed tamen
nomen inconveniens remanebat, cum ante nuptias quidem vocabatur, post
nuptias autem tale accipiebat incrementum. sed nos plenissimo
fini tradere sanctiones cupientes et consequentia nomina rebus esse
studentes, constituimus, ut tales donationes non augeantur tantum sed
et constante matrimonio initium accipiant et non ante nuptias, sed propter
nuptias vocentur et dotibus in hoc exaequentur, ut, quemadmodum dotes
et constante matrimonio non solum augentur, sed etiam fiunt, ita et
istae donationes, quae propter nuptias introductae sunt, non solum antecedant
matrimonium sed etiam eo contracto et augeantur et constituantur. |
||
4. Erat
olim et alius modus civilis adquisitionis per ius adcrescendi, quod
est tale: si communem servum habens aliquis cum Titio, solus libertatem
ei imposuit vel vindicta vel testamento, eo casu pars eius amittebatur
et socio adcrescebat. sed cum pessimum fuerat exemplo, et libertate
servum defraudari et ex ea humanioribus quidem dominis damnum inferri,
severioribus autem lucrum adcrescere: hoc quasi invidiae plenum
pio remedio per nostram constitutionem mederi necessarium duximus et
invenimus viam, per quam et manumissor et socius eius et qui libertatem
accepit nostro fruantur beneficio, libertate cum effectu procedente
(cuius favore et antiquos legislatores multa et contra communes regulas
statuisse manifestissimum est) et eo qui eam imposuit suae liberalitatis
stabilitate gaudente et socio indemni conservato pretiumque servi secundum
partem dominii quod nos definivimus accipiente. |
||
TIT. 8 QUIBUS ALIENARE LICET VEL NON. |
||
Accidit
aliquando ut qui dominus sit alienare non possit, et contra qui dominus
non sit alienandae rei potestatem habeat. nam dotale praedium
maritus invita muliere per legem Iuliam prohibetur alienare, quamvis
ipsius sit, dotis causa ei datum. quod nos, legem Iuliam corrigentes,
in meliorem statum deduximus. cum enim lex in soli tantummodo
rebus locum habebat quae Italicae fuerant, et alienationes inhibebat
quae invita muliere fiebant, hypothecas autem earum etiam volente:
utrisque remedium imposuimus, ut etiam in eas res quae in provinciali
solo positae sunt interdicta fiat alienatio vel obligatio, et neutrum
eorum neque consentientibus mulieribus procedat, ne sexus muliebris
fragilitas in perniciem substantiae earum converteretur. 1. Contra
autem creditor pignus ex pactione, quamvis eius ea res non sit, alienare
potest. sed hoc forsitan ideo videtur fieri, quod voluntate debitoris
intellegitur pignus alienare, qui ab initio contractus pactus est, ut
liceret creditori pignus vendere, si pecunia non solvatur. sed ne creditores
ius suum persequi impedirentur neque debitores temere suarum rerum dominium
amittere videantur, nostra constitutione consultum est et certus modus
impositus est, per quem pignorum distractio possit procedere, cuius
tenore utrique parti creditorum et debitorum satis abundeque provisum
est. 2. Nunc
admonendi sumus, neque pupillum neque pupillam ullam rem sine tutoris
auctoritate alienare posse. ideoque si mutuam pecuniam alicui
sine tutoris auctoritate dederit non contrahit obligationem, quia pecuniam
non facit accipientis, ideoque vindicari nummi possunt, sicubi extent:
sed si nummi, quos mutuos dedit, ab eo qui accepit bona fide consumpti
sunt, condici possunt, si mala fide, ad exhibendum de his agi potest.
at ex contrario omnes res pupillo et pupillae sine tutoris auctoritate
recte dari possunt. ideoque si debitor pupillo solvat, necessaria
est tutoris auctoritas: alioquin non liberabitur. sed etiam
hoc evidentissima ratione statutum est in constitutione, quam ad Caesarienses
advocatos ex suggestione Triboniani, viri eminentissimi, quaestoris
sacri palatii nostri, promulgavimus, qua dispositum est, ita licere
tutori vel curatori debitorem pupillarem solvere, ut prius sententia
iudicialis sine omni damno celebrata hoc permittat. quo subsecuto,
si et iudex pronuntiaverit et debitor solverit, sequatur huiusmodi solutionem
plenissima securitas. sin autem aliter quam disposuimus solutio
facta fuerit et pecuniam salvam habeat pupillus aut ex ea locupletior
sit et adhuc eandem summam pecuniae petat, per exceptionem doli mali
summoveri poterit: quodsi aut male consumpserit aut furto amiserit,
nihil proderit debitori doli mali exeptio, sed nihilo minus damnabitur,
quia temere sine tutoris auctoritate et non secundum nostram dispositionem
solverit. sed ex diverso pupilli vel pupillae solvere sine tutore
auctore non possunt, quia id quod solvunt non fit accipientis, cum scilicet
nullius rei alienatio eis sine tutoris auctoritate concessa est. |
||
TIT. 9 PER QUAS PERSONAS NOBIS ADQUIRITUR. |
||
Adquiritur
nobis non solum per nosmet ipsos, sed etiam per eos quos in potestate
habemus: item per eos servos in quibus usum fructum habemus:
item per homines liberos et servos alienos, quos bona fide possidemus.
de quibus singulis diligentius dispiciamus. 1. Igitur
liberi vestri utriusque sexus, quos in potestate habetis, olim quidem,
quidquid ad eos pervenerat (exceptis videlicet castrensibus peculiis),
hoc parentibus suis adquirebant sine ulla distinctione: et hoc
ita parentum fiebat, ut esset eis licentia quod per unum vel unam eorum
adquisitum est alii filio vel extraneo donare, vel vendere vel quocumque
modo voluerant applicare. quod nobis inhumanum visum est et generali
constitutione emissa et liberis pepercimus et patribus debitum reservavimus.
sancitum etenim a nobis est, ut, si quid ex re patris ei obveniat, hoc
secundum antiquam observationem totum parenti adquirat (quae enim invidia
est, quod ex patris occasione profectum est, hoc ad eum reverti?):
quod autem ex alia causa sibi filiusfamilias adquisivit, huius usum
fructum quidem patri adquirat, dominium autem apud eum remaneat, ne,
quod ei suis laboribus vel prospera fortuna accessit, hoc in alium perveniens
luctuosum ei procedat. 2. Hocque
a nobis dispositum est et in ea specie ubi parens, emancipando liberum,
ex rebus quae adquisitionem effugiunt sibi partem tertiam retinere,
si voluerat, licentiam ex anterioribus constitutionibus habebat, quasi
pro pretio quodammodo emancipationis, et inhumanum quiddam accidebat,
ut filius rerum suarum ex hac emancipatione dominio pro parte defraudetur,
et, quod honoris ei ex emancipatione additum est, quod sui iuris effectus
est, hoc per rerum deminutionem decrescat. ideoque statuimus,
ut parens pro tertia bonorum parte dominii, quam retinere poterat, dimidiam
non dominii rerum, sed usus fructus retineat: ita etenim et res
intactae apud filium remanebunt et pater ampliore summa fruetur, pro
tertia dimidia potiturus. 3. Item
vobis adquiritur, quod servi vestri ex traditione nanciscuntur sive
quid stipulentur vel ex qualibet alia causa adquirunt. hoc enim
vobis et ignorantibus et invitis obvenit. ipse enim servus, qui
in potestate alterius est, nihil suum habere potest. sed si heres
institutus sit, non alias nisi iussu vestro hereditatem adire potest:
et si iubentibus vobis adierit, vobis hereditas adquiritur, perinde
ac si vos ipsi heredes instituti essetis. et convenienter scilicet
legatum per eos vobis adquiritur. non solum autem proprietas per
eos quos in potestate habetis adquiritur vobis, sed etiam possessio:
cuiuscumque enim rei possessionem adepti fuerint, id vos possidere videmini.
unde etiam per eos usucapio vel longi temporis possessio vobis accedit.
4. De his autem servis,
in quibus tantum usum fructum habetis, ita placuit, ut, quidquid ex
re vestra vel ex operibus suis adquirant, id vobis adiciatur, quod vero
extra eas causas persecuti sunt, id ad dominum proprietatis pertineat.
itaque si is servus heres institutus sit, legatumve quid ei aut donatum
fuerit, non usufructuario, sed domino proprietatis adquiritur.
idem placet et de eo qui a vobis bona fide possidetur, sive is liber
sit sive alienus servus; quod enim placuit de usufructuario, idem placet
et de bona fide possessore. itaque quod extra duas istas causas
adquiritur, id vel ad ipsum pertinet, si liber est, vel ad dominum,
si servus est. sed bonae fidei possessor cum usuceperit servum,
quia eo modo dominus fit, ex omnibus causis per eum sibi adquirere potest:
fructuarius vero usucapere non potest, primum quia non possidet, sed
habet ius utendifruendi, deinde quia scit, servum alienum esse.
non solum autem proprietas per eos servos in quibus usum fructum habetis
vel quos bona fide possidetis, vel per liberam personam, quae bona fide
vobis servit, adquiritur vobis, sed etiam possessio: loquimur
autem in utriusque persona secundum definitionem quam proxime exposuimus,
id est si quam possessionem ex re vestra vel ex operibus suis adepti
fuerint. 5. Ex
his itaque apparet, per liberos homines, quos neque vestro iuri subiectos
habetis neque bona fide possidetis, item per alienos servos, in quibus
neque usum fructum habetis neque iustam possessionem, nulla ex causa
vobis adquiri posse. et hoc est quod dicitur, per extraneam personam
nihil adquiri posse: excepto eo quod per liberam personam, veluti
per procuratorem, placet non solum scientibus, sed etiam ignorantibus
vobis adquiri possessionem secundum divi Severi constitutionem et per
hanc possessionem etiam dominium, si dominus fuit qui tradidit, vel
per usucapionem aut longi temporis praescriptionem, si dominus non sit. |
||
6. Hactenus
tantisper admonuisse sufficiat, quemadmodum singulae res adquiruntur:
nam legatorum ius, quo et ipso singulae res vobis adquiruntur:
item fideicommissorum, ubi singulae res vobis relinquuntur, opportunius
inferiori loco referemus. videamus itaque nunc, quibus modis per
universitatem res vobis adquiruntur. si cui ergo heredes facti
sitis sive cuius bonorum possessionem petieritis vel si quem adrogaveritis
vel si cuius bona libertatum conservandarum causa vobis addicta fuerint,
eius res omnes ad vos transeunt. ac prius de hereditatibus dispiciamus.
quarum duplex condicio est: nam vel ex testamento vel ab intestato
ad vos pertinent. et prius est ut de his dispiciamus quae vobis
ex testamento obveniunt. qua in re necessarium est, initio de ordinandis
testamentis exponere. |
||
TIT. 10 DE TESTAMENTIS ORDINANDIS. |
||
1. Sed
ut nihil antiquitatis penitus ignoretur sciendum est, olim quidem duo
genera testamentorum in usu fuisse, quorum altero in pace et in otio
utebantur, quod calatis comitiis appellabatur, altero, cum in proelium
exituri essent, quod procinctum dicebatur. accessit deinde tertium
genus testamentorum, quod dicebatur per aes et libram, scilicet quia
per emancipationem, id est imaginariam quandam venditionem agebatur,
quinque testibus et libripende, civibus Romanis puberibus, praesentibus
et eo qui familiae emptor dicebatur. sed illa quidem priora duo
genera testamentorum ex veteribus temporibus in desuetudinem abierunt:
quod vero per aes et libram fiebat, licet diutius permansit, attamen
partim et hoc in usu esse desiit. 2. Sed
praedicta quidem nomina testamentorum ad ius civile referebantur.
postea vero ex edicto praetoris alia forma faciendorum testamentorum
introducta est: iure enim honorario nulla emancipatio desiderabatur,
sed septem testium signa sufficiebant, cum iure civili signa testium
non erant necessaria. 3. Sed
cum paulatim tam ex usu hominum quam ex constitutionum emendationibus
coepit in unam consonantiam ius civile et praetorium iungi, constitutum
est, ut uno eodemque tempore, quod ius civile quodammodo exigebat, septem
testibus adhibitis et subscriptione testium, quod ex constitutionibus
inventum est, et ex edicto praetoris signacula testamentis imponerentur:
ut hoc ius tripertitum esse videatur, ut testes quidem et eorum praesentia
uno contextu testamenti celebrandi gratia a iure civili descendant,
subscriptiones autem testatoris et testium ex sacrarum constitutionum
observatione adhibeantur, signacula autem et numerus testium ex
edicto praetoris. 4. Sed
his omnibus ex nostra constitutione propter testamentorum sinceritatem,
ut nulla fraus adhibeatur, hoc additum est, ut per manum testatoris
vel testium nomen heredis exprimatur et omnia secundum illius constitutionis
tenorem procedant. |
||
5. Possunt
autem testes omnes et uno anulo signare testamentum (quid enim, si septem
anuli una sculptura fuerint?) secundum quod Pomponio visum est.
sed et alieno quoque anulo licet signare. 6. Testes
autem adhiberi possunt ii cum quibus testamenti factio est. sed
neque mulier neque impubes neque servus neque mutus neque surdus neque
furiosus nec cui bonis interdictum est, nec is quem leges iubent improbum
intestabilemque esse, possunt in numero testium adhiberi. 7. Sed
cum aliquis ex testibus testamenti quidem faciendi tempore liber existimabatur,
postea vero servus apparuit, tam divus Hadrienus Catonio Vero quam postea
divi Severus et Antoninus rescripserunt, subvenire se ex sua liberalitate
testamento, ut sic habeatur atque si ut oportet factum esset, cum eo
tempore quo testamentum signaretur omnium consensu hic testis liberorum
loco fuerit, nec quisquam esset qui ei status quaestionem moveat. 8. Pater
nec non is qui in potestate sunt, utrique testes in unum testamentum
fieri possunt: quia nihil nocet ex una domo plures testes alieno
negotio adhiberi. 9. In
testibus autem non debet esse qui in potestate testatoris est.
sed si filiusfamilias de castrensi peculio post missionem faciat testamentum,
nec pater eius recte testis adhibetur nec is qui in potestate eiusdem
patris est: reprobatum est enim in ea re domesticum testimonium.
10. Sed neque heres
scriptus neque is qui in potestate eius est, neque pater eius, qui habet
eum in potestate, neque fratres, qui in eiusdem patris potestate sunt,
testes adhiberi possunt, quia totum hoc negotium quod agitur testamenti
ordinandi gratia, creditur hodie inter heredem et testatorem agi.
licet enim id olim ius tale valde conturbatum fuerat, et veteres, qui
familiae emptorem et eos qui per potestatem ei coadunati fuerant testamentariis
testimoniis repellebant, heredi et his qui coniuncti ei per potestatem
fuerant concedebant testimonia in testamentis praestare, licet hi qui
id permittebant hoc iure minime abuti debere eos suadebant: tamen
nos, eandem observationem corrigentes et quod ab illis suasum est in
legis necessitatem transferentes, ad imitationem pristini familiae emptoris
merito nec heredi, qui imaginem vetustissimi familiae emptoris optinet,
nec aliis personis quae ei, ut dictum est, coniunctae sunt, licentiam
concedimus sibi quodammodo testimonia praestare: ideoque nec eiusmodi
veterem constitutionem nostro codici inseri permisimus. 11. Legatariis
autem et fideicommissariis, quia non iuris successores sunt, et aliis
personis eis coniunctis testimonium non denegamus, immo in quadam nostra
constitutione et hoc specialiter concessimus, et multo magis his qui
in eorum potestate sunt, vel qui eos habent in potestate, huiusmodi
licentiam damus. |
||
12. Nihil
autem interest, testamentum in tabulis an in chartis membranisve vel
in alia materia fiat. 13. Sed
et unum testamentum pluribus codicibus conficere quis potest, secundum
optinentem tamen observationem omnibus factis. quod interdum et
necessarium est, si quis navigaturus et secum ferre et domi relinquere
iudiciorum suorum contestationem velit, vel propter alias innumerabiles
causas, quae humanis necessitatibus imminent. 14. Sed
haec quidem de testamentis quae in scriptis conficiuntur. si quis
autem voluerit sine scriptis ordinare iure civili testamentum, septem
testibus adhibitis et sua voluntate coram eis nuncupata, sciat hoc perfectissimum
testamentum iure civili firmunque constitutum. |
||
TIT. 11 DE MILITARI TESTAMENTO. |
||
Supra
dicta diligens observatio in ordinandis testamentis militibus propter
nimiam imperitiam constitutionibus principalibus remissa est.
nam quamvis hi neque legitimum numerum testium adhibuerint neque aliam
testamentorum sollemnitatem observaverint, recte nihilo minus testantur,
videlicet cum in expeditionibus occupati sunt: quod merito nostra
constitutio induxit. quoque enim modo voluntas eius suprema sive
scripta inveniatur sive sine scriptura, valet testamentum ex voluntate
eius. illis autem temporibus, per quae citra expeditionum necessitatem
in aliis locis vel in suis sedibus degunt, minime ad vindicandum tale
privilegium adiuvantur: sed testari quidem, et si filiifamilias
sunt, propter militiam conceduntur, iure tamen communi ea observatione
et in eorum testamentis adhibenda quam et in testamentis paganorum proxime
exposuimus. 1. Plane
de militum testamentis divus Traianus Statilio Severo ita rescripsit :
‘ Id privilegium quod militantibus datum est, ut
quoquo modo facta ab his testamenta rata sint, sic intellegi debet,
ut utique prius constare debeat, testamentum factum esse, quod et sine
scriptura a non militantibus quoque fieri potest. is ergo miles
de cuius bonis apud te quaeritur, si convocatis ad hoc hominibus, ut
voluntatem suam testaretur, ita locutus est ut declararet quem vellet
sibi esse heredem et cui libertatem tribuere, potest videri sine scripto
hoc modo esse testatus, et voluntas eius rata habenda est. ceterum
si, ut plerumque sermonibus fieri solet, dixit alicui : ‘ ego
te heredem facio ’ aut ‘ tibi bona mea relinquo ’,
non oportet hoc pro testamento observari. nec ullorum magis interest
quam ipsorum quibus id privilegium datum est, eiusmodi exemplum non
admitti: alioquin non difficulter post mortem alicuius militis
testes existent, qui adfirment se audisse dicentem aliquem, relinquere
se bona cui visum sit, et per hoc iudicia vera subvertentur. ’
2. Quin immo et
mutus et surdus miles testamentum facere potest. 3. Sed
hactenus hoc illis a principalibus constitutionibus conceditur, quatenus
militant et in castris degunt: post missionem vero veterani vel
extra castra si faciant adhuc militantes testamentum, communi omnium
civium Romanorum iure facere debent. et quod in castris fecerint
testamentum non communi iure, sed quomodo voluerint, post missionem
intra annum tantum valebit. quid igitur, si intra annum quidem
decesserit, condicio autem heredi adscripta post annum extiterit?
an quasi militis testamentum valeat? et placet, valere quasi militis.
4. Sed et si quis ante militiam non
iure fecit testamentum et miles factus et in expeditione degens resignavit
illud et quaedam adiecit sive detraxit vel alias manifesta est militis
voluntas hoc valere volentis, dicendum est, valere testamentum quasi
ex nova militis voluntate. 5. Denique
et si in adrogationem datus fuerit miles vel filiusfamilias emancipatus
est, testamentum eius quasi militis ex nova voluntate valet nec videtur
capitis deminutione irritum fieri. |
||
6. Sciendum
tamen est, quod ad exemplum castrensis peculii tam anteriores leges
quam principales constitutiones quibusdam quasi castrensia dederunt
peculia, atque eorum quibusdam permissum erat etiam in potestate degentibus
testari. quod nostra constitutio latius extendens, permisit omnibus
in his tantummodo peculiis testari quidem, sed iure communi :
cuius constitutionis tenore perspecto, licentia est nihil eorum quae
ad praefatum ius pertinent ignorare. |
||
TIT. 12 QUIBUS NON EST PERMISSUM TESTAMENTA FACERE. |
||
Non
tamen omnibus licet facere testamentum. statim enim hi qui alieno
iuri subiecti sunt testamenti faciendi ius non habent, adeo quidem ut,
quamvis parentes eis permiserint, nihilo magis iure testari possint:
exceptis his quos antea enumeravimus, et praecipue militibus qui in
potestate parentum sunt, quibus de eo quod in castris adquisierint permissum
est ex constitutionibus principum testamentum facere. quod quidem
initio tantum militantibus datum est tam ex auctoritate divi Augusti
quam Nervae nec non optimi imperatoris Traiani; postea vero subscriptione
divi Hadriani etiam dimissis militia, id est veteranis, concessum est.
itaque si quidem fecerint de castrensi peculio testamentum, pertinebit
hoc ad eum quem heredem reliquerint: si vero intestati decesserint,
nullis liberis vel fratribus superstitibus, ad parentes eorum iure communi
pertinebit. ex hoc intellegere possumus, quod in castris adquisierit
miles qui in potestate patris est, neque ipsum patrem adimere posse
neque patris creditores id vendere vel aliter inquietare neque, patre
mortuo, cum fratribus esse commune, sed scilicet proprium eius esse
id quod in castris adquisierit, quamquam iure civili omnium qui in potestate
parentum sunt peculia perinde in bonis parentum computantur acsi servorum
peculia in bonis dominorum numerantur: exceptis videlicet his
quae ex sacris constitutionibus, et praecipue nostris, propter diversas
causas non adquiruntur. praeter hos igitur qui castrense peculium
vel quasi castrense habent, si quis alius filiusfamilias testamentum
fecerit, inutile est, licet suae potestatis factus decesserit.
1. Praeterea testamentum
facere non possunt impuberes, quia nullum eorum animi iudicium est;
item furiosi, quia mente carent. nec ad rem pertinet, si impubes
postea pubes factus aut furiosus postea compos mentis factus fuerit
et decesserit. furiosi autem si per id tempus fecerint testamentum
quo furor eorum intermissus est iure testati esse videntur, certe eo
quod ante furorem fecerint testamento valente: nam neque testamenta
recte facta neque aliud ullum negotium recte gestum postea furor interveniens
peremit. 2. Item
prodigus, cui bonorum suorum administratio interdicta est, testamentum
facere non potest, sed id quod ante fecerit quam interdictio ei bonorum
fiat ratum est. 3. Item
mutus et surdus non semper facere testamentum possunt. utique
autem de eo surdo loquimur qui omnino non exaudit, non qui tarde exaudit:
nam et mutus is intellegitur qui eloqui nihil potest, non qui tarde
loquitur. saepe autem etiam litterati et eruditi homines variis
casibus et audiendi et loquendi facultatem amittunt: unde nostra
constitutio etiam his subvenit, ut certis casibus et modis secundum
normam eius possint testari, aliaque facere quae eis permissa sunt.
sed si quis post testamentum factum valetudine aut quolibet alio casu
mutus aut surdus esse coeperit, ratum nihilo minus eius remanet testamentum.
4. Caecus autem
non potest facere testamentum nisi per observationem quam lex divi Iustini
patris mei introduxit. 5. Eius,
qui apud hostes est, testamentum quod ibi fecit non valet, quamvis redierit:
sed quod dum in civitate fuerat fecit, sive redierit, valet iure postliminii,
sive illic decesserit, valet ex lege Cornelia. |
||
TIT. 13 DE EXHEREDATIONE LIBERORUM. |
||
Non
tamen, ut omnimodo valeat testamentum, sufficit haec observatio quam
supra exposuimus. sed qui filium in potestate habet, debet curare
ut eum heredem instituat vel exheredem nominatim faciat: alioquin
si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur, adeo quidem ut,
etsi vivo patre filius mortuus sit, nemo ex eo testamento heres existere
possit, quia scilicet ab initio non constiterit testamentum. sed
non ita de filiabus vel aliis per virilem sexum descendentibus liberis
utriusque sexus fuerat antiquitati observatum: sed si non fuerant
heredes scripti scriptaeve vel exheredati exheredataeve, testamentum
quidem non infirmabatur, ius autem adcrescendi eis ad certam portionem
praestabatur. sed nec nominatim eas personas exheredare parentibus
necesse erat, sed licebat et inter ceteros hoc facere. 1. Nominatim
autem exheredari quis videtur sive ita exheredetur ‘ Titius
filius meus exheres esto ‘, sive ita ‘ filius
meus exheres esto ’, non adiecto proprio nomine, scilicet
si alius filius non extet. Postumi quoque liberi vel heredes institui
debent vel exheredari. et in eo par omnium condicio est, quod
et in filio postumo et in quolibet ex ceteris liberis sive feminini
sexus sive masculini praeterito valet quidem testamentum, sed postea
adgnatione postumi sive postumae rumpitur et ea ratione totum infirmatur:
ideoque si mulier, ex qua postumus aut postuma sperabatur, abortum fecerit,
nihil impedimento est scriptis heredibus ad hereditatem adeundam.
sed feminini quidem sexus personae vel nominatim vel inter ceteros exheredari
solebant, dum tamen, si inter ceteros exheredentur, aliquid eis legetur,
ne videantur per oblivionem praeteritae esse, masculos vero postumos,
id est filium et deinceps, placuit non aliter recte exheredari, nisi
nominatim exheredentur, hoc scilicet modo: ‘ quicumque
mihi filius genitus fuerit, exheres esto ’. 2. Postumorum
autem loco sunt et hi qui in sui heredis locum succedendo quasi adgnascendo
fiunt parentibus sui heredes. ut ecce si quis filium et ex eo
nepotem neptemve in potestate habeat, quia filius gradu praecedit, is
solus iura sui heredis habet, quamvis nepos quoque et neptis ex eo in
eadem potestate sunt: sed si filius eius vivo eo moriatur aut
qualibet alia ratione exeat de potestate eius, incipit nepos neptisve
in eius locum succedere et eo modo iura suorum heredum quasi adgnatione
nanciscuntur. ne ergo eo modo rumpatur eius testamentum, sicut
ipsum filium vel heredem instituere vel nominatim exheredare debet testator,
ne non iure faciat testamentum, ita et nepotem neptemve ex filio necesse
est ei vel heredem instituere vel exheredare, ne forte, vivo eo filio
mortuo, succedendo in locum eius nepos neptisve quasi adgnatione rumpant
testamentum. idque lege Iunia Velleia provisum est, in qua simul
exheredationis modus ad similitudinem postumorum demonstratur. 3. Emancipatos
liberos iure civili neque heredes instituere neque exheredare necesse
est, quia non sunt sui heredes. sed praetor omnes tam feminini
sexus quam masculini, si heredes non instituantur, exheredari iubet,
virilis sexus nominatim, feminini vero et inter ceteros. quodsi neque
heredes instituti fuerint neque ita, ut diximus, exheredati, promittit
praetor eis contra tabulas testamenti bonorum possessionem. 4. Adoptivi
liberi quamdiu sunt in potestate patris adoptivi, eiusdem iuris habentur
cuius sunt iustis nuptiis quaesiti: itaque heredes instituendi
vel exheredandi sunt secundum ea quae de naturalibus exposuimus: emancipati
vero a patre adoptivo neque iure civili neque quod ad edictum praetoris
attinet inter liberos numerantur. qua ratione accidit ut ex diverso,
quod ad naturalem parentem attinet, quamdiu quidem sint in adoptiva
familia, extraneorum numero habeantur, ut eos neque heredes instituere
neque exheredare necesse sit. cum vero emancipati fuerint ab adoptivo
patre, tunc incipiunt in ea causa esse in qua futuri essent si ab ipso
naturali patre emancipati fuissent. 5. Sed
haec vetustas introducebat. nostra vero constitutio inter masculos
et feminas in hoc iure nihil interesse existimans, quia utraque persona
in hominum procreatione similiter naturae officio fungitur et lege antiqua
duodecim tabularum omnes similiter ad successiones ab intestato vocabantur,
quod et praetores postea secuti esse videntur, ideo simplex ac simile
ius et in filiis et in filiabus et in ceteris descendentibus per virilem
sexum personis non solum natis sed etiam postumis introduxit, ut omnes,
sive sui sive emancipati sunt, aut heredes instituantur aut nominatim
exheredentur, et eundem habeant effectum circa testamenta parentum suorum
infirmanda et hereditatem auferendam quem filii sui vel emancipati habent,
sive iam nati sunt sive adhuc in utero constituti postea nati sunt.
circa adoptivos autem certam induximus divisionem, quae constitutione
nostra, quam super adoptivis tulimus, continetur. 6. Sed
si in expeditione occupatus miles testamentum faciat et liberos suos
iam natos vel postumos nominatim non exheredaverit, sed silentio praeterierit,
non ignorans an habeat liberos, silentium eius pro exheredatione nominatim
facta valere constitutionibus principum cautum est. 7. Mater
vel avus maternus necesse non habent liberos suos aut heredes instituere
aut exheredare, sed possunt eos omittere. nam silentium matris
aut avi materni ceterorumque per matrem ascendentium tantum facit quantum
exheredatio patris. neque enim matri filium filiamve neque avo
materno nepotem neptemve ex filia, si eum eamve heredem non instituat,
exheredare necesse est, sive de iure civili quaeramus, sive de edicto
praetoris, quo praeteritis liberis contra tabulas bonorum possessionem
promittit. sed aliud eis adminiculum servatur, quod paulo post
vobis manifestum fiat. |
||
TIT. 14 DE HEREDIBUS INSTITUENDIS. |
||
Heredes
instituere permissum est tam liberos homines quam servos tam proprios
quam alienos. proprios autem olim quidem secundum plurium sententias
non aliter quam cum libertate recte instituere licebat. hodie vero etiam
sine libertate ex nostra constitutione heredes eos instituere permissum
est quod non per innovationem induximus, sed quoniam et aequius erat
et Atilicino placuisse Paulus suis libris quos tam ad Masurium Sabinum
quam ad Plautium scripsit refert. proprius autem servus etiam
is intellegitur in quo nudam proprietatem testator habet, alio usum
fructum habente. est autem casus in quo nec cum libertate utiliter
servus a domina heres instituitur, ut constitutione divorum Severi et
Antonini cavetur, cuius verba haec sunt : ‘ Servum adulterio
maculatum non iure testamento manumissum ante sententiam ab ea muliere
videri quae rea fuerat eiusdem criminis postulata, rationis est :
quare sequitur, ut in eundem a domina collata institutio nullius momenti
habeatur. ’Alienus servus etiam is intellegitur,
in quo usum fructum testator habet. 1. Servus
autem a domino suo heres institutus, si quidem in eadem causa manserit,
fit ex testamento liber heresque necessarius. si vero a vivo testatore
manumissus fuerit, suo arbitrio adire hereditatem potest, quia non fit
necessarius, cum utrumque ex domini testamento non consequitur.
quodsi alienatus fuerit, iussu novi domini adire hereditatem debet et
ea ratione per eum dominus fit heres: nam ipse alienatus neque
liber neque heres esse potest, etiamsi cum libertate heres institutus
fuerit: destitisse etenim a libertatis datione videtur dominus
qui eum alienavit. alienus quoque servus heres institutus si in
eadem causa duraverit, iussu domini adire hereditatem debet. si
vero alienatus fuerit aut vivo testatore aut post mortem eius, antequam
adeat, debet iussu novi domini adire. at si manumissus est, vivo
testatore vel mortuo, antequam adeat, suo arbitrio adire hereditatem
potest. 2. Servus
alienus post domini mortem recte heres instituitur, quia et cum hereditariis
servis est testamenti factio: nondum enim adita hereditas personae
vicem sustinet, non heredis futuri, sed defuncti, cum et eius qui in
utero est servus recte heres instituitur. 3. Servus
plurium, cum quibus testamenti factio est, ab extraneo institutus heres,
unicuique dominorum cuius iussu adierit pro portione dominii adquirit
hereditatem. |
||
4. Et
unum hominem et plures in infinitum, quot quis velit, heredes facere
licet. 5. Hereditas
plerumque dividitur in duodecim uncias, quae assis appellatione continentur.
habent autem et hae partes propria nomina ab uncia usque ad assem, ut
puta haec; uncia, sextans, quadrans, triens, quincunx, semis, septunx,
bes, dodrans, dextans, deunx, as. non autem utique duodecim uncias
esse oportet. nam tot unciae assem efficiunt quot testator voluerit,
et si unum tantum quis ex semisse verbi gratia heredem scripserit, totus
as in semisse erit: neque enim idem ex parte testatus et ex parte
intestatus decedere potest, nisi sit miles, cuius sola voluntas in testando
spectatur. et e contrario potest quis in quantascumque voluerit
plurimas uncias suam hereditatem dividere. 6. Si
plures instituantur, ita demum partium distributio necessaria est si
nolit testator eos ex aequis partibus heredes esse: satis enim
constat, nullis partibus nominatis aequis ex partibus eos heredes esse.
partibus autem in quorundam personis expressis, si quis alius sine parte
nominatus erit, si quidem aliqua pars assi deerit, ex ea parte heres
fit, et si plures sine parte scripti sunt, omnes in eadem parte concurrent.
si vero totus as completus sit, in partem dimidiam vocantur, et ille
vel illi omnes in alteram dimidiam. nec interest, primus an medius
an novissimus sine parte scriptus sit: ea enim pars data intellegitur
quae vacat. 7. Videamus,
si pars aliqua vacet nec tamen quisquam sine parte heres institutus
sit, quid iuris sit? veluti si tres ex quartis partibus heredes
scripti sunt. et constat, vacantem partem singulis tacite pro
hereditaria parte accedere et perinde haberi ac si ex tertiis partibus
heredes scripti essent: et ex diverso si plus asse in portionibus
sit, tacite singulis decrescere, ut, si verbi gratia quattuor ex tertiis
partibus heredes scripti sint, perinde habeantur ac si unusquisque ex
quarta parte scriptus fuisset. 8. Et
si plures unciae quam duodecim distributae sunt, is qui sine parte institutus
est quod dipondio deest habebit: idemque erit si dipondius expletus
sit. quae omnes partes ad assem postea revocantur, quamvis sint
plurium unciarum. |
||
9. Heres
et pure et sub condicione institui potest. ex certo tempore aut
ad certum tempus non potest, veluti ‘ post quinquennium quam
moriar ’ vel ‘ ex kalendis illis ’
aut ‘ usque ad kalendas illas heres esto ’: diemque
adiectum pro supervacuo haberi placet, et perinde esse ac si pure heres
institutus esset. 10. Impossibilis
condicio in institutionibus et legatis nec non in fideicommissis et
libertatibus pro non scripto habetur. 11. Si
plures condiciones institutioni adscriptae sunt, si quidem coniunctim,
ut puta ‘ si illud et illud factum erit ’, omnibus
parendum est: si separatim, veluti ‘ si illud aut illud
factum erit ’, cui libet obtemperare satis est. |
||
12. Hi,
quos numquam testator vidit, heredes institui possunt, veluti si fratris
filios peregri natos, ignorans qui essent, heredes instituerit:
ignorantia enim testantis inutilem institutionem non facit. |
||
TIT. 15 DE VULGARI SUBSTITUTIONE. |
||
Potest
autem quis in testamento suo plures gradus heredum facere, ut puta ‘ si
ille heres non erit, ille heres esto ’; et deinceps, in quantum
velit, testator substituere potest et novissimo loco in subsidium vel
servum necessarium heredem instituere. 1. Et
plures in unius locum possunt substitui, vel unus in plurium, vel singuli
singulis, vel invicem ipsi qui heredes instituti sunt. 2. Et
si ex disparibus partibus heredes scriptos invicem substituerit et nullam
mentionem in substitutione habuerit partium, eas videtur partes in substitutione
dedisse quas in institutione expressit: et ita divus Pius rescripsit.
3. Sed si instituto
heredi et coheredi suo substituto dato alius substitutus fuerit, divi
Severus et Antoninus sine distinctione rescripserunt, ad utramque partem
substitutum admitti. 4. Si
servum alienum quis patremfamilias arbitratus, heredem scripserit et,
si heres non esset, Maevium ei substituerit, isque servus iussu domini
adierit hereditatem, Maevius in partem admittitur. illa enim verba
‘ si heres non erit ’, in eo quidem quem alieno
iuri subiectum esse testator scit, sic accipiuntur: si neque ipse
heres erit neque alium heredem effecerit: in eo vero quem patremfamilias
esse arbitratur, illud significant: si hereditatem sibi eive cuius
iuri postea subiectus esse coeperit non adquisierit. idque Tiberius
Caesar in persona Parthenii servi sui constituit. |
||
TIT. 16 DE PUPILLARI SUBSTITUTIONE. |
||
Liberis
suis impuberibus, quos in potestate quis habet, non solum ita, ut supra
diximus, substituere potest, id est ut, si heredes ei non extiterint,
alius ei sit heres, sed eo amplius ut et si heredes ei extiterint et
adhuc impuberes mortui fuerint, sit eis aliquis heres. veluti
si quis dicat hoc modo: ‘ Titius filius meus heres
mihi esto: si filius meus heres mihi non erit, sive heres erit et prius
moriatur quam in suam tutelam venerit (id est pubes factus sit),
tunc Seius heres esto.’ quo casu si quidem non extiterit
heres filius, tunc substitutus patri fit heres: si vero extiterit
heres filius et ante pubertatem decesserit, ipsi filio fit heres substitutus.
nam moribus institutum est, ut, cum eius aetatis sunt in qua ipsi sibi
testamentum facere non possunt, parentes eis faciant. 1. Qua
ratione excitati, etiam constitutionem in nostro posuimus codice, qua
prospectum est, ut, si mente captos habeant filios vel nepotes vel pronepotes
cuiuscumque sexus vel gradus, liceat eis, etsi puberes sint, ad exemplum
pupillaris substitutionis certas personas substituere: sin autem
resipuerint, eandem substitutionem infirmari, et hoc ad exemplum pupillaris
substitutionis, quae, postquam pupillus adoleverit, infirmatur.
2. Igitur in pupillari
substitutione secundum praefatum modum ordinata duo quodammodo sunt
testamenta, alterum patris, alterum filii, tamquam si ipse filius sibi
heredem instituisset: aut certe unum est testamentum duarum causarum,
id est duarum hereditatum. 3. Sin
autem quis ita formidolosus sit, ut timeret, ne filius eius pupillus
adhuc ex eo quod palam substitutum accepit, post obitum eius periculo
insidiarum subiceretur: vulgarem quidem substitutionem palam facere
et in primis testamenti partibus debet, illam autem substitutionem,
per quam et si heres extiterit pupillus et intra pubertatem decesserit,
substitutus vocatur, separatim in inferioribus partibus scribere eamque
partem proprio lino propriaque cera consignare, et in priore parte testamenti
cavere ne inferiores tabulae vivo filio et adhuc impubere aperiantur.
illud palam est, non ideo minus valere substitutionem impuberis filii,
quod in iisdem tabulis scripta sit quibus sibi quisque heredem instituisset,
quamvis hoc pupillo periculosum sit. 4. Non
solum autem heredibus institutis impuberibus liberis ita substituere
parentes possunt, ut et si heredes eis extiterint et ante pubertatem
mortui fuerint, sit eis heres is quem ipsi voluerint, sed etiam exheredatis.
itaque eo casu si quid pupillo ex hereditatibus legatisve aut donationibus
propinquorum atque amicorum adquisitum fuerit, id omne ad substitutum
pertinet. quaecumque diximus de substitutione impuberum liberorum vel
heredum institutorum vel exheredatorum, eadem etiam de postumis intellegimus.
5. Liberis autem
suis testamentum facere nemo potest, nisi et sibi faciat: nam
pupillare testamentum pars et sequela est paterni testamenti, adeo ut,
si patris testamentum non valeat, ne filii quidem valebit. 6. Vel
singulis autem liberis vel qui eorum novissimus impubes morietur, substitui
potest. singulis quidem, si neminem eorum intestato decedere voluit:
novissimo, si ius legitimarum hereditatium integrum inter eos custodiri
velit. 7. Substituitur
autem impuberi aut nominatim, veluti ‘ Titius ’,
aut generaliter ‘ quisquis mihi heres erit ’:
quibus verbis vocantur ex substitutione, impubere filio mortuo, qui
et scripti sunt heredes et extiterunt, et pro qua parte heredes facti
sunt. 8. Masculo
igitur usque ad quattuordecim annos substitui potest, feminae usque
ad duodecim annos: et si hoc tempus excesserit, substitutio evanescit.
9. Extraneo vero
vel filio puberi heredi instituto, ita substituere nemo potest ut, si
heres extiterit et intra aliquod tempus decesserit, alius ei sit heres:
sed hoc solum permissum est, ut eum per fideicommissum testator obliget,
alii hereditatem eius vel totam vel pro parte restituere: quod
ius quale sit, suo loco trademus. |
||
TIT. 17 QUIBUS MODIS TESTAMENTA INFIRMANTUR. |
||
Testamentum
iure factum usque eo valet donec rumpatur irritumve fiat. 1. Rumpitur
autem testamentum, cum in eodem statu manente testatore ipsius testamenti
ius vitiatur. si quis enim post factum testamentum adoptaverit
sibi filium per imperatorem, eum qui sui iuris est, aut per praetorem,
secundum nostram constitutionem, eum qui in potestate parentis fuerit,
testamentum eius rumpitur quasi adgnatione sui heredis. 2. Posteriore
quoque testamento, quod iure perfectum est, superius rumpitur.
nec interest, an extiterit aliquis heres ex eo, an non extiterit:
hoc enim solum spectatur, an aliquo casu existere potuerit. ideoque
si quis aut noluerit heres esse, aut vivo testatore aut post mortem
eius, antequam hereditatem adiret, decesserit, aut condicione, sub qua
heres institutus est, defectus sit, in his casibus paterfamilias intestatus
moritur: nam et prius testamentum non valet, ruptum a posteriore,
et posterius aeque nullas vires habet, cum ex eo nemo heres extiterit.
3. Sed si quis priore
testamento iure perfecto, posterius aeque iure fecerit, etiamsi ex certis
rebus in eo heredem instituerit, superius testamentum sublatum esse
divi Severus et Antoninus rescripserunt. cuius constitutionis
inseri verba iussimus, cum aliud quoque praeterea in ea constitutione
expressum est. ‘ Imperatores Severus et
Antoninus Cocceio Campano. Testamentum secundo loco factum, licet in
eo certarum rerum heres scriptus sit, iure valere, perinde ac si rerum
mentio facta non esset, sed teneri heredem scriptum, ut, contentus rebus
sibi datis, aut suppleta quarta ex lege Falcidia, hereditatem restituat
his qui in priore testamento scripti fuerant, propter inserta verba
secundo testamento, quibus ut valeret prius testamentum expressum est,
dubitari non oportet. ’ et ruptum quidem
testamentum hoc modo efficitur. 4. Alio
quoque modo testamenta iure facta infirmantur, veluti cum is qui fecerit
testamentum capite deminutus sit. quod quibus modis accidit, primo
libro rettulimus. 5. Hoc
autem casu irrita fieri testamenta dicuntur, cum alioquin et quae rumpantur,
irrita fiunt, et quae statim ab initio non iure fiunt, irrita sunt:
et ea quae iure facta sunt, postea propter capitis deminutionem irrita
fiunt, possumus nihilo minus rupta dicere. sed quia sane commodius
erat singulas causas singulis appellationibus distingui, ideo quaedam
non iure facta dicuntur, quaedam iure facta rumpi vel irrita fieri.
6 (5). Non
tamen per omnia inutilia sunt ea testamenta quae ab initio iure facta
propter capitis deminutionem irrita facta sunt. nam si septem
testium signis signata sunt, potest scriptus heres secundum tabulas
testamenti bonorum possessionem agnoscere, si modi defunctus et civis
Romanus et suae potestatis mortis tempore fuerit: nam si ideo
irritum factum sit testamentum, quod civitatem vel etiam libertatem
testator amisit, aut quia in adoptionem se dedit et mortis tempore in
adoptivi patris potestate sit, non potest scriptus heres secundum tabulas
bonorum possessionem petere. 7 (6). Ex
eo autem solo non potest infirmari testamentum quod postea testator
id noluit valere: plusque adeo, etsi quis post factum prius testamentum
posterius facere coeperit et aut mortalitate praeventus, aut quia eum
eius poenituit, id non perfecisset, divi Pertinacis oratione cautum
est, ne alias tabulae priores iure factae irritae fiant, nisi sequentes
iure ordinatae et perfectae fuerint. nam imperfectum testamentum
sine dubio nullum est. 8 (7). Eadem
oratione expressit, non admissurum se hereditatem eius qui litis causa
principem heredem reliquerit, neque tabulas non legitime factas in quibus
ipse ob eam causam heres institutus erat probaturum, neque ex nuda voce
heredis nomen admissurum, neque ex ulla scriptura cui iuris auctoritas
desit aliquid adepturum. secundum haec divi quoque Severus et
Antoninus saepissime rescripserunt: ‘ licet enim, ’
inquiunt, ‘ legibus soluti sumus, attamen legibus vivimus. ’ |
||
TIT. 18 DE INOFFICIOSO TESTAMENTO. |
||
Quia
plerumque parentes sine causa liberos suos vel exheredant vel omittunt,
inductum est ut de inofficioso testamento agere possint liberi, qui
queruntur, aut inique se exheredatos aut inique praeteritos, hoc colore,
quasi non sanae mentis fuerunt, cum testamentum ordinarent. sed
hoc dicitur non quasi vere furiosus sit, sed recte quidem fecit testamentum,
non autem ex officio pietatis: nam si vere furiosus est, nullum
est testamentum. 1. Non
tantum autem liberis permissum est parentum testamentum inofficiosum
accusare, verum etiam parentibus liberorum. soror autem et frater
turpibus personis scriptis heredibus ex sacris constitutionibus praelati
sunt: non ergo contra omnes heredes agere possunt. ultra
fratres et sorores cognati nullo modo aut agere possunt aut agentes
vincere. 2. Tam
autem naturales liberi, quam secondum nostrae constitutionis divisionem
adoptati, ita demum de inofficioso testamento agere possunt si nullo
alio iure ad bona defuncti venire possunt. nam qui alio iure veniunt
ad totam hereditatem vel partem eius, de inofficioso agere non possunt.
postumi quoque, qui nullo alio iure venire possunt, de inofficioso agere
possunt. 3. Sed
haec ita accipienda sunt si nihil eis penitus a testatoribus testamento
relictum est. quod nostra constitutio ad verecundiam naturae introduxit.
sin vero quantacumque pars hereditatis vel res eis fuerit relicta, de
inofficioso querela quiescente, id quod eis deest, usque ad quartam
legitimae partis repletur, licet non fuerit adiectum, boni viri arbitratu
debere eam repleri. 4. Si
tutor nomine pupilli, cuius tutelam gerebat, ex testamento patris sui
legatum acceperit, cum nihil erat ipsi tutori relictum a patre suo,
nihilo minus possit nomine suo de inofficioso patris testamento agere.
5. Sed et si e contrario
pupilli nomine, cui nihil relictum fuerit, de inofficioso egerit et
superatus est, ipse quod sibi in eodem testamento legatum relictum est,
non amittit. 6. Igitur
quartam quis debet habere, ut de inofficioso testamento agere non possit:
sive iure hereditario sive iure legati vel fideicommissi, vel si mortis
causa ei quarta donata fuerit, vel inter vivos in his tantummodo casibus,
quorum nostra constitutio mentionem facit, vel aliis modis qui constitutionibus
continentur. 7. Quod
autem de quarta diximus, ita intellegendum est, ut, sive unus fuerit
sive plures quibus agere de inofficioso testamento permittitur, una
quarta eis dari possit, ut pro rata distribuatur eis, id est pro virili
portione, quarta. |
||
TIT. 19 DE HEREDUM QUALITATE ET DIFFERENTIA. |
||
Heredes
autem aut necessarii dicuntur aut sui et necessarii aut extranei. 1. Necessarius
heres est servus heres institutus: ideo sic appellatur, quia,
sive velit sive nolit, omnimodo post mortem testatoris protinus liber
et necessarius heres fit. unde qui facultates suas suspectas habent,
solent servum suum primo aut secundo vel etiam ulteriore gradu heredem
instituere, ut, si creditoribus satis non fiat, potius eius heredis
bona quam ipsius testatoris a creditoribus possideantur vel distrahantur
vel inter eos dividantur. pro hoc tamen incommodo illud ei commodum
praestatur, ut ea quae post mortem patroni sui sibi adquisierit ipsi
reserventur: et quamvis non sufficiant bona defuncti creditoribus,
iterum ex ea causa res eius, quas sibi adquisierit, non veneunt. 2. Sui
autem et necessarii heredes sunt veluti filius, filia, nepos neptisque
ex filio et deinceps ceteri liberi, qui modo in potestate morientis
fuerint. sed ut nepos neptisve sui heredes sint, non sufficit
eum eamve in potestate avi mortis tempore fuisse, sed opus est ut pater
eius vivo patre suo desierit suus heres esse, aut morte interceptus
aut qualibet alia ratione liberatus potestate: tunc enim nepos
neptisve in locum patris sui succedit. sed sui quidem heredes
ideo appellantur quia domestici heredes sunt et vivo quoque patre quodammodo
domini existimantur. unde etiam, si quis intestatus mortuus sit,
prima causa est in successione liberorum. necessarii vero ideo
dicuntur quia omnimodo, sive velint sive nolint, tam ab intestato quam
ex testamento heredes fiunt. sed his praetor permittit volentibus
abstinere se ab hereditate, ut potius parentis quam ipsorum bona similiter
a creditoribus possideantur. |
||
3. Ceteri,
qui testatoris iuri subiecti non sunt, extranei heredes appellantur.
itaque liberi quoque nostri qui in potestate nostra non sunt, heredes
a nobis instituti, extranei heredes videntur. qua de causa et
qui heredes a matre instituuntur eodem numero sunt, quia feminae in
potestate liberos non habent. servus quoque a domino heres institutus
et post testamentum factum ab eo manumissus eodem numero habetur. 4. In
extraneis heredibus illud observatur, ut sit cum eis testamenti factio,
sive ipsi heredes instituantur, sive hi qui in potestate eorum sunt.
et id duobus temporibus inspicitur, testamenti quidem facti, ut constiterit
institutio, mortis vero testatoris, ut effectum habeat. hoc amplius
et cum adit hereditatem esse debet cum eo testamenti factio, sive pure
sive sub condicione heres institutus sit: nam ius heredis eo vel
maxime tempore inspiciendum est quo adquirit hereditatem. medio
autem tempore inter factum testamentum et mortem testatoris vel condicionem
institutionis existentem mutatio iuris heredi non nocet, quia, ut diximus,
tria tempora inspici debent. testamenti autem factionem non solum
is habere videtur qui testamentum facere potest sed etiam qui ex alieno
testamento vel ipse capere potest vel alii adquirere, licet non potest
facere testamentum. et ideo et furiosus et mutus et postumus et
infans et filiusfamilias et servus alienus testamenti factionem habere
dicuntur: licet enim testamentum facere non possunt, attamen ex
testamento vel sibi vel alii adquirere possunt.
5. Extraneis autem heredibus deliberandi
potestas est de adeunda hereditate vel non adeunda. sed sive is
cui abstinendi potestas est immiscuerit se bonis hereditariis, sive
extraneus, cui de adeunda hereditate deliberare licet, adierit, postea
relinquendae hereditatis facultatem non habet, nisi minor sit annis
viginti quinque: nam huius aetatis hominibus sicut in ceteris
omnibus causis deceptis, ita et si temere damnosam hereditatem susceperint,
praetor succurrit. 6. Sciendum
tamen est divum Hadrianum etiam maiori viginti quinque annis veniam
dedisse, cum post aditam hereditatem grande aes alienum, quod aditae
hereditatis tempore latebat, emersisset. sed hoc divus quidem
Hadrianus speciali beneficio cuidam praestitit; divas autem Gordianus
postea in militibus tantummodo hoc extendit : (6)
sed nostra benevolentia commune omnibus subiectis imperio nostro hoc
praestavit beneficium et constitutionem tam aequissimam quam nobilem
scripsit, cuius tenorem si observaverint homines, licet eis adire hereditatem
et in tantum teneri in quantum valere bona hereditatis contingit, ut
ex hac causa neque deliberationis auxilium eis fiat necessarium, nisi
omissa observatione nostrae constitutionis et deliberandum existimaverint
et sese veteri gravamini aditionis supponere maluerint. 7. Item
extraneus heres testamento institutus aut ab intestato ad legitimam
hereditatem vocatus potest aut pro herede gerendo vel etiam nuda voluntate
suscipiendae hereditatis heres fieri. pro herede autem gerere
quis videtur, si rebus hereditariis tamquam heres utatur vel vendendo
res hereditarias aut praedia colendo locandove et quoquo modo, si voluntatem
suam declaret vel re vel verbis de adeunda hereditate, dummodo sciat,
eum in cuius bonis pro herede gerit testato intestatove obiisse et se
ei heredem esse. pro herede enim gerere est pro domino gerere:
veteres enim heredes pro dominis appellabant. sicut autem nuda
voluntate extraneus heres fit, ita et contraria destinatione statim
ab hereditate repellitur. eum, qui mutus vel surdus natus est
vel postea factus, nihil prohibet pro herede gerere et adquirere sibi
hereditatem, si tamen intellegit quod agitur. |
||
TIT. 20 DE LEGATIS. |
||
Post
haec videamus de legatis. quae pars iuris extra propositam quidem
materiam videtur: nam loquimur de his iuris figuris quibus per
universitatem res nobis adquiruntur. sed cum omnino de testamentis
deque heredibus qui testamento instituuntur locuti sumus, non sine causa
sequenti loco potest haec iuris materia tractari. |
||
1. Legatum
itaque est donatio quaedam a defuncto relicta. 2. Sed
olim quidem erant legatorum genera quattuor: per vindicationem,
per damnationem, sinendi modo per praeceptionem: et certa quaedam
verba cuique generi legatorum adsignata erant, per quae singula genera
legatorum significabantur. sed ex constitutionibus divorum principum
sollemnitas huiusmodi verborum penitus sublata est. nostra autem
constitutio, quam cum magna fecimus lucubratione, defunctorum voluntates
validiores esse cupientes, et non verbis sed voluntatibus eorum faventes,
disposuit, ut omnibus legatis una sit natura et, quibuscumque verbis
aliquid derelictum sit, liceat legatariis id persequi non solum per
actiones personales, sed etiam per in rem et per hypothecariam:
cuius constitutionis perpensum modum ex ipsius tenore pe fectissime
accipere possibile est. 3. Sed
non usque ad eam constitutionem standum esse existimavimus. cum
enim antiquitatem invenimus legata quidem stricte concludentem, fideicommissis
autem, quae ex voluntate magis descendebant defunctorum, pinguiorem
naturam indulgentem, necessarium esse duximus omnia legata fideicommissis
exaequare, ut nulla sit inter ea differentia, sed quod deest legatis,
hoc repleatur ex natura fideicommissorum, et si quid amplius est in
legatis per hoc crescat fideicommissi natura. sed ne in primis
legum cunabulis permixte de his exponendo studiosis adulescentibus quandam
introducamus difficultatem, operae pretium esse duximus, interim separatim
prius de legatis et postea de fideicommissis tractare, ut natura utriusque
iuris cognita, facile possint permixtionem eorum eruditi suptilioribus
auribus accipere. |
||
4. Non
solum autem testatoris vel heredis res, sed et aliena legari potest:
ita ut heres cogatur redimere eam et praestare vel, si non potest redimere,
aestimationem eius dare. sed si talis res sit, cuius non est commercium,
nec aestimatio eius debetur, sicuti si campum Martium vel basilicam
vel templa vel quae publico usui destinata sunt, legaverit: nam
nullius momenti legatum est. quod autem diximus, alienam rem posse
legari, ita intellegendum est, si defunctus sciebat alienam rem esse,
non et si ignorabat; forsitan enim si scisset alienam non legasset:
et ita divus Pius rescripsit. et verius est ipsum qui agit, id
est legatarium, probare oportere, scisse alienam rem legare defunctum,
non heredem probare oportere, ignorasse alienam, quia semper necessitas
probandi incumbit illi qui agit. 5. Sed
et si rem obligatam creditori aliquis legaverit, necesse habet heres
luere. et hoc quoque casu idem placet quod in re aliena, ut ita
demum luere necesse habeat heres, si sciebat defunctus rem obligatam
esse: et ita divi Severus et Antoninus rescripserunt. si
tamen defunctus voluit legatarium luere et hoc expressit, non debet
heres eam luere. 6. Si
res aliena legata fuerit et eius, vivo testatore, legatarius dominus
factus fuerit, si quidem ex causa emptionis, ex testamento actione pretium
consequi potest: si vero ex causa lucrativa, veluti ex donatione
vel ex alia simili causa, agere non potest. nam traditum est,
duas lucrativas causas in eundem hominem et in eandem rem concurrere
non posse. hac ratione si ex duobus testamentis eadem res eidem
debeatur, interest utrum rem an aestimationem ex testamento consecutus
est: nam si rem, agere non potest, quia habet eam ex causa lucrativa,
si aestimationem, agere potest. 7. Ea
quoque res, quae in rerum natura non est, si modo futura est, recte
legatur, veluti fructus, qui in illo fundo nati erunt, aut quod ex illa
ancilla natum erit. 8. Si
eadem res duobus legata sit sive coniunctim sive disiunctim, si ambo
perveniant ad legatum, scinditur inter eos legatum: si alter deficiat,
quia aut spreverit legatum aut vivo testatore decesserit aut alio quolibet
modo defecerit, totum ad collegatarium pertinet. coniunctim autem
legatur, veluti si quis dicat ‘ Titio et Seio hominem Stichum
do lego ’: disiunctim ita ‘ Titio hominem Stichum
do lego, Seio Stichum do lego ’, sed et si expresserit ‘ eundem
hominem Stichum ’, aeque disiunctim legatum intellegitur.
9. Si cui fundus
alienus legatus fuerit et emerit proprietatem detracto usu fructu et
usus fructus ad eum pervenerit et postea ex testamento agat, recte eum
agere et fundum petere Iulianus ait, quia usus fructus in petitione
servitutis locum optinet; sed officio iudicis contineri, ut deducto
usu fructu iubeat aestimationem praestari. 10. Sed
si rem legatarii quis ei legaverit, inutile legatum est, quia quod proprium
est ipsius, amplius eius fieri non potest: et licet alienaverit
eam, non debetur nec ipsa nec aestimatio eius. 11. Si
quis rem suam quasi alienam legaverit, valet legatum: nam plus
valet quod in veritate est quam quod in opinione. sed et si legatarii
putavit, valere constat, quia exitum voluntas defuncti potest habere.
12. Si rem suam
legaverit testator posteaque eam alienaverit, Celsus existimat, si non
adimendi animo vendidit, nihilo minus deberi, idque divi Severus et
Antoninus rescripserunt. iidem rescripserunt, eum qui post testamentum
factum praedia quae legata erant pignori dedit ademisse legatum non
videri, et ideo legatarium cum herede agere posse, ut praedia a creditore
luantur. si vero quis partem rei legatae alienaverit, pars quae
non est alienata omnimodo debetur, pars autem alienata ita debetur si
non adimendi animo alienata sit. 13. Si
quis debitori suo liberationem legaverit, legatum utile est, et neque
ab ipso debitore neque ab herede eius potest heres petere, nec ab alio
qui heredis loco est: sed et potest a debitore conveniri, ut liberet
eum. potest autem quis vel ad tempus iubere, ne heres petat.
14. Ex contrario
si debitor creditori suo quod debet, legaverit, inutile est legatum,
si nihil plus est in legato quam in debito, quia nihil amplius habet
per legatum. quodsi in diem vel sub condicione debitum ei pure
legaverit, utile est legatum propter repraesentationem. quodsi
vivo testatore dies venerit aut condicio extiterit, Papinianus scripsit,
utile esse nihilo minus legatum, quia semel constitit. quod et
verum est: non enim placuit sententia existimantium, extinctum
esse legatum, quia in eam causam pervenit, a qua incipere non potest.
15. Sed si uxori
maritus dotem legaverit, valet legatum, quia plenius est legatum quam
de dote actio. sed si quam non acceperit dotem legaverit, divi
Severus et Antoninus rescripserunt. si quidem simpliciter legaverit,
inutile esse legatum: si vero certa pecunia vel certum corpus
aut instrumentum dotis in praelegando demonstrata sunt valere legatum.
16. Si res legata
sine facto heredis perierit, legatario decedit. et si servus alienus
legatus sine facto heredis manumissus fuerit, non tenetur heres.
si vero heredis servus legatus fuerit et ipse eum manumiserit, teneri
eum Iulianus scripsit, nec interest, scierit an ignoraverit, a se legatum
esse. sed et si alii donaverit servum, et is cui donatus est eum
manumiserit, tenetur heres, quamvis ignoraverit a se eum legatum esse.
17. Si quis ancillas
cum suis natis legaverit, etiamsi ancillae mortuae fuerint, partus legato
cedunt. idem est, si ordinarii servi cum vicariis legati fuerint,
ut, licet mortui sint ordinarii, tamen vicarii legato cedant.
sed si servus cum peculio fuerit legatus, mortuo servo vel manumisso
vel alienato, et peculii legatum extinguitur. idem est si fundus
instructus vel cum instrumento legatus fuerit: nam fundo alienato
et instrumenti legatum extinguitur. 18. Si
grex legatus fuerit posteaque ad unam ovem pervenerit, quod superfuerit,
vindicari potest. Grege autem legato etiam eas oves quae post
testamentum factum gregi adiciuntur legato cedere, Iulianus ait:
esse enim gregis unum corpus ex distantibus capitibus, sicuti aedium
unum corpus est ex cohaerentibus lapidibus: 19. aedibus
denique legatis, columnas et marmora quae post testamentum factum adiecta
sunt legato cedere. 20. Si
peculium legatum fuerit, sine dubio quidquid peculio accedit vel decedit
vivo testatore legatarii lucro vel damno est. quodsi post mortem
testatoris ante aditam hereditatem servus adquisierit, Iulianus ait,
si quidem ipsi manumisso peculium legatum fuerit, omne quod ante aditam
hereditatem adquisitum est legatario cedere, quia dies huius legati
ab adita hereditate cedit: sed si extraneo peculium legatum fuerit,
non cedere ea legata, nisi ex rebus peculiaribus auctum fuerit.
peculium autem nisi legatum fuerit, manumisso non debetur, quamvis si
vivus manumiserit, sufficit si non adimatur: et ita divi Severus
et Antoninus rescripserunt. iidem rescripserunt, peculio legato,
non videri id relictum, ut petitionem habeat pecuniae quam in rationes
dominicas impendit. iidem rescripserunt, peculium videri legatum,
cum rationibus redditis liber esse iussus est et ex eo reliquas inferre.
21. Tam autem corporales
res quam incorporales legari possunt. et ideo quod defuncto debetur
potest alicui legari, ut actiones suas heres legatario praestet, nisi
exegerit vivus testator pecuniam: nam hoc casu legatum extinguitur.
sed et tale legatum valet: ‘ damnas esto heres domum
illius reficere ’ vel ‘ illum aere alieno liberare ’.
22. Si generaliter
servus vel alia res legetur, electio legatarii est, nisi aliud testator
dixerit. 23. Optionis
legatum, id est ubi testator ex servis suis vel aliis rebus optare legatarium
iusserat, habebat in se condicionem, et ideo nisi ipse legatarius vivus
optaverat, ad heredem legatum non transmittebat. sed ex constitutione
nostra et hoc in meliorem statum reformatum est et data est licentia
et heredi legatarii optare licet vivus legatarius hoc non fecit.
et diligentiore tractatu habito, et hoc in nostra constitutione additum
est, ut, sive plures legatarii existant, quibus optio relicta est, et
dissentiant in corpore eligendo, sive unius legatarii plures heredes,
et inter se circa optandum dissentiant, alio aliud corpus eligere cupiente,
ne pereat legatum (quod plerique prudentium contra benevolentiam introducebant),
fortunam esse huius optionis iudicem et sorte esse hoc dirimendum, ut,
ad quem sors perveniat, illius sententia in optione praecellat. |
||
24. Legari
autem illis solis potest, cum quibus testamenti factio est. 25. Incertis
vero personis neque legata neque fideicommissa olim relinqui concessum
erat: nam nec miles quidem incertae personae poterat relinquere,
ut divus Hadrianus rescripsit. incerta autem persona videbatur
quam incerta opinione animo suo testator subiciebat, veluti si quis
ita dicat: ‘ quicumque filio meo in matrimonium filiam
suam collocaverit, ei heres meus illum fundum dato ’: illud
quoque, quod his relinquebatur qui post testamentum scriptum primi consules
designati erunt aeque incertae personae legari videbatur: et denique
multae aliae huiusmodi species sunt. libertas quoque non videbatur
posse incertae personae dari, quia placebat nominatim servos liberari.
tutor quoque certus dari debebat. sub certa vero demonstratione,
id est ex certis personis incertae personae recte legabatur, veluti
‘ ex cognatis meis qui nunc sunt si quis filiam meam uxorem
duxerit, ei heres meus illam rem dato. ’ incertis autem personis
legata vel fideicommissa relicta et per errorem soluta repeti non posse,
sacris constitutionibus cautum erat. 26. Postumo
quoque alieno inutiliter legabatur: est autem alienus postumus
qui natus inter suos heredes testatoris futurus non est: ideoque
ex emancipato filio conceptus nepos extraneus erat postumus avo.
27. Sed nec huiusmodi
species penitus est sine iusta emendatione derelicta, cum in nostro
codice constitutio posita est, per quam et huic parti medevimus non
solum in hereditatibus, sed etiam in legatis et fideicommissis:
quod evidenter ex ipsius constitutionis lectione clarescit. tutor
autem nec per nostram constitutionem incertus dari debet, quia certo
iudicio debet quis pro tutela suae posteritati cavere. 28. Postumus
autem alienus heres institui et antea poterat et nunc potest, nisi in
utero eius sit quae iure nostra uxor esse non potest. 29. Si
quid in nomine cognomine praenomine legatarii erraverit testator, si
de persona constat, nihilo minus valet legatum. idem in heredibus
servatur: et recte; nomina enim significandorum hominum gratia
reperta sunt, qui si quolibet alio modo intellegantur, nihil interest.
30. Huic proxima
est illa iuris regula, falsa demonstratione legatum non peremi, veluti
si quis ita legaverit ‘ Stichum servum meum vernam do lego ’:
licet enim non verna sed emptus sit, de servo tamen constat, utile est
legatum. et convenienter si ita demonstraverit ‘ Stichum
servum, quem a Seio emi ’, sitque ab alio emptus, utile legatum
est, si de servo constat. 31. Longe
magis legato falsa causa non nocet. veluti cum ita quis dixerit:
‘ Titio, quia absente me negotia mea curavit, Stichum do
lego ’, vel ita: ‘ Titio, quia patrocinio
eius capitali crimine liberatus sum, Stichum do lego ’:
licet enim neque negotia testatoris umquam gessit Titius neque patrocinio
eius liberatus est, legatum tamen valet. sed si condicionaliter
enuntiata fuerit causa, aliud iuris est. veluti hoc modo:
‘ Titio, si negotia mea curaverit, fundum do lego ’.
32. An servo heredis
recte legamus, quaeritur. et constat, pure inutiliter legari, nec quidquam
proficere si vivo testatore de potestate heredis exierit, quia quod
inutile foret legatum, si statim post factum testamentum decessisset
testator, hoc non debet ideo valere, quia diutius testator vixerit.
sub condicione vero recte legatur, ut requiramus, an, quo tempore dies
legati cedit, in potestate heredis non sit. 33. Ex
diverso herede instituto servo, quin domino recto etiam sine condicione
legetur, non dubitatur. nam et si statim post factum testamentum
decesserit testator, non tamen apud eum qui heres sit dies legati cedere
intellegitur, cum hereditas a legato separata sit et possit per eum
servum alius heres effici, si prius quam iussu domini adeat in alterius
potestatem translatus sit, vel manumissus ipse heres efficitur:
quibus casibus utile est legatum: quodsi in eadem causa permanserit
et iussu legatarii adierit, evanescit legatum. 34. Ante
heredis institutionem inutiliter antea legabatur, scilicet quia testamenta
vim ex institutione heredum accipiunt et ob id veluti caput atque fundamentum
intellegitur totius testamenti heredis institutio. pari ratione
nec libertas ante heredis institutionem dari poterat. sed quia
incivile esse putavimus, ordinem quidem scripturae sequi (quod et ipsi
antiquitati vituperandum fuerat visum), sperni autem testatoris voluntatem:
per nostram constitutionem et hoc vitium emendavimus, ut liceat et ante
heredis institutionem et inter medias heredum institutiones legatum
relinquere et multo magis libertatem, cuius usus favorabilior est. 35. Post
mortem quoque heredis aut legatarii simili modo inutiliter legabatur:
veluti si quis ita dicat: ‘ cum heres meus mortuus erit,
do lego ’: item ‘ pridie quam heres aut legatarius
morietur ’. Sed simili modo et hoc correximus, firmitatem
huiusmodi legatis ad fideicommissorum similitudinem praestantes, ne
vel in hoc casu deterior causa legatorum quam fideicommissorum inveniatur.
36. Poenae quoque
nomine inutiliter legabatur et adimebatur vel transferebatur.
poenae autem nomine legari videtur quod coercendi heredis causa relinquitur,
quo magis is aliquid faciat aut non faciat: veluti si quis ita
scripserit: ‘ heres meus si filiam suam in matrimonium
Titio collocaverit ’ (vel ex diverso ‘ si non
collocaverit ’), ‘ dato decem aureos Seio ’,
aut si ita scripserit: ‘ heres meus si servum Stichum
alienaverit ’ (vel ex diverso ‘ si non alienaverit ’),
‘ Titio decem aureos dato ’. et in tantum
haec regula observabatur, ut perquam pluribus principalibus constitutionibus
significetur nec principem quidem agnoscere quod ei poenae nomine legatum
sit. nec ex militis quidem testamento talia legata valebant, quamvis
alias militum voluntates in ordinandis testamentis valde observantur.
quin etiam nec libertatem poenae nomine dari posse placebat. eo
amplius nec heredem poenae nomine adici posse Sabinus existimabat, veluti
si quis ita dicat: ‘ Titius heres esto: si Titius filiam
suam Seio in matrimonium collocaverit, Seius quoque heres esto ’:
nihil enim intererat, qua ratione Titius coerceatur, utrum legati datione
an coheredis adiectione. at huiusmodi scrupulositas nobis non
placuit, et generaliter ea quae relinquuntur, licet poenae nomine fuerint
relicta vel adempta vel in alios translata, nihil distare a ceteris
legatis constituimus vel in dando vel in adimendo vel in transferendo:
exceptis his videlicet quae impossibilia sunt vel legibus interdicta
aut alias probrosa: huiusmodi enim testatorum dispositiones valere,
secta temporum meorum non patitur. |
||
TIT. 21 DE ADEMPTIONE LEGATORUM. |
||
Ademptio
legatorum, sive eodem testamento adimantur sive codicillis, firma est,
sive contrariis verbis fiat ademptio, veluti si quod ita quis legaverit
‘ do lego ’ ita adimatur ‘ non do non
lego ’, sive non contrariis, id est aliis quibuscumque verbis.
1. Transferri quoque
legatum ab alio ad alium potest, veluti si quis ita dixerit: ‘ hominem
Stichum, quem Titio legavi, Seio do lego ’, sive in eodem
testamento sive in codicillis hoc fecerit: quo casu simul Titio
adimi videtur et Seio dari. |
||
TIT. 22 DE LEGE FALCIDIA. |
||
Superest,
ut de lege Falcidia dispiciamus, qua modus novissime legatis impositus
est. cum enim olim lege duodecim tabularum libera erat legandi
potestas, ut liceret vel totum patrimonium legatis erogare (quippe ea
lege ita cautum esset: ‘ uti legassit suae rei, ita ius esto ’):
visum est hanc legandi licentiam coartare, idque ipsorum testatorum
gratia provisum est, ob id quod plerumque intestati moriebantur, recusantibus
scriptis heredibus pro nullo aut minimo lucro hereditates adire.
et cum super hoc tam lex Furia quam lex Voconia latae sunt, quarum neutra
sufficiens ad rei consummationem videbatur: novissime lata est
lex Falcidia, qua cavetur, ne plus legare liceat quam dodrantem totorum
bonorum, id est ut, sive unus heres institutus esset sive plures, apud
eum eosve pars quarta remaneret. 1. Et
cum quaesitum esset, duobus heredibus institutis, veluti Titio et Seio,
si Titii pars aut tota exhausta sit legatis quae nominatim ab eo data
sunt, aut supra modum onerata, a Seio vero aut nulla relicta sint legata,
aut quae partem eius dumtaxat in partem dimidiam minuunt, an, quia is
quartam partem totius hereditatis aut amplius habet, Titio nihil ex
legatis quae ab eo relicta sunt retinere liceret: placuit, ut
quartam partem suae partis salvam habeat, posse retinere: etenim
in singulis heredibus ratio legis Falcidiae ponenda est. 2. Quantitas
autem patrimonii, ad quam ratio legis Falcidiae redigitur, mortis tempore
spectatur. itaque si verbi gratia is qui centum aureorum patrimonium
habebat centum aureos legaveri, nihil legatariis prodest, si ante aditam
hereditatem, per servos hereditarios aut ex partu ancillarum hereditariarum
aut ex fetu pecorum, tantum accesserit hereditati ut, centum aureis
legatorum nomine erogatis, heres quartam partem hereditatis habiturus
sit, sed necesse est ut nihilo minus quarta pars legatis detrahatur.
ex diverso si septuaginta quinque legaverit et ante aditam hereditatem
in tantum decreverint bona, incendiis forte aut naufragiis aut morte
servorum, ut non amplius quam septuaginta quinque aureorum substantia
vel etiam minus relinquatur, solida legata debentur. nec ea res
damnosa est heredi, cui liberum est non adire hereditatem: quae
res efficit ut necesse sit legatariis, ne destituto testamento nihil
consequantur, cum herede in portione pacisci. 3. Cum
autem ratio legis Falcidiae ponitur, ante deducitur aes alienum, item
funeris impensa et pretia servorum manumissorum, tunc deinde in reliquo
ita ratio habetur, ut ex eo quarta pars apud heredes remaneat, tres
vero partes inter legatarios distribuantur, pro rata scilicet portione
eius quod cuique eorum legatum fuerit. itaque si fingamus, quadringentos
aureos legatos esse, et patrimonii quantitatem, ex qua legata erogari
oportet, quadringentorum esse, quarta pars singulis legatariis detrahi
debet. quodsi trecentos quinquaginta legatos fingamus, octava
debet detrahi. quodsi quingentos legaverit, initio quinta, deinde
quarta detrahi debet: ante enim detrahendum est quod extra bonorum
quantitatem est, deinde quod ex bonis apud heredem remanere oportet. |
||
TIT. 23 DE FIDEICOMMISSARIIS HEREDITATIBUS. |
||
1. Sciendum
itaque est, omnia fideicommissa primis temporibus infirma esse quia
nemo invitus cogebatur praestare id de quo rogatus erat: quibus
enim non poterant hereditates vel legata relinquere, si relinquebant,
fidei committebant eorum qui capere ex testamento poterant: et
ideo fideicommissa appellata sunt, quia nullo vinculo iuris, sed tantum
pudore eorum qui rogabantur, continebantur. postea primus divus
Augustus semel iterumque gratia personarum motus, vel quia per ipsius
salutem rogatus quis diceretur, aut ob insignem quorundam perfidiam
iussit consulibus auctoritatem suam interponere. quod, quia iustum
videbatur et populare erat, paulatim conversum est in adsiduam iurisdictionem:
tantusque favor eorum factus est, ut paulatim etiam praetor proprius
crearetur, qui fideicommissis ius diceret, quem fideicommissarium appellabant. |
||
2. In
primis igitur sciendum est, opus esse ut aliquis recto iure testamento
heres instituatur, eiusque fidei committatur ut eam hereditatem alii
restituat: alioquin inutile est testamentum in quo nemo heres
instituitur. cum igitur aliquis scripserit: ‘ Lucius
Titius heres esto ’, poterit adicere: ‘ rogo
te, Luci Titi, ut, cum primum possis hereditatem meam adire, eam Gaio
Seio reddas restituas ’. potest autem quisque et de
parte restituenda heredem rogare: et liberum est vel pure vel
sub condicione relinquere fideicommissum vel ex die certo. |
||
3. Restituta
autem hereditate is quidem qui restituit nihilo minus heres permanet:
is vero qui recipit hereditatem aliquando heredis aliquando legatarii
loco habebatur. 4. Et
in Neronis quidem temporibus Trebellio Maximo et Annaeo Seneca consulibus
senatus consultum factum est. quo cautum est ut, si cui hereditas
ex fideicommissi causa restituta sit, omnes actiones quae iure civili
heredi et in heredem competerent, ei et in eum darentur cui ex fideicommisso
restituta esset hereditas. post quod senatus consultum praetor
utilos actiones ei et in eum qui recepit hereditatem, quasi heredi et
in heredem dare coepit. 5. Sed
quia heredes scripti, cum aut totam hereditatem aut paene totam plerumque
restituere rogabantur, adire hereditatem ob nullum vel minimum lucrum
recusaban, atque ob id extinguebantur fideicommissa; postea Vespasiani
Augusti temporibus Pegaso et Pusione consulibus senatus censuit, ut
ei qui rogatus esset hereditatem restituere perinde liceret quartam
partem retinere, atque lege Falcidia ex legatis retinere conceditur.
ex singulis quoque rebus quae per fideicommissum relinquuntur eadem
retentio permissa est. post quod senatus consultum ipse heres
onera hereditaria sustinebat: ille autem qui ex fideicommisso
recepit partem hereditatis legatarii partiarii loco erat, id est, eius
legatarii cui pars bonorum legabatur. quae species legati partitio
vocabatur, quia cum herede legatarius partiebatur hereditatem.
unde quae solebant stipulationes inter heredem et partiarium legatarium
interponi, eaedem interponebantur inter eum qui ex fideicommisso recepit
hereditatem et heredem, id est ut et lucrum et damnum hereditarium pro
rata parte inter eos commune sit. 6. Ergo
si quidem non plus quam dodrantem hereditatis scriptus heres rogatus
sit restituere, tunc ex Trebelliano senatus consulto restituebatur hereditas
et in utrumque actiones hereditariae pro rata parte dabantur:
in heredem quidem iure civili, in eum vero qui recipiebat hereditatem,
ex senatus consulto Trebelliano tamquam in heredem. at si plus
quam dodrantem vel etiam totam hereditatem restituere rogatus sit, locus
erat Pegasiano senatus consulto, et heres qui semel adierit hereditatem
si modo sua voluntate adierit, sive retinuerit quartam partem sive noluerit
retinere, ipse universa onera hereditaria sustinebat. sed quarta
quidem retenta, quasi partis et pro parte stipulationes interponebantur
tamquam inter partiarium legatarium et heredem: si vero totam hereditatem
restituerit, emptae et venditae hereditatis stipulationes interponebantur.
sed si recuset scriptus heres adire hereditatem ob id quod dicat eam
sibi suspectam esse quasi damnosam, cavetur Pegasiano senatus consulto
ut, desiderante eo cui restituere rogatus est, iussu praetoris adeat
et restituat hereditatem, perindeque ei et in eum qui recipit hereditatem
actiones dentur, acsi iuris est ex Trebelliano senatus consulto:
quo casu nullis stipulationibus opus est, quia simul et huic qui restituit
securitas datur, et actiones hereditariae ei et in eum transferuntur
qui recipit hereditatem, utroque senatus consulto in hac specie concurrente.
7. Sed quia stipulationes
ex senatus consulto Pegasiano descendentes et ipsi antiquitati displicuerunt
et quibusdam casibus captiosas eas homo excelsi ingenii Papinianus appellat
et nobis in legibus magis simplicitas quam difficultas placet, ideo
omnibus nobis suggestis tam similitudinibus quam differentiis utriusque
senatus consulti, placuit exploso senatus consulto Pegasiano, quod postea
supervenit, omnem auctoritatem Trebelliano senatus consulto praestare,
ut ex eo fideicommissariae hereditates restituantur, sive habeat heres
ex voluntate testatoris quartam sive plus sive minus sive penitus nihil,
ut tunc, quando vel nihil vel minus quarta apud eum remaneat, liceat
ei vel quartam vel quod deest, ex nostra auctoritate retinere vel repetere
solutum, quasi ex Trebelliano senatus consulto pro rata portione actionibus
tam in heredem quam in fideicommissarium competentibus, si vero totam
hereditatem sponte restituerit, omnes hereditariae actiones fideicommissario
et adversus eum competunt; sed etiam id quod praecipuum Pegasiani senatus
consulti fuerat, ut, quando recusabat heres scriptus sibi datam hereditatem
adire, necessitas ei imponeretur totam hereditatem volenti fideicommissario
restituere, et omnes ad eum et contra eum transirent actiones, et hoc
transposuimus ad senatus consultum Trebellianum, ut ex hoc solo et necessitas
heredi imponatur, si ipso nolente adire fideicommissarius desiderat
restitui sibi hereditatem, nullo nec damno nec commodo apud heredem
manente. 8. Nihil
autem interest, utrum aliquis ex asse heres institutus aut totam hereditatem
aut pro parte restituere regatur, an ex parte heres institutus aut totam
partem aut partis partem restituere rogatur: nam et hoc casu eadem
observari praecepimus, quae in totius hereditatis restitutione diximus.
9. Si quis una aliqua
re deducta sive praecepta quae quartam continet, veluti fundo vel alia
re, rogatus sit restituere hereditatem, simili modo ex Trebelliano senatus
consulto restitutio fiat, perinde ac si quarta parte retenta rogatus
esset reliquam hereditatem restituere. sed illud interest,
quod altero casu, id est cum deducta sive praecepta aliqua re restituitur
hereditas, in solidum ex eo senatus consulto actiones transferuntur,
et res quae remanet apud heredem sine ullo onere hereditario apud eum
manet, quasi ex legato ei adquisita, altero vero casu, id est cum, quarta
parte retenta, rogatus est heres restituere hereditatem et restituit,
scindantur actiones et pro dodrante quidem transferantur ad fideicommissarium,
pro quadrante remaneant apud heredem. quin etiam licet in una
re, qua deducta aut praecepta restituere aliquis hereditatem rogatus
est, maxima pars hereditatis contineatur, aeque in solidum transferuntur
actiones et secum deliberare debet is cui restituitur hereditas an expediat
sibi restitui. eadem scilicet interveniunt et si duabus pluribusve
rebus deductis praeceptisve restituere hereditatem rogatus sit.
sed et si certa summa deducta praeceptave, quae quartam vel etiam maximam
partem hereditatis continet, rogatus sit aliquis hereditatem restituere,
idem iuris est. quae diximus de eo qui ex asse heres institutus
est, eadem transferimus et ad eum qui ex parte heres scriptus est. |
||
10. Praeterea
intestatus quoque moriturus potest rogare eum ad quem bona sua vel legitimo
iure vel honorario pertinere intellegit, ut hereditatem suam totam partemve
eius aut rem aliquam, veluti fundum, hominem, pecuniam, alicui restituat:
cum alioquin legata nisi ex testamento non valeant. 11. Eum
quoque, cui aliquid restituitur, potest rogare, ut id rursus alii totum
aut partem vel etiam aliud aliquid restituat. 12. Et
quia prima fideicommissorum cunabula a fide heredum pendent et tam nomen
quam substantiam acceperunt, et ideo divus Augustus ad necessitatem
iuris ea detraxit: nuper et nos, eundem principem superare contendentes,
ex facto quod Tribonianus vir excelsus quaestor sacri palatii suggessit,
constitutionem fecimus, per quam disposuimus: si testator fidei
heredis sui commisit, ut vel hereditatem vel speciale fideicommissum
restituat et neque ex scriptura neque ex quinque testium numero, qui
in fideicommissis legitimus esse noscitur, res possit manifestari, sed
vel pauciores quam quinque vel nemo penitus testis intervenerit, tunc
sive pater heredis sive alius quicumque sit, qui fidem elegit heredis
et ab eo aliquid restitui voluerit, si heres perfidia tentus adimplere
fidem recusat, negando rem ita esse subsecutam, si fideicommissarius
iusiurandum ei detulerit, cum prius ipse de calumnia iuraverit, necesse
eum habere vel iusiurandum subire, quod nihil tale a testatore audivit,
vel recusantem ad fideicommissi vel universitatis vel specialis solutionem
coartari, ne depereat ultima voluntas testatoris fidei heredis commissa.
eadem observari censuimus et si a legatario vel fideicommissario aliquid
similiter relictum sit. quodsi is a quo relictum dicitur confiteatur
quidem aliquid a se relictum esse, sed ad legis subtilitatem decurrat,
omnimodo cogendus est solvere. |
||
TIT. 24 DE SINGULIS REBUS PER FIDEICOMMISSUM RELICTIS. |
||
Potest
autem quis etiam singulas res per fideicommissum relinquere, veluti
fundum, hominem, vestem, argentum, pecuniam numeratam, et vel ipsum
heredem rogare ut alicui restituat, vel legatarium quamvis a legatario
legari non possit. 1. Potest
autem non solum proprias testator res per fideicommissum relinquere,
sed et heredis aut legatarii aut fideicommissarii aut cuiuslibet alterius.
itaque et legatarius et fideicommissarius non solum de ea re rogari
potest, ut eam alicui restituat, quae ei relicta sit, sed etiam de alia,
sive ipsius sive aliena sit. hoc solum observandum est, ne plus
quisquam rogetur alicui restituere quam ipse ex testamento ceperit;
nam quod amplius est inutiliter relinquitur. cum autem aliena
res per fideicommissum relinquitur, necesse est ei qui rogatus est aut
ipsam redimere et praestare aut aestimationem eius solvere. 2. Libertas
quoque servo per fideicommissum dari potest, ut heres eum rogetur manumittere
vel legatarius vel fideicommissarius. nec interest, utrum de suo
proprio servo testator roget, an de eo qui ipsius heredis aut legatarii
vel etiam extranei sit. itaque alienus servus redimi et manumitti
debet: quodsi dominus eum non vendat, si modo nihil ex iudicio
eius qui reliquit libertatem percepit, non statim extinguitur fideicommissaria
libertas, sed differtur, quia possit tempore procedente, ubicumque occasio
redimendi servi fuerit, praestari libertas. qui autem ex causa
fideicommissi manumittitur, non testatoris fit libertus, etiamsi testatoris
servus sit, sed eius qui manumittit: at is qui directo testamento liber
esse iubetur, ipsius testatoris fit libertus, qui etiam orcinus appellatur.
nec alius ullus directo ex testamento libertatem habere potest quam
qui utroque tempore testatoris fuerit, et quo faceret testamentum et
quo moreretur. directo autem libertas tunc dari videtur, cum non
ab alio servum manumitti rogat, sed velut ex suo testamento libertatem
ei competere vult. 3. Verba
autem fideicommissorum haec maxime in usu habentur; ‘ peto,
rogo, volo, mando, fidei tuae committo ’. quae perinde
singula firma sunt atque si omnia in unum congesta essent. |
||
TIT. 25 DE CODICILLIS. |
||
Ante
Augusti tempora constat ius codicillorum non fuisse, sed primus Lucius
Lentulus, ex cuius persona etiam fideicommissa coeperunt, codicillos
introduxit. nam cum decederet in Africa scripsit codicillos testamento
confirmatos, quibus ab Augusto petiit per fideicommissum ut faceret
aliquid: et cum divus Augustus voluntatem eius implesset, cuius
deinceps reliqui auctoritatem secuti, fideicommissa praestabant, et
filia Lentuli legata quae iure non debebat solvit, dicitur Augustus
convocasse prudentes, inter quos Trebatium quoque, cuius tunc auctoritas
maxima erat, et quaesisse, an possit hoc recipi nec absonans a iuris
ratione codicillorum usus esset: et Trebatium suasisse Augusto,
quod diceret, utilissimum et necessarium hoc civibus esse propter magnas
et longas peregrinationes, quae apud veteres fuissent, ubi, si quis
testamentum facere non posset, tamen codicillos posset. post quae
tempora cum et Labeo codicillos fecisset, iam nemini dubium erat quin
codicilli iure optimo admitterentur. |
||
1. Non
tantum autem testamento facto potest quis codicillos facere, sed et
intestatus quis decedens fideicommittere codicillis potest. sed
cum ante testamentum factum codicilli facti erant, Papinianus ait, non
aliter vires habere quam si speciali postea voluntate confirmentur.
sed divi Severus et Antoninus rescripserunt, ex his codicillis qui testamentum
praecedunt posse fideicommissum peti, si appareat eum qui postea testamentum
fecerat a voluntate quam codicillis expresserat non recessisse.
2. Codicillis autem
hereditas neque dari neque adimi potest, ne confundatur ius testamentorum
et codicillorum, et ideo nec exheredatio scribi. directo autem
hereditas codicillis neque dari neque adimi potest: nam per fideicommissum
hereditas codicillis iure relinquitur. nec condicionem heredi
instituto codicillis adicere neque substituere directo potest.
3. Codicillos autem
etiam plures quis facere potest: et nullam sollemnitatem ordinationis
desiderant. |
||