| IUSTINIANI INSTITUTIONES | ||
| liber primus | ||
| ( Based upon the Latin text of Krueger's edition ). ~ Proofreading by Dr. Philippe Paschel ~ |
||
| TIT.
1 TIT. 2 TIT. 3 TIT. 4 TIT. 5 TIT. 6 TIT. 7 TIT. 8 TIT. 9 TIT. 10 TIT. 11 TIT. 12 TIT. 13 TIT. 14 TIT. 15 TIT. 16 TIT. 17 TIT. 18 TIT. 19 TIT. 20 TIT. 21 TIT. 22 TIT. 23 TIT. 24 TIT. 25 TIT. 26 |
De
iustitia et iure. De iure naturali, gentium et civili. De iure personarum. De ingenuis. De libertinis. Qui quibus ex causis manumittere non possunt. De lege Fufia Caninia sublata. De his qui sui vel alieni iuris sunt. De patria potestate. De nuptiis. De adoptionibus. Quibus modis ius potestatis solvitur. De tutelis. Qui dari tutores testamento possunt. De legitima adgnatorum tutela. De capitis minutione. De legitima patronorum tutela. De legitima parentum tutela. De fiduciaria tutela. De Atiliano tutore vel eo qui ex lege Iulia et Titia dabatur. De auctoritate tutorum. Quibus modis tutela finitur. De curatoribus. De satisdatione tutorum vel curatorum. De excusationibus tutorum vel curatorum. De suspectis tutoribus et curatoribus. |
|
| TIT. 1 DE IUSTITIA ET IURE. |
||
Iustitia
est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuens. 1. Iurisprudentia
est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. |
||
2. His
generaliter cognitis et incipientibus nobis exponere iura populi Romani
ita maxime videntur posse tradi commodissime, si primo levi ac simplici,
post deinde diligentissima atque exactissima interpretatione singula
tradantur. alioquin si statim ab initio rudem adhuc et infirmum
animum studiosi multitudine ac varietate rerum oneraverimus, duorum
alterum aut desertorem studiorum efficiemus aut cum magno labore eius,
saepe etiam cum diffidentia, quae plerumque iuvenes avertit, serius
ad id perducemus ad quod leniore via ductus sine magno labore et sine
ulla diffidentia maturius perduci potuisset. |
||
3. Iuris
praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique
tribuere. 4. Huius
studii duae sunt positiones, publicum et privatum. publicum ius
est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum
utilitatem pertinet. dicendum est igitur de iure privato, quod
tripertitum est; collectum est enim ex naturalibus praeceptis aut gentium
aut civilibus. |
||
| TIT. 2 DE IURE NATURALI GENTIUM ET CIVILI. |
||
Ius
naturale est quod natura omnia animalia docuit. nam ius istud
non humani generis proprium est, sed omnium animalium, quae in caelo,
quae in terra, quae in mari nascuntur. hinc descendit maris atque
feminae coniugatio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum
procreatio et educatio: videmus etenim cetera quoque animalia istius
iuris peritia censeri. 1. Ius
autem civile vel gentium ita dividitur: omnes populi qui legibus et
moribus reguntur partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure
utuntur: nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id
ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium
ipsius civitatis: quod vero naturalis ratio inter omnes homines
constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius
gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. et populus itaque
Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur.
quae singula qualia sunt, suis locis proponemus. 2. Sed
ius quidem civile ex unaquaque civitate appellatur, veluti Atheniensium:
nam si quis velit Solonis vel Draconis leges appellare ius civile Atheniensium,
non erraverit. sic enim et ius quo populus Romanus utitur ius
civile Romanorum appellamus, vel ius Quiritium, quo Quirites utuntur;
Romani enim a Quirino Quirites appellantur. sed quotiens non addimus,
cuius sit civitatis, nostrum ius significamus: sicuti cum poetam dicimus
nec addimus nomen, subauditur apud Graecos egregius Homerus, apud nos
Vergilius. Ius autem gentium omni humano generi commune est. nam usu
exigente et humanis necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt:
bella etenim orta sunt et captivitates secutae et servitutes, quae sunt
iuri naturali contrariae (iure enim naturali ab initio omnes homines
liberi nascebantur); ex hoc iure gentium et omnes paene contractus introducti
sunt, ut emptio venditio, locatio conductio, societas, depositum, mutuum,
et alii innumerabiles. |
||
3. Constat
autem ius nostrum aut ex scripto aut ex non scripto, ut apud Graecos:
τῶν
νόμων οἱ μὲν ἔγγραφὤοι, οἱ δὲ ἄγραφοι[id
est : legum aliae scriptae aliae non scriptae]. Scriptum
ius est lex, plebiscita, senatus consulta, principum placita, magistratuum
edicta, responsa prudentium. 4. Lex
est quod populus Romanus senatorio magistratu interrogante, veluti consule,
constituebat. plebiscitum est, quod plebs plebeio magistratu interrogante,
veluti tribuno, constituebat. plebs autem a populo eo differt
quo species a genere: nam appellatione populi universi cives significantur,
connumeratis etiam patriciis et senatoribus: plebis autem appellatione
sine patriciis et senatoribus ceteri cives significantur. sed
et plebiscita, lege Hortensia lata, non minus valere quam leges coeperunt.
5. Senatus consultum
est, quod senatus iubet atque constituit. nam cum auctus est populus
Romanus in eum modum ut difficile sit in unum eum convocari legis sanciendae
causa, aequum visum est senatum vice populi consuli. 6. Sed
et quod principi placuit, legis habet vigorem, cum lege regia, quae
de imperio eius lata est, populus ei et in eum omne suum imperium et
potestatem concessit. quodcumque igitur imperator per epistulam
constituit vel cognoscens decrevit vel edicto praecepit, legem esse
constat: hae sunt quae constitutiones appellantur. plane ex his
quaedam sunt personales, quae nec ad exemplum trahuntur, quoniam non
hoc princeps vult: nam quod alicui ob merita indulsit, vel si cui poenam
irrogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non egreditur.
aliae autem, cum generales sunt, omnes procul dubio tenent. 7. Praetorum
quoque edicta non modicam iuris optinent auctoritatem. haec etiam
ius honorarium solemus appellare, quod qui honorem gerunt, id est magistratus,
auctoritatem huic iuri dederunt. proponebant et aediles curules
edictum de quibusdam casibus, quod edictum iuris honorarii portio est.
8. Responsa prudentium
sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum erat iura condere.
nam antiquitus institutum erat ut essent qui iura publice interpretarentur,
quibus a Caesare ius respondendi datum est, qui iurisconsulti appellabantur.
quorum omnium sententiae et opiniones eam auctoritatem tenebant ut iudici
recedere a responso eorum non liceret, ut est constitutum. 9. Ex
non scripto ius venit, quod usus comprobavit. nam diuturni mores
consensu utentium comprobati legem imitantur. 10. Et
non ineleganter in duas species ius civile distributum videtur.
nam origo eius ab institutis duarum civitatium, Athenarum scilicet et
Lacedaemonis, fluxisse videtur: in his enim civitatibus ita agi
solitum erat, ut Lacedaemonii quidem magis ea quae pro legibus observarent
memoriae mandarent, Athenienses vero ea quae in legibus scripta reprehendissent
custodirent. |
||
11. Sed
naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina
quadam providentia constituta, semper firma atque immutabilia permanent:
ea vero quae ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepe mutari solent
vel tacito consensu populi vel alia postea lege lata. |
||
12. Omne
autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones.
ac prius de personis videamus. nam parum est ius nosse, si personae,
quarum causa statutum est, ignorentur. |
||
| TIT. 3 DE IURE PERSONARUM. |
||
Summa
itaque divisio de iure personarum haec est, quod omnes homines aut liberi
sunt aut servi. 1. Et
libertas quidem est, ex qua etiam liberi vocantur, naturalis facultas
eius quod cuique facere libet, nisi si quid aut vi aut iure prohibetur.
2. Servitus autem
est constitutio iuris gentium, qua quis dominio alieno contra naturam
subicitur. 3. Servi
autem ex eo appellati sunt, quod imperatores captivos vendere iubent
ac per hoc servare nec occidere solent: qui etiam mancipia dicti
sunt, quod ab hostibus manu capiuntur. 4. Servi
autem aut nascuntur aut fiunt. nascuntur ex ancillis nostris:
fiunt aut iure gentium, id est ex captivitate, aut iure civili, veluti
cum homo liber maior viginti annis ad pretium participandum sese venumdari
passus est. In servorum condicione nulla differentia est.
5. In liberis multae
differentiae sunt: aut enim ingenui sunt aut libertini. |
||
| TIT. 4 DE INGENUIS. |
||
Ingenuus
is est, qui statim ut natus est liber est, sive ex duobus ingenuis matrimonio
editus, sive ex libertinis, sive ex altero libertino, altero ingenuo.
sed et si quis ex matre libera nascatur, patre servo, ingenuus nihilo
minus nascitur: quemadmodum qui ex matre libera et incerto patre
natus est, quoniam vulgo conceptus est. sufficit autem liberam
fuisse matrem eo tempore quo nascitur, licet ancilla conceperit.
et ex contrario si libera conceperit, deinde ancilla facta pariat, placuit
eum qui nascitur liberum nasci, quia non debet calamitas matris ei nocere
qui in utero est. ex his et illud quaesitum est, si ancilla praegnans
manumissa sit, deinde ancilla postea facta peperit, liberum an servum
pariat? et Marcellus probat, liberum nasci: sufficit enim
ei qui in ventre est liberam matrem vel medio tempore habuisse:
quod et verum est. 1. Cum
autem ingenuus aliquis natus sit, non officit illi in servitute fuisse
et postea manumissum esse: saepissime enim constitutum est, natalibus
non officere manumissionem. |
||
| TIT. 5 DE LIBERTINIS. |
||
Libertini
sunt qui ex iusta servitute manumissi sunt. manumissio autem est
datio libertatis: nam quamdiu quis in servitute est, manui et
potestati suppositus est, et manumissus liberatur potestate. quae
res a iure gentium originem sumpsit, utpote cum iure naturali omnes
liberi nascerentur nec esset nota manumissio, cum servitus esset incognita:
sed posteaquam iure gentium servitus invasit, secutum est beneficium
manumissionis. et cum uno naturali nomine homines appellaremur, iure
gentium tria genera hominum esse coeperunt, liberi et his contrarium
servi et tertium genus libertini, qui desierant esse servi. 1. Multis
autem modis manumissio procedit: aut enim ex sacris constitutionibus
in sacrosanctis ecclesiis aut vindicta aut inter amicos aut per epistulam
aut per testamentum aut aliam quamlibet ultimam voluntatem. sed et aliis
multis modis libertas servo competere potest, qui tam ex veteribus quam
nostris constitutionibus introducti sunt. 2. Servi
vero a dominis semper manumitti solent, adeo ut vel in transitu manumittantur,
veluti cum praetor aut proconsul aut praeses in balneum vel in theatrum
eat. |
||
3. Libertinorum
autem status tripertitus antea fuerat: nam qui manumittebantur,
modo maiorem et iustam libertatem consequebantur et fiebant cives Romani,
modo minorem et Latini ex lege Iunia Norbana fiebant, modo inferiorem
et fiebant ex lege Aelia Sentia dediticiorum numero. sed dediticiorum
quidem pessima condicio iam ex multis temporibus in desuetudinem abiit,
Latinorum vero nomen non frequentabatur: ideoque nostra pietas,
omnia augere et in meliorem statum reducere desiderans, in duabus constitutionibus
hoc emendavit et in pristinum statum reduxit, quia et a primis urbis
Romae cunabulis una atque simplex libertas competebat, id est eadem
quam habebat manumissor, nisi quod scilicet libertinus sit qui manumittitur,
licet manumissor ingenuus sit. et dediticios quidem per constitutionem
expulimus, quam promulgavimus inter nostras decisiones, per quas, suggerente
nobis Triboniano, viro excelso, quaestore, antiqui iuris altercationes
placavimus: Latinos autem Iunianos et omnem quae circa eos fuerat
observantiam alia constitutione per eiusdem quaestoris suggestionem
correximus, quae inter imperiales radiat sanctiones, et omnes libertos,
nullo nec aetatis manumissi nec dominii manumissoris nec in manumissionis
modo discrimine habito, sicuti antea observabatur, civitate Romana donavimus:
multis additis modis, per quos possit libertas servis cum civitate Romana,
quae sola in praesenti est, praestari. |
||
| TIT. 6 QUI QUIBUS EX CAUSIS MANUMITTERE NON POSSUNT. |
||
Non
tamen cuicunque volenti manumittere licet. nam is qui in fraudem
creditorum manumittit nihil agit, quia lex Aelia Sentia impedit libertatem.
1. Licet autem domino,
qui solvendo non est, testamento servum suum cum libertate heredem instituere,
ut fiat liber heresque ei solus et necessarius, si modo nemo alius ex
eo testamento heres extiterit, aut quia nemo heres scriptus sit, aut
quia is qui scriptus est qualibet ex causa heres non extiterit.
idque eadem lege Aelia Sentia provisum est, et recte: valde enim
prospiciendum erat, ut egentes homines, quibus alius heres extaturus
non esset, vel servum suum necessarium heredem habeant, qui satisfacturus
esset creditoribus, aut, hoc eo non faciente, creditores res hereditarias
servi nomine vendant, nec iniuria defunctus afficiatur. 2. Idemque
iuris est et si sine libertate servus heres institutus est. quod
nostra constitutio non solum in domino qui solvendo non est, sed generaliter
constituit, nova humanitatis ratione, ut ex ipsa scriptura institutionis
etiam libertas ei competere videatur, cum non est verisimile, eum quem
heredem sibi elegit, si praetermiserit libertatis dationem, servum remanere
voluisse et neminem sibi heredem fore. 3. In
fraudem autem creditorum manumittere videtur, qui vel iam eo tempore
quo manumittit solvendo non est, vel qui datis libertatibus desiturus
est solvendo esse. praevaluisse tamen videtur, nisi animum quoque
fraudandi manumissor habuit, non impediri libertatem, quamvis bona eius
creditoribus non sufficiant: saepe enim de facultatibus suis amplius
quam in his est sperant homines. itaque tunc intellegimus impediri
libertatem, cum utroque modo fraudantur creditores, id est et consilio
manumittentis et ipsa re, eo quod bona non suffectura sunt creditoribus. |
||
4. Eadem
lege Aelia Sentia domino minori annis viginti non aliter manumittere
permittitur, quam si vindicta apud consilium iusta causa manumissionis
adprobata fuerit manumissi. 5. Iustae
autem manumissionis causae sunt, veluti si quis patrem aut matrem aut
filium filiamve aut fratrem sororemve naturales aut paedagogum, nutricem,
educatorem aut alumnum alumnamve aut collactaneum manumittat, aut servum
procuratoris habendi gratia, aut ancillam matrimonii causa, dum tamen
intra sex menses uxor ductatur, nisi iusta causa impediat, et qui manumittitur
procuratoris habendi gratia, ne minor septem et decem annis manumittatur.
6. Semel autem causa
adprobata, sive vera sive falsa sit, non retractatur. |
||
7. Cum
ergo certus modus manumittendi minoribus viginti annis dominis per legem
Aeliam Sentiam constitutus sit, eveniebat ut qui quattuordecim annos
aetatis expleverit, licet testamentum facere possit et in eo heredem
sibi instituere legataque relinquere possit, tamen, si adhuc minor sit
annis viginti, libertatem servo dare non poterat. quod non erat ferendum,
si is, cui totorum bonorum in testamento dispositio data erat, uni servo
libertatem dare non permittebatur. quare nos similiter ei quemadmodum
alias res ita et servos suos in ultima voluntate disponere, quemadmodum
voluerit, permittimus, ut et libertatem eis possit praestare.
sed cum libertas inaestimabilis est et propter hoc ante vicesimum aetatis
annum antiquitas libertatem servo dari prohibebat: ideo nos, mediam
quodammodo viam eligentes, non aliter minori viginti annis libertatem
in testamento dare servo suo concedimus, nisi septimum et decimum annum
impleverit et octavum decimum tetigerit. cum enim antiquitas huiusmodi
aetati et pro aliis postulare concessit, cur non etiam sui iudicii stabilitas
ita eos adiuvare credatur, ut et ad libertates dandas servis suis possint
pervenire. |
||
| TIT. 7 DE LEGE FUFIA CANINIA SUBLATA. |
||
Lege
Fufia Caninia certus modus constitutus erat in servis testamento manumittendis.
quem quasi libertatibus impedientem et quodammodo invidam tollendam
esse censuimus; cum satis fuerat inhumanum, vivos quidem licentiam habere
totam suam familiam libertate donare, nisi alia causa impediat libertati,
morientibus autem huiusmodi licentiam adimere. |
||
| TIT. 8 DE HIS QUI SUI VEL ALIENI IURIS SUNT. |
||
Sequitur
de iure personarum alia divisio. nam quaedam personae sui iuris
sunt, quaedam alieno iuri subiectae sunt: rursus earum quae alieno
iuri subiectae sunt, aliae in potestate parentum, aliae in potestate
dominorum sunt. videamus itaque de his quae alieno iuri subiectae
sunt: nam si cognoverimus quae istae personae sint, simul intellegemus
quae sui iuris sunt. ac prius dispiciamus de his qui in potestate
dominorum sunt. |
||
1. In
potestate itaque dominorum sunt servi. quae quidem potestas iuris
gentium est: nam apud omnes peraeque gentes animadvertere possumus,
dominis in servos vitae necisque potestatem esse, et quodcumque per
servum adquiritur id domino adquiritur. 2. Sed
hoc tempore nullis hominibus, qui sub imperio nostro sunt, licet sine
causa legibus cognita et supra modum in servos suos saevire. nam
ex constitutione divi Pii Antonini qui sine causa servum suum occiderit,
non minus puniri iubetur quam qui servum alienum occiderit. sed
et maior asperitas dominorum eiusdem principis constitutione coercetur.
nam consultus a quibusdam praesidibus provinciarum de his servis qui
ad aedem sacram vel ad statuas principum confugiunt, praecepit, ut si
intolerabilis videatur dominorum saevitia, cogantur servos bonis condicionibus
vendere, ut pretium dominis daretur: et recte; expedit enim rei
publicae, ne quis re sua male utatur. cuius rescripti ad Aelium Marcianum
emissi verba haec sunt : ‘ Dominorum quidem potestatem
in suos servos illibatam esse oportet nec cuiquam hominum ius suum detrahi.
sed dominorum interest, ne auxilium contra saevitiam vel famen vel intolerabilem
iniuriam denegetur his qui iuste deprecantur. ideoque cognosce
de querellis eorum qui ex familia Iulii Sabini ad statuam confugerunt,
et si vel durius habitos quam aequum est, vel infami iniuria affectos
cognoveris, veniri iube, ita ut in potestatem domini non revertantur.
qui Sabinus, si meae constitutioni fraudem fecerit, sciet, me admissum
severius exsecuturum. ’ |
||
| TIT. 9 DE PATRIA POTESTATE. |
||
In
potestate nostra sunt liberi nostri, quos ex iustis nuptiis procreaverimus.
1. Nuptiae autem
sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio, individuam consuetudinem
vitae continens. 2. Ius
autem potestatis, quod in liberos habemus, proprium est civium Romanorum:
nulli enim alii sunt homines qui talem in liberos habeant potestatem
qualem nos habemus. 3. Qui
igitur ex te et uxore tua nascitur, in tua potestate est: item qui ex
filio tuo et uxore eius nascitur, id est nepos tuus et neptis, aeque
in tua sunt potestate, et pronepos et proneptis et deinceps ceteri.
qui tamen ex filia tua nascitur, in tua potestate non est, sed in patris
eius. |
||
| TIT. 10 DE NUPTIIS. |
||
Iustas
autem nuptias inter se cives Romani contrahunt, qui secundum praecepta
legum coeunt, masculi quidem puberes, feminae autem viripotentes, sive
patresfamilias sint sive filiifamilias, dum tamen filiifamilias et consensum
habeant parentum, quorum in potestate sunt. nam hoc fieri
debere et civilis et naturalis ratio suadet in tantum ut iussum parentis
praecedere debeat. unde quaesitum est, an furiosi filia nubere
aut furiosi filius uxorem ducere possit? cumque super filio variabatur,
nostra processit decisio, qua permissum est ad exemplum filiae furiosi
filium quoque posse et sine patris interventu matrimonium sibi copulare
secundum datum ex constitutione modum. |
||
1. Ergo
non omnes nobis uxores ducere licet: nam quarundam nuptiis abstinendum
est: inter eas enim personas quae parentum liberorumve locum inter
se optinent nuptiae contrahi non possunt, veluti inter patrem et filiam
vel avum et neptem vel matrem et filium vel aviam et nepotem et usque
ad infinitum: et si tales personae inter se coierunt, nefarias
atque incestas nuptias contraxisse dicuntur. et haec adeo ita
sunt ut, quamvis per adoptionem parentum liberorumve loco sibi esse
coeperint, non possint inter se matrimonio iungi, in tantum ut etiam
dissoluta adoptione idem iuris maneat: itaque eam quae tibi per
adoptionem filia aut neptis esse coeperit, non poteris uxorem ducere,
quamvis eam emancipaveris. |
||
2. Inter
eas quoque personas, quae ex transverso gradu cognationis iunguntur,
est quaedam similis observatio, sed non tanta. sane enim inter
fratrem sororemque nuptiae prohibitae sunt, sive ab eodem patre eademque
matre nati fuerint, sive ex alterutro eorum. sed si qua per adoptionem
soror tibi esse coeperit, quamdiu quidem constat adoptio sane inter
te et eam nuptiae consistere non possunt: cum vero per emancipationem
adoptio dissoluta sit, poteris eam uxorom ducere: sed et si tu
emancipatus fueris, nihil est impedimento nuptiis. et ideo constat,
si quis generum adoptare velit, debere eum ante filiam suam emancipare:
et si quis velit nurum adoptare, debere eum ante filium emancipare.
3. Fratris vel sororis
filiam uxorem ducere non licet. sed nec neptem fratris vel sororis
ducere quis potest, quamvis quarto gradu sint. cuius enim filiam
uxorem ducere non licet, eius neque neptem permittitur. eius vero mulieris
quam pater tuus adoptavit filiam non videris impediri uxorem ducere,
quia neque naturali neque civili iure tibi coniungitur. 4. Duorum
autem fratrum vel sororum liberi vel fratris et sororis iungi possunt.
5. Item amitam licet
adoptivam uxorem ducere non licet, item materteram, quia parentum loco
habentur. qua ratione verum est, magnam quoque amitam et materteram
magnam prohiberi uxorem ducere. 6. Adfinitatis
quoque veneratione quarundam nuptiis abstinere necesse est. ut
ecce privignam aut nurum uxorem ducere non licet, quia utraeque filiae
loco sunt. quod scilicet ita accipi debet, si fuit nurus aut privigna:
nam si adhuc nurus est, id est si adhuc nupta est filio tuo, alia ratione
uxorem eam ducere non poteris, quia eadem duobus nupta esse non potest:
item si adhuc privigna tua est, id est si mater eius tibi nupta est,
ideo eam uxorem ducere non poteris, quia duas uxores eodem tempore habere
non licet. 7. Socrum
quoque et novercam prohibitum est uxorem ducere, quia matris loco sunt.
quod et ipsum dissoluta demum adfinitate procedit: alioquin si
adhuc noverca est, id est si adhuc patri tuo nupta est, communi iure
impeditur tibi nubere, quia eadem duobus nupta esse non potest:
item si adhuc socrus est id est si adhuc filia eius tibi nupta est,
ideo impediuntur nuptiae, quia duas uxores habere non possis. 8. Mariti
tamen filius ex alia uxore et uxoris filia ex alio marito vel contra
matrimonium recte contrahunt, licet habeant fratrem sororemve ex matrimonio
postea contracto natos. 9. Si
uxor tua post divortium ex alio filiam procreaverit, haec non est quidem
privigna tua, sed Iulianus huiusmodi nuptiis abstinere debere ait:
nam nec sponsam filii nurum esse nec patris sponsam novercam esse, rectius
tamen et iure facturos eos, qui huiusmodi nuptiis se abstinuerint.
10. Illud certum
est serviles quoque cognationes impedimento esse nuptiis, si forte pater
et filia aut frater et soror manumissi fuerint. 11. Sunt
et aliae personae, quae propter diversas rationes nuptias contrahere
prohibentur, quas in libris digestorum seu pandectarum ex veteri iure
collectarum enumerari permisimus. |
||
12. Si
adversus ea quae diximus aliqui coierint, nec vir nec uxor nec nuptiae
nec matrimonium nec dos intellegitur. itaque ii qui ex eo coitu
nascuntur in potestate patris non sunt, sed tales sunt, quantum ad patriam
potestatem pertinet, quales sunt ii quos mater vulgo concepit.
nam nec hi patrem habere intelleguntur, cum his etiam incertus est:
unde solent filii spurii appellari, vel a Graeca voce quasi σπορἀδην
concepti vel quasi sine patre filii. sequitur ergo, ut et dissoluto
tali coitu nec dotis exactioni locus sit. qui autem prohibitas
nuptias coeunt et alias poenas patiuntur, quae sacris constitutionibus
continentur. |
||
13. Aliquando
autem evenit, ut liberi quidem statim ut nati sunt in potestate parentum
non fiant, postea autem redigantur in potestatem. qualis est is
qui dum naturalis fuerat postea curiae datus potestati patris subicitur.
nec non is qui a muliere libera procreatus, cuius matrimonium minime
legibus interdictum fuerat sed ad quam pater consuetudinem habuerat.
postea ex nostra constitutione, dotalibus instrumentis compositis, in
potestate patris efficitur: quod et alii si ex eodem matrimonio
non fuerint procreati, similiter nostra constitutio praebuit. |
||
| TIT. 11 DE ADOPTIONIBUS. |
||
Non
solum tamen naturales liberi, secundum ea quae diximus, in potestate
nostra sunt, verum etiam ii quos adoptamus. 1. Adoptio
autem duobus modis fit, aut principali rescripto aut imperio magistratus.
imperatoris auctoritate adoptamus eos easve, qui quaeve sui iuris sunt.
quae species adoptionis dicitur adrogatio. imperio magistratus
adoptamus eos easve qui quaeve in potestate parentium sunt, sive primum
gradum liberorum optineant, qualis est filius filia, sive inferiorem,
qualis est nepos neptis, pronepos proneptis. 2. Sed
hodie ex nostra constitutione, cum filiusfamilias a patre naturali extraneae
personae in adoptionem datur, iura potestatis naturalis patris minime
dissolvuntur nec quidquam ad patrem adoptivum transit nec in potestate
eius est, licet ab intestato iura successionis ei a nobis tributa sunt.
si vero pater naturalis non extraneo, sed avo filii sui materno, vel,
si ipse pater naturalis fuerit emancipatus, etiam paterno, vel proavo
simili modo paterno vel materno, filium suum dederit in adoptionem:
in hoc casu quia in unam personam concurrunt et naturalia et adoptionis
iura, manet stabile ius patris adoptivi, et naturali vinculo copulatum
et legitimo adoptionis modo constrictum, ut et in familia et in potestate
huiusmodi patris adoptivi sit. 3. Cum
autem impubes per principale rescriptum adrogatur, causa cognita adrogatio
permittitur et exquiritur causa adrogationis, an honesta sit expediatque
pupillo, et cum quibusdam condicionibus adrogatio fit, id est ut caveat
adrogator personae publicae, hoc est tabulario, si intra pubertatem
pupillus decesserit, restituturum se bona illis qui, si adoptio facta
non esset, ad successionem eius venturi essent. item non alias emancipare
eos potest adrogator, nisi causa cognita digni emancipatione fuerint
et tunc sua bona eis reddat. sed et si decedens pater eum exheredaverit
vel vivus sine insta causa eum emancipaverit, iubetur quartam partem
ei suorum bonoram relinquere, videlicet praeter bona quae ad patrem
adoptivum transtulit et quorum commodum ei adquisivit postea.
4. Minorem natu
non posse maiorem adoptare placet: adoptio enim naturam imitatur
et pro monstro est ut maior sit filius quam pater. debet itaque
is qui sibi per adrogationem vel adoptionem filium facit, plena pubertate,
id est decem et octo annis praecedere. 5. Licet
autem et in locum nepotis vel neptis vel in locum pronepotis vel proneptis
vel deinceps adoptare, quamvis filium quis non habeat. 6. Et
tam filium alienum quis in locum nepotis potest adoptare, quam nepotem
in locum filii. 7. Sed
si quis nepotis loco adoptet vel quasi ex eo filio, quem habet iam adoptatum,
vel quasi ex illo quem naturalem in sua potestate habet: in eo
casu et filius consentire debet, ne ei invito suus heres adgnascatur.
sed ex contrario si avus ex filio nepotem dat in adoptionem, non est
necesse filium consentire. 8. In
plurimis autem causis adsimilatur is, qui adoptatus vel adrogatus est,
ei qui ex legitimo matrimonio natus est. et ideo si quis per imperatorem
sive apud praetorem vel apud praesidem provinciae non extraneum adoptaverit,
potest eundem alii in adoptionem dare. 9. Sed
et illud utriusque adoptionis commune est, quod et hi, qui generare
non possunt, quales sunt spadones, adoptare possunt, castrati autem
non possunt. 10. Feminae
quoque adoptare non possunt, quia nec naturales liberos in potestate
sua habent: sed ex indulgentia principis ad solatium liberorum amissorum
adoptare possunt. 11. Illud
proprium est illius adoptionis, quae per sacrum oraculum fit, quod is
qui liberos in potestate habet, si se adrogandum dederit, non solum
ipse potestati adrogatoris subicitur, sed etiam liberi eius in eiusdem
fiunt potestate tamquam nepotes. sic enim et divus Augustus non
ante Tiberium adoptavit, quam is Germanicum adoptavit: ut protinus
adoptione facta incipiat Germanicus Augusti nepos esse. 12. Apud
Catonem bene scriptum refert antiquitas, servi si a domino adoptati
sint, ex hoc ipso posse liberari. unde et nos eruditi in nostra
constitutione etiam eum servum quem dominus actis intervenientibus filium
suum nominaverit liberum esse constituimus, licet hoc ad ius filii accipiendum
ei non sufficit. |
||
| TIT. 12 QUIBUS MODIS IUS POTESTATIS SOLVITUR. |
||
Videamus
nunc, quibus modis ii qui alieno iuri subiecti sunt eo iure liberantur.
et quidem servi quemadmodum potestate liberantur, ex his intellegere
possumus quae de servis manumittendis superius exposuimus. Hi vero qui
in potestate parentis sunt mortuo eo sui iuris fiunt. sed hoc
distinctionem recipit. nam mortuo patre sane omnimodo filii filiaeve
sui iuris efficiuntur. mortuo vero avo non omnimodo nepotes neptesque
sui iuris fiunt, sed ita si post mortem avi in potestatem patris sui
recasuri non sunt: itaque si moriente avo pater eorum et vivit
et in potestate patris sui est, tunc post obitum avi in potestate patris
sui fiunt: si vero is quo tempore avus moritur aut iam mortuus
est aut exiit de potestate patris, tunc hi, quia in potestatem eius
cadere non possunt, sui iuris fiunt. 1. Cum
autem is, qui ob aliquod maleficium in insulam deportatur, civitatem
amittit, sequitur ut, quia eo modo ex numero civium Romanorum tollitur,
perinde acsi mortuo eo desinant liberi in potestate eius esse.
pari ratione et si is qui in potestate parentis sit in insulam deportatus
fuerit, desinit in potestate parentis esse. sed si ex indulgentia
principali restituti fuerint, per omnia pristinum statum recipiunt.
2. Relegati autem
patres in insulam in potestate sua liberos retinent: et e contario
liberi relegate in postestate parentum remanent. 3. Poenae
servus effectus filios in potestate habere desinit. servi autem poenae
efficiuntur, qui in metallum damnantur et qui bestiis subiciuntur. 4. Filius
familias si militaverit, vel si senator vel consul fuerit factus, manet
in patris potestate. militia enim vel consularia dignitas patris
potestate filium non liberat. sed ex constitutione nostra summa
patriciatus dignitas illico ab imperialibus codicillis praestitis a
patria potestate liberat. quis enim patiatur patrem quidem posse
per emancipationis modum suae potestatis nexibus filiam relaxare, imperatoriam
autem celsitudinem non valere eum quem sibi patrem elegit ab aliena
eximere potestate? 5. Si
ab hostibus captus fuerit parens, quamvis servus hostium fiat, tamen
pendet, ius liberorum propter ius postliminii: quia hi qui ab hostibus
capti sunt si reversi fuerint, omnia pristina iura recipiunt.
idcirco reversus et liberos habebit in potestate, quia postliminium
fingit eum qui captus est semper in civitate fuisse: si vero ibi
decesserit, exinde, ex quo captus est pater, filius sui iuris fuisse
videtur. ipse quoque filius neposve si ab hostibus captus fuerit,
similiter dicimus propter ius postliminii ius quoque potestatis parentis
in suspenso esse. dictum est autem postliminium a limine et post,
et eum qui ab hostibus captus in fines nostros postea pervenit postliminio
reversum recte dicimus. nam limina sicut in domibus finem quendam
faciunt, sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt. hinc
et limes dictus est quasi finis quidam et terminus. ab eo postliminium
dictum quia eodem limine revertebatur quo amissus erat. sed et
qui victis hostibus recuperatur, postliminio rediisse existimatur. 6. Praeterea
emancipatione quoque desinunt liberi in potestate parentum esse.
sed ea emancipatio antea quidem vel per antiquam legis observationem
procedebat, quae per imaginarias venditiones et intercedentes manumissiones
celebrabatur, vel ex imperiali rescripto. nostra autem providentia
et hoc in melius per constitutionem reformavit, ut, fictione pristina
explosa, recta via apud competentes iudices vel magistratus parentes
intrent et filios suos vel filias vel nepotes vel neptes ac deinceps
sua manu dimitterent. et tunc ex edicto praetoris in huius filii vel
filiae, nepotis vel neptis, bonis, qui vel quae a parente manumissus
vel manumissa fuerit, eadem iura praestantur parenti quae tribuuntur
patrono in bonis liberti: et praeterea si impubes sit filius vel filia
vel ceteri, ipse parens ex manumissione tutelam eius nanciscitur.
7. Admonendi autem
sumus liberum esse arbitrium ei, qui filium et ex eo nepotem vel neptem
in potestate habebit, filium quidem de potestate dimittere, nepotem
vero vel neptem retinere: et ex diverso filium quidem in potestate
retinere, nepotem vero vel neptem manumittere (eadem et de pronepote
vel pronepte dicta esse intellegantur), vel omnes sui iuris efficere.
8. Sed et si pater
filium, quem in potestate habet, avo vel proavo naturali secundum nostras
constitutiones super his habitas in adoptionem dederit, id est si hoc
ipsum, actis intervenientibus, apud competentem iudicem manifestavit,
praesente eo qui adoptatur, et non contradicente nec non eo qui adoptat,
solvitur quidem ius potestatis patris naturalis, transit autem in huiusmodi
parentem adoptivum, in cuius persona adoptionem plenissimam esse antea
diximus. 9. Illud
autem scire oportet, quod, si nurus tua ex filio tuo conceperit et filium
postea emancipaveris vel in adoptionem dederis praegnante nuru tua,
nihilo minus quod ex ea nascitur, in potestate tua nascitur: quod
si post emancipationem vel adoptionem fuerit conceptum, patris sui emancipati
vel avi adoptivi potestati subicitur: 10. et
quod neque naturales liberi neque adoptivi ullo paene modo possunt cogere
parentum de potestate sua eos dimittere. |
||
| TIT. 13 DE TUTELIS. |
||
Transeamus
nunc ad aliam divisionem. nam ex his personis quae in potestate
non sunt, quaedam vel in tutela sunt vel in curatione, quaedam neutro
iure tenentur. videamus igitur de his quae in tutela vel in curatione
sunt: ita enim intellegemus ceteras personas, quae neutro iure
tenentur. ac prius dispiciamus de his quae in tutela sunt.
1. Est autem tutela,
ut Servius definivit, ius ac potestas in capite libero ad tuendom eum
qui propter aetatem se defendere nequit, iure civili data ac permissa.
2. Tutores autem
sunt, qui eam vim ac potestatem habent, ex qua re ipsa nomen ceperunt.
itaque appellantur tutores quasi tuitores atque defensores, sicut aeditui
dicuntur qui aedes tuentur. 3. Permissum
est itaque parentibus liberis impuberibus, quos in potestate habent,
testamento tutores dare. et hoc in filio filiaque omnimodo procedit;
nepotibus tamen neptibusque ita demum parentes possunt testamento tutores
dare, si post mortem eorum in patris sui potestatem non sint recasuri.
itaque si filius tuus mortis tuae tempore in potestate tua sit, nepotes
ex eo non poterunt testamento tuo tutorem habere, quamvis in potestate
tua fuerint; scilicet quia mortuo te in patris sui potestatem recasuri
sunt. 4. Cum
autem in compluribus aliis causis postumi pro iam natis habentur, et
in hac causa placuit non minus postumis quam iam natis testamento tutores
dari posse, si modo in ea causa sint, ut, si vivis parentibus nascerentur,
sui et in potestate eorum fierent. 5. Sed
si emancipato filio tutor a patre testamento datus fuerit, confirmandus
est ex sententia praesidis omnimodo, id est sine inquisitione. |
||
| TIT. 14 QUI DARI TUTORES TESTAMENTO POSSUNT. |
||
Dari
autem potest tutor non solum paterfamilias, sed etiam filiusfamilias.
1. Sed et servus
proprius testamento cum libertate recte tutor dari potest. sed
sciendum est, eum et sine libertate tutorem datum tacite et libertatem
directam accepisse videri et per hoc recte tutorem esse. plane
si per errorem quasi liber tutor datus sit, aliud dicendum est.
servus autem alienus pure inutiliter datur testamento tutor: sed
ita ‘ cum liber erit ’ utiliter datur. proprius
autem servus inutiliter eo modo datur tutor. 2. Furiosus
vel minor viginti quinque annis tutor testamento datus tutor erit, cum
compos mentis aut maior viginti quinque annis fuerit factus. |
||
5. Si
quis ‘ filiabus ’ suis vel ‘ filiis ’
tutores dederit, etiam postumae vel postumo videtur dedisse, quia filii
vel filiae appellatione et postumus et postuma continentur. quid,
si nepotes sint, an appellatione filiorum et ipsis tutores dati sunt?
dicendam est, ut ipsis quoque dati videantur, si modo ‘ liberos ’
dixit. ceterum si ‘ filios, ’ non continebuntur:
aliter enim filii, aliter nepotes appellantur. plane si ‘ postumis ’
dederit, tam filii postumi quam ceteri liberi continebuntur. |
||
| TIT. 15 DE LEGITIMA ADGNATORUM TUTELA. |
||
Quibus
autem testamento tutor datus non sit his ex lege duodecim tabularum
adgnati sunt tutores, qui vocantur legitimi. 1. Sunt
autem adgnati per virilis sexus cognationem coniuncti, quasi a patre
cognati, veluti frater eodem patre natus, fratris filius neposve ex
eo, item patruus et patrui filius neposve ex eo. at qui per feminini
sexus personas cognatione iunguntur non sunt adgnati, sed alias naturali
iure cognati. itaque amitae tuae filius non est tibi adgnatus, sed cognatus
(et invicem scilicet tu illi eodem iure coniungeris), quia qui nascuntur
patris non matris familiam sequuntur. 2. Quod
autem lex ab intestato vocat ad tutelam adgnatos, non hanc habet significationem,
si omnino non fecerit testamentum is qui poterat tutores dare, sed si
quantum ad tutelam pertinet, intestatus decesserit. quod tunc
quoque accidere intellegitur, cum is qui datus est tutor, vivo testatore
decesserit. 3. Sed
adgnationis quidem ius omnibus modis capitis deminutione plerumque perimitur:
nam adgnatio iuris est nomen. cognationis vero ius non omnibus
modis commutatur, quia civilis ratio civilia quidem iura corrumpere
potest, naturalia vero non utique. |
||
| TIT. 16 DE CAPITIS MINUTIONE. |
||
Est
autem capitis deminutio prioris status commutatio, eaque tribus modis
accidit: nam aut maxima est capitis deminutio aut minor, quam
quidam mediam vocant, aut minima. 1. Maxima
est capitis deminutio, cum aliquis simul et civitatem et libertatem
amittit. quod accidit in his qui servi poenae efficiuntur atrocitate
sententiae, vel liberti ut ingrati circa patronos condemnati, vel qui
ad pretium participandum se venumdari passi sunt. 2. Minor
sive media est capitis deminutio, cum civitas quidem amittitur, libertas
vero retinetur. quod accidit ei cui aqua et igni interdictum fuerit,
vel ei qui in insulam deportatus est. 3. Minima
est capitis deminutio, cum et civitas et libertas retinetur, sed status
hominis commutatur. quod accidit in his qui, cum sui iuris fuerunt,
coeperunt alieno iuri subiecti esse, vel contra. 4. Servus
autem manumissus capite non minuitur, quia nullum caput habuit.
5. Quibus autem
dignitas magis quam status permutatur, capite non minuuntur: et
ideo senatu motos capite non minui constat. |
||
6. Quod
autem dictum est manere cognationis ius et post capitis deminutionem,
hoc ita est, si minima capitis deminutio interveniat: manet
enim cognatio. nam si maxima capitis deminutio incurrat, ius quoque
cognationis perit, ut puta servitute alicuius cognati, et ne quidem,
si manumissus fuerit, recipit cognationem. sed et si in insulam
deportatus quis sit, cognatio solvitur. 7. Cum
autem ad adgnatos tutela pertineat, non simul ad omnes pertinet, sed
ad eos tantum, qui proximo gradu sunt, vel, si eiusdem gradus sint,
ad omnes. |
||
| TIT. 17 DE LEGITIMA PATRONORUM TUTELA. |
||
Ex
eadem lege duodecim tabularum libertorum et libertarum tutela ad patronos
liberosque eorum pertinet, quae et ipsa legitima tutela vocatur:
non quia nominatim ea lege de hac tutela cavetur, sed quia perinde accepta
est per interpretationem atque si verbis legis introducta esset.
eo enim ipso, quod hereditates libertorum libertarumque, si intestati
decessissent, iusserat lex ad patronos liberosve eorum pertinere, crediderunt
veteres, voluisse legem etiam tutelas ad eos pertinere, cum et adgnatos,
quos ad hereditatem vocat, eosdem et tutores esse iussit et quia plerumque,
ubi successionis est emolumentum, ibi et tutelae onus esse debet.
ideo autem diximus plerumque, quia, si a femina impubes manumittatur.
ipsa ad hereditatem vocatur, cum alius est tutor. |
||
| TIT. 18 DE LEGITIMA PARENTUM TUTELA. |
||
Exemplo
patronorum recepta est et alia tutela, quae et ipsa legitima vocatur.
nam si quis filium aut filiam, nepotem aut neptem ex filio, et deinceps,
impuberes emancipaverit, legitimus eorum tutor erit. |
||
| TIT. 19 DE FIDUCIARIA TUTELA. |
||
Est
et alia tutela, quae fiduciaria appellatur. nam si parens filium
vel filiam, nepotem vel neptem, et deinceps, impuberes manumiserit,
legitimam nanciscitur eorum tutelam: quo defuncto, si liberi virilis
sexus extant, fiduciarii tutores filiorum suorum vel fratris vel sororis
et ceterorum efficiuntur. atqui patrono legitimo tutore mortuo,
liberi quoque eius legitimi sunt tutores: quoniam filius quidem
defuncti, si non esset a vivo patre emancipatus, post obitum eius sui
iuris efficeretur nec in fratrum potestatem recideret ideoque nec in
tutelam, libertus autem si servus mansisset, utique eodem iure apud
liberos domini post mortem eius futurus esset. ita tamen ii ad
tutelam vocantur, si perfectae aetatis sint. quod nostra constitutio
generaliter in omnibus tutelis et curationibus observari praecepit. |
||
| TIT. 20 DE ATILIANO TUTORE VEL EO QUI EX LEGE IULIA ET TITIA DABATUR. |
||
Si
cui nullus omnino tutor fuerat, ei dabatur in urbe quidem Roma a praetore
urbano et maiore parte tribunorum plebis tutor ex lege Atilia, in provinciis
vero a praesidibus provinciarum ex lege Iulia et Titia. 1. Sed
et si testamento tutor sub condicione aut die certo datus fuerat, quamdiu
condicio aut dies pendebat, ex iisdem legibus tutor dari poterat.
item si pure datus fuerat, quamdiu nemo ex testamento heres existebat,
tamdiu ex iisdem legibus tutor petendus erat, qui desinebat tutor esse,
si condicio existeret aut dies veniret aut heres existeret. 2. Ab
hostibus quoque tutore capto ex his legibus tutor petebatur, qui desinebat
esse tutor, si is qui captus erat in civitatem reversus fuerat:
nam reversus recipiebat tutelam iure postliminii. 3. Sed
ex his legibus pupillis tutores desierunt dari, posteaquam primo consules
pupillis utriusque sexus tutores ex inquisitione dare coeperunt, deinde
praetores ex constitutionibus. nam supra scriptis legibus neque
de cautione a tutoribus exigenda rem salvam pupillis fore, neque de
compellendis tutoribus ad tutelae administrationem quidquam cavetur.
4. Sed hoc iure
utimur, ut Romae quidem praefectus urbis vel praetor secundum suam iurisdictionem,
in provinciis autem praesides ex inquisitione tutores crearent, vel
magistratus iussu praesidum, si non sint magnae pupilli facultates.
5. Nos autem per
constitutionem nostram et huiusmodi difficultates hominum resecantes
nec exspectata iussione praesidum disposuimus, si facultas pupilli vel
adulti usque ad quingentos solidos valeat, defensores civitatum (una
cum eiusdem civitatis religiosissimo antistite vel apud alias publicas
personas) vel magistratus, vel iuridicum Alexandrinae civitatis tutores
vel curatores creare, legitima cautela secundum eiusdem constitutionis
normam praestanda, videlicet eoram periculo qui eam accipiant. |
||
| TIT. 21 DE AUCTORITATE TUTORUM. |
||
Auctoritas
autem tutoris in quibusdam causis necessaria pupillis est, in quibusdam
non est necessaria. ut ecce si quid dari sibi stipulentur, non
est necessaria tutoris auctoritas: quod si aliis pupilli promittant,
necessaria est: namque placuit, meliorem quidem suam condicionem
licere eis facere etiam sine tutoris auctoritate, deteriorem vero non
aliter quam tutore auctore. unde in his causis ex quibus mutuae
obligationes nascuntur, in emptionibus venditionibus, locationibus conductionibus,
mandatis, depositis, si tutoris auctoritas non interveniat, ipsi quidem
qui cum his contrahunt obligantur, at invicem pupilli non obligantur.
1. Neque tamen hereditatem
adire neque bonorum possessionem petere neque hereditatem ex fideicommisso
suscipere aliter possunt nisi tutoris auctoritate, quamvis lucrosa sit
neque ullum damnum habeat. 2. Tutor
autem statim in ipso negotio praesens debet auctor fieri, si hoc pupillo
prodesse existimaverit. post tempus vero aut per epistulam interposita
auctoritas nihil agit. 3. Si
inter tutorem pupillumve iudicium agendum sit, quia ipse tutor in rem
suam auctor esse non potest, non praetorius tutor, ut olim, constituitur,
sed curator in locum eius datur, quo interveniente iudicium peragitur
et eo peracto curator esse desinit. |
||
| TIT. 22 QUIBUS MODIS TUTELA FINITUR. |
||
Pupilli
pupillaeque cum puberes esse coeperint, tutela liberantur. pubertatem
autem veteres quidem non solum ex annis, sed etiam ex habitu corporis
in masculis aestimari volebant. nostra autem maiestas dignum esse
castitate temporum nostrorum bene putavit, quod in feminis et antiquis
impudicum esse visum est, id est inspectionem habitudinis corporis,
hoc etiam in masculos extendere: et ideo sancta constitutione
promulgata pubertatem in masculis post quartum decimum annum completum
illico initium accipere disposuimus, antiquitatis normam in femininis
personis bene positam suo ordine relinquentes, ut post duodecimum annum
completum viripotentes esse credantur. 1. Item
finitur tutela, si adrogati sint adhuc impuberes vel deportati:
item si in servitutem pupillus redigatur, ut ingratus a patrono, vel
ab hostibus fuerit captus. 2. Sed
et si usque ad certam condicionem datus sit testamento, aeque evenit,
ut desinat esse tutor existente condicione. 3. Simili
modo finitur tutela morte vel tutorum vel pupillorum. 4. Sed
et capitis deminutione tutoris, per quam libertas vel civitas eius amittitur,
omnis tutela perit. minima autem capitis deminutione tutoris, veluti
si se in adoptionem dederit, legitima tantum tutela perit, ceterae non
pereunt. sed pupilli et pupillae capitis deminutio, licet minima
sit, omnes tutelas tollit. 5. Praeterea
qui ad certum tempus testamento dantur tutores, finito eo, deponunt
tutelam. 6. Desinunt
autem esse tutores, qui vel removentur a tutela ob id quod suspecti
visi sunt, vel ex iusta causa sese excusant et onus administrandae tutelae
deponunt secundum ea quae inferius proponemus. |
||
| TIT. 23 DE CURATORIBUS. |
||
Masculi
puberes et feminae viripotentes usque ad vicesimum quintum annum completum
curatores accipiunt; qui licet puberes sint, adhuc tamen huius aetatis
sunt, ut negotia sua tueri non possint. 1. Dantur
autem curatores ab isdem magistratibus, a quibus et tutores. sed
curator testamento non datur, sed datus confirmatur decreto praetoris
vel praesidis. 2. Item
inviti adulescentes curatores non accipiunt praeterquam in litem:
curator enim et ad certam causam dari potest. 3. Furiosi
quoque et prodigi, licet maiores viginti quinque annis sint, tamen in
curatione sunt adgnatorum ex lege duodecim tabularum. sed solent
Romae praefectus urbis vel praetor et in provinciis praesides ex inquisitione
eis dare curatores. 4. Sed
et mente captis et surdis et mutis et qui morbo perpetuo laborant, quia
rebus suis superesse non possunt, curatores dandi sunt. 5. Interdum
autem et pupilli curatores accipiunt, ut puta si legitimus tutor non
sit idoneus, quia habenti tutorem tutor dari non potest. item
si testamento datus tutor vel a praetore vel a praeside idoneus non
sit ad administrationem nec tamen frandulenter negotia administrat,
solet ei curator adiungi. item in locum tutorum qui non in perpetuum
sed ad tempus a tutela excusantur solent curatores dari. |
||
6. Quodsi
tutor adversa valetudine vel alia necessitate impeditur, quo minus negotia
pupilli administrare possit, et pupillus vel absit vel infans sit, quem
velit actorem periculo ipsius praetor, vel qui provinciae praeerit,
decreto constituet. |
||
| TIT. 24 DE SATISDATIONE TUTORUM VEL CURATORUM. |
||
Ne
tamen pupillorum pupillaramve et eorum qui quaeve in curatione sunt
negotia a tutoribus curatoribusve consumantur vel deminuantur, curat
praetor, ut et tutores et curatores eo nomine satisdent. sed hoc non
est perpetuum: nam tutores testamento dati satisdare non coguntur,
quia fides eorum et diligentia ab ipso testatore probata est:
item ex inquisitione tutores vel curatores dati satisdatione non onerantur,
quia idonei electi sunt. 1. Sed
et si ex testamento vel inquisitione duo pluresve dati fuerint, potest
unus offerre satis de indemnitate pupilli vel adulescentis et contutori
vel concuratori praeferri, ut solus administret, vel ut contutor satis
offerens praeponatur ei et ipse solus administret. itaque per
se non potest petere satis a contutore vel concuratore suo, sed offerre
debet, ut electionem det contutori suo, utrum velit satis accipere an
satis dare. quodsi nemo eorum satis offerat si quidem adscriptum
fuerit a testatore, quis gerat, ille gerere debet: quodsi non
fuerit adscriptum, quem maior pars elegerit, ipse gerere debet, ut edicto
praetoris cavetur. sin autem ipsi tutores dissenserint circa eligendum
eum vel eos qui gerere debent, praetor partes suas interponere debet.
idem et in pluribus ex inquisitione datis probandum est, id est ut maior
pars eligere possit, per quem administratio fieret. |
||
2. Sciendum
autem est non solum tutores vel curatores pupillis et adultis ceterisque
personis ex administratione teneri, sed etiam in eos qui satisdationem
accipiunt subsidiariam actionem esse, quae ultimum eis praesidium possit
afferre. subsidiaria autem actio datur in eos qui vel omnino a
tutoribus vel curatoribus satisdari non curaverint aut non idonee passi
essent caveri. quae quidem tam ex prudentium responsis quam ex
constitutionibus imperialibus et in heredes eorum extenditur.
3. Quibus constitutionibus
et illud exprimitur, ut, nisi caveant tutores vel curatores, pignoribus
captis coerceantur. 4. Neque
autem praefectus urbis neque praetor neque praeses provinciae neque
quis alius cui tutores dandi ius est, hac actione tenebitur, sed
hi tantummodo qui satisdationem exigere solent. |
||
| TIT. 25 DE EXCUSATIONIBUS TUTORUM VEL CURATORUM. |
||
Excusantur
autem tutores vel curatores variis ex causis: plerumque autem
propter liberos, sive in potestate sint sive emancipati. si enim
tres liberos quis superstites Romae habeat vel in Italia quattuor vel
in provinciis quinque, a tutela vel cura possunt excusari exemplo ceterorum
munerum: nam et tutelam et curam placuit publicum munus esse.
sed adoptivi liberi non prosunt, in adoptionem autem dati naturali patri
prosunt. item nepotes ex filio prosunt, ut in locum patris succedant:
ex filia non prosunt. filii autem superstites tantum ad tutelae
vel curae muneris excusationem prosunt: defuncti non prosunt.
sed si in bello amissi sunt, quaesitum est, an prosint. et constat,
eos solos prodesse qui in acie amittuntur: hi enim, quia pro re
publica ceciderunt, in perpetuum per gloriam vivere intelleguntur.
1. Item divus Marcus
in semestribus rescripsit eum, qui res fisci administrat, a tutela vel
cura quamdiu administrat excusari posse. 2. Item
qui rei publicae causa absunt, a tutela et cura excusantur. sed
et si fuerunt tutores vel curatores, deinde rei publicae causa abesse
coeperunt, a tutela et cura excusantur, quatenus rei publicae causa
absunt, et interea curator loco eorum datur. qui si reversi fuerint,
recipiunt onus tutelae nec anni habent vacationem, ut Papinianus responsorum
libro quinto scripsit: nam hoc spatium habent ad novas tutelas
vocati. 3. Et
qui potestatem aliquam habent, excusare se possunt, ut divus Marcus
rescripsit, sed coeptam tutelam deserere non possunt. 4. Item
propter litem, quam cum pupillo vel adulto tutor vel curator habet,
excusare se nemo potest: nisi forte de omnibus bonis vel hereditate
controversia sit. 5. Item
tria onera tutelae non affectatae vel curae praestant vacationem, quamdiu
administrantur: ut tamen plurium pupillorum tutela vel cura eorundem
bonorum, veluti fratrum, pro una computetur. 6. Sed
et propter paupertatem excusationem tribui tam divi fratres quam per
se divus Marcus rescripsit, si quis imparem se oneri iniuncto possit
docere. 7. Item
propter adversam valetudinem, propter quam nec suis quidem negotiis
interesse potest, excusatio locum habet. 8. Similiter
eum qui litteras nesciret excusandum esse divus Pius rescripsit:
quamvis et imperiti litterarum possunt ad administrationem negotiorum
sufficere. 9. Item
si propter inimicitiam aliquem testamento tutorem pater dederit, hoc
ipsum praestat ei excusationem: sicut per contrarium non excusantur
qui se tutelam patri pupillorum administraturos promiserunt. 10. Non
esse autem admittendam excusationem eius, qui hoc solo utitur, quod
ignotus patri pupillorum sit, divi fratres rescripserunt. 11. Inimicitiae,
quas quis cum patre pupillorum vel adultorum exercuit, si capitales
fuerunt nec reconciliatio intervenit, a tutela solent excusare.
12. Item si quis
status controversiam a pupillorum patre passus est, excusatur a tutela.
13. Item maior
septuaginta annis a tutela vel cura se potest excusare. minores
autem viginti et quinque annis olim quidem excusabantur: a nostra
autem constitutione prohibentur ad tutelam vel curam aspirare, adeo
ut nec excusatione opus fiat. qua constitutione cavetur, ut nec
pupillus ad legitimam tutelam vocetur nec adultus: cum erat incivile,
eos qui alieno auxilio in rebus suis administrandis egere noscuntur
et sub aliis reguntur, aliorum tutelam vel curam subire. 14. Idem
et in milite observandum est, ut nec volens ad tutelae munus admittatur.
15. Item Romae
grammatici rhetores et medici et qui in patria sua id exercent et intra
numerum sunt, a tutela vel cura habent vacationem. |
||
16. Qui
autem se vult excusare, si plures habeat excusationes et de quibusdam
non probaverit, aliis uti intra tempora non prohibetur. qui excusare
se volunt, non appellant: sed intra dies quinquaginta continuos,
ex quo cognoverunt, excusare se debent (cuiuscumque generis sunt, id
est qualitercumque dati fuerint tutores), si intra centesimum lapidem
sunt ab eo loco ubi tutores dati sunt: si vero ultra centesimum
habitant, dinumeratione facta viginti millium diurnorum et amplius triginta
dierum. quod tamen, ut Scaevola dicebat, sic debet computari,
ne minus sint quam quinquaginta dies. 17. Datus
autem tutor ad universum patrimonium datus esse creditur. 18. Qui
tutelam alicuius gessit, invitus curator eiusdem fieri non compellitur,
in tantum ut, licet pater qui testamento tutorem dederit adiecit, se
eundem curatorem dare, tamen invitum eum curam suscipere non cogendum,
divi Severus et Antoninus rescripserunt. 19. Idem
rescripserunt maritum uxori suae curatorem datum excusare se posse,
licet se immisceat. 20. Si
quis autem falsis allegationibus excusationem tutelae meruit, non est
liberatus onere tutelae. |
||
| TIT. 26 DE SUSPECTIS TUTORIBUS ET CURATORIBUS. |
||
Sciendum
est suspecti crimen e lege duodecim tabularum descendere. 1. Datum
est autem ius removendi suspectos tutores Romae praetori et in provinciis
praesidibus earum et legato proconsulis. 2. Ostendimus,
qui possunt de suspecto cognoscere: nunc videamus, qui suspecti
fieri possunt. et quidem omnes tutores possunt, sive testamentarii
sint sive alterius generis tutores. quare et si legitimus sit
tutor, accusari poterit. quid si patronus? adhuc idem erit
dicendum: dummodo meminerimus, famae patroni parcendum, licet
ut suspectus remotus fuerit. 3. Consequens
est, ut videamus, qui possint suspectos postulare. et sciendum
est, quasi publicam esse hanc actionem, hoc est omnibus patere.
quin immo et mulieres admittuntur ex rescripto divorum Severi et Antonini,
sed hae solae, quae pietatis necessitudine ductae ad hoc procedunt,
ut puta mater: nutrix quoque et avia possunt, potest et soror:
sed et si qua mulier fuerit, cuius praetor propensam in pietatem mentem
intellexerit, non sexus verecundiam egredientem sed pietate productam,
non continere iniuriam pupillorum, admittit eam ad accusationem.
4. Impuberes non
possunt tutores suos suspectos postulare: puberes autem curatores
suos ex consilio necessariorum suspectos possunt arguere: et ita
divi Severus et Antoninus rescripserunt. 5. Suspectus
est autem, et qui non ex fide tutelam gerit, licet solvendo est, ut
Iulianus quoque scripsit. sed et antequam incipiat gerere tutelam
tutor, posse eum quasi suspectum removeri, idem Iulianus scripsit, et
secundum eum constitutum est. 6. Suspectus
autem remotus, si quidem ob dolum, famosus est: si ob culpam,
non aeque. 7. Si
quis autem suspectus postulatur, quoad cognitio finiatur, interdicitur
ei administratio, ut Papiniano visum est. 8. Sed
si suspecti cognitio suscepta fuerit posteaque tutor vel curator decesserit,
extinguitur cognitio suspecti. 9. Si
quis tutor copiam sui non faciat, ut alimenta pupillo decernantur, cavetur
epistula divorum Severi et Antonini, ut in possessionem bonorum
eius pupillus mittatur: et quae mora deteriora futura sunt, dato
curatore distrahi iubentur. ergo ut suspectus romoveri poterit
qui non praestat alimenta. 10. Sed
si quis praesens negat propter inopiam alimenta posse decerni, si hoc
per mendacium dicat, remittendum eum esse ad praefectum urbis puniendum
placuit, sicut ille remittitur, qui data pecunia ministerium tutelae
redemit. 11. Libertus
quoque, si fraudulenter gessisse tutelam filiorum vel nepotum patroni
probetur, ad praefectum urbis remittitur puniendus. 12. Novissime
sciendum est eos, qui frandulenter tutelam vel curam administrant, etiamsi
satis offerent, removendos a tutela, quia satisdatio propositum tutoris
malevolum non mutat, sed diutius grassandi in re familiari facultatem
praestat. 13. Suspectum
enim eum putamus, qui moribus talis est, ut suspectus sit: enimvero
tutor vel curator, quamvis pauper est, fidelis tamen et diligens, removendus
non est quasi suspectus. |
||
|
|
||
  |
||