RESCRIPTUM IMPERATORIS HADRIANI (?) AD PERGAMENOS DE COLLYBO
   
Imperial rescript on the money-changers of Pergamum
  
( AD 117-138 ? )
 
 
( H. von Prott, MDAIA, 27, 1902, pp. 78 ss., n. 72 ).
 
 
[———————————————]λ̣οῦμεν̣ τ̣ω[———] | [—————————— μετεπεμ(?)]ψάμην, βουληθεὶς μὲ[ν] φαί-|[νεσθαι ἐπιεικὴς κατὰ τὴν ἐμαυτοῦ συν]ήθειαν, μόνα δὲ ταῦτα ἐξετάσαι | [τὰ ἐγκλήματα τῶν ἐργαζομένων ἐπ]ὶ̣ τῆς πόλεως ἡμῶν {ὑμῶν} ἀνδρῶν, περὶ ὧν | [ὁ ἀποσταλεὶς ὑφ’ ὑμῶν πρεσβευτὴς Κ]α̣λουίσιος Γλύκων ἐδίδαξεν ἡμᾶς. πα-|[ρεῖναι δ’ ἐκέλευσα αὐτούς, ὡς νόμιμ]ον ἦν, εἴ τι λέγειν ἐβούλοντο. οἱ οὖν τῆς ἀ-|[μειπτικῆς ἐργασίας μισθωταὶ πο]λ<λ>ὰ παρὰ τὸ δίκαιον καὶ παρὰ τὴν συναλλαγὴν | [πράττειν αὑτοῖς ἐ]πέτρεπον. παρὰ γὰρ τῶν ἐργαστῶν καὶ καπήλων καὶ  τῶν  ὀ-|[ψαριοπωλῶν  ε]ἰς  τὸν  λεπτὸν  ἐμπολᾶν  εἰωθ̣ότων  χαλκὸν  δέκα  ὀκτὼ  ἀσσάρια  | [τὸ δη]νάρ̣[ιον] λ̣α̣μ̣βάνειν ὀφείλοντες καὶ τοῖς τὸ δηνάριον διαλλάσσειν βου-|[λ]ομένοι[ς πρὸ]ς [δ]έ[κα] ἑπτὰ διδόναι οὐκ ἠρκοῦντο τὴν τῶν ἀσσαρίων ἄμει-|ψιν, ἀλλ[ὰ κ]α̣ὶ ἐὰν δηναρίων ἀργυρῶν τις ἀγοράσῃ τὸ ὀψάριον, καθ’ ἕκα-|στον δηνάριον εἰσέπρασσον ἀσσάριον ἕν. ἔδοξεν οὖν ἡμεῖν καλῶς ἔχειν | εἰς [τ]ὸ λοιπὸν τοῦτο διορθῶσθαι, ἵνα μὴ συμβαίνῃ τοῖς ὠνηταῖς ὑπ’ αὐτῶν | τελωνεῖσθαι, καθ’ ὧν οὐδεμίαν αὐτοῖς ἐξουσίαν δεδόσθαι συμβέβηκεν. | ὅσα μέντοι τῶν λεπτῶν ὀψαρίων σταθμῶι πιπρασκόμενα τιμᾶται ὑπὸ |τῶν ἀγορανόμων, τούτων, κἂν πλείονας μνᾶς ὠνήσωνταί τινες, ἤρε-|σεν ἡμεῖν τὴν τιμὴν αὐτοὺς διδόναι πρὸς κέρμα, ὥστε ἀπ’ αὐτῶν σώσ-|ζεσθαι τῆι πόλει τὴν ἐκ τοῦ κολλύβου πρόσοδ̣ον. ὁμοίως καὶ ἐὰν πλείο-|νες συνθέμενοι ἀργυρῶν δηναρίων δόξωσιν ἠγορακέναι   εἶτα   διαι-|ρῶνται,  καὶ  τούτους  λεπτὸν  διδόναι  χαλκὸν  τῶι  ὀψαριοπώληι,  ἵνα ἀνα-|φέρηται ἐπὶ τὴν τράπεζαν· διδόναι δὲ πρὸς δέκα ἑπτὰ ἀσσάρια, ἐπει-|δὴ ἡ τῆς ἀμειπτικῆς ἐργασίας δοκεῖ μόνοις τοῖς ἐργασταῖς διαλέγεσ-|θαι. ἠ<λ>έ<γ>χθησαν μετὰ τοῦτο καὶ ἕτερά τινα συνκεχωρηκότες ἑαυ-|τοῖς κερδῶν ὀνόματα ἀσπρατούραν τε καὶ τὸ καλούμενων παρ’ αὐτοῖς | προσφάγιον, δι’ ὧν ἐπηρέαζον μάλιστα τοὺς τὸν ἰχθὺν πιπράσκοντας. | καὶ ταῦτα οὖν ἐδοκιμάσαμεν διορθῶσθαι· πλεονεκτεῖσθαι γὰρ καὶ τοὺς | ὀλίγους ὑπ’ αὐτῶν ἀνθρώπους <οὐ δίκ>αιον ἦν, συνέβαινεν δὲ πᾶσιν αἰσθη-|τὴν γείνεσθαι τοῖς ὠνουμένοις τὴν ἄδικον τῶν πιπρασκόντων ζη-|μίαν. ἠτιάθησαν καὶ ὡς ἐνεορτάδια παρὰ τῶν ἐργαστῶν εἰσπράσσον-|τες, ἅπερ ἀρνουμένων αὐτῶν ἡδέως ἐπίστευον, τοῦ μὴ ὀφείλειν | γείνεσθαι τὸ τοιοῦτο λαμβάνων καὶ τὴν παρ’ αὐτῶν συνκατάθεσιν. | μόνον μέντοι ὡμολόγουν τῶι Ὑπερβερεταίωι μηνὶ δίδοσθαι ἑαυ-|τοῖς τὸ εἰς τὸν Ἑρμῆ λεγόμενον ἐκ τοιαύτης ἀφορμῆς. ὅρκον ἑαυτοῖς | ἀπαιτεῖν συνκεχωρῆσγαι παρὰ τῶν ἐνπολώντων τὸ λεπτὸν καὶ | πρὸς αὑτοὺς ἀναφερόντων περὶ τοῦ μηδὲν αὐτοὺς παρὰ τὴν διά-|ταξιν πεποιηκέναι. τοὺς οὖν διὰ τὸ συνειδὸς ὀμνύναι μὴ δυναμέ-|νους διδόναι τι αὐτοῖς, ὥστε μὴ τὴν τοῦ ὀμνύναι    ἀνάγκην   ὑπομέ-|νειν·   ὃ   οὐκ   ἔδοξεν   ἄλογον.   ἀντομνύναι   μέντοι   καὶ   αὐτοὺς   τοῖς ἐργ[ασ]-|ταῖς περὶ τοῦ μηδὲν αὐτοὺς ἠδικηκέναι ἐν τῇ τοῦ ἀργυροῦ νομίσ[μα]-|τος δόσει καὶ αὐτὸ δίκαιον ἡγησάμην. ἐλέγοντο καὶ ἐνεχυρα̣[σί]-|ας ἑαυτοῖς ποιεῖσθαι{ν} ἐπιτρέπειν ὅλας τε τῶν ἐργαστῶν ἔσ[θ’ ὄτε] | κρατεῖν τὰς ἐμπολάς, τῆς συναλλαγ[ῆ]ς οὐ τοῦτο συνχωρού̣[σης], | ἀλλὰ ἐπὶ τοὺς ταμίας αὐτοὺς παραγείνεσθαι κελευούση̣[ς, ἐὰν] | αἰτιάσωνταί τινα, καὶ παρ’ ἐκείνων δημόσιον λαμβάν[ειν δοῦ]-|λον, ἵνα νομίμως ποιῶνται τὴν ἐνεχυρασίαν, ὥστε [τὸ πρὸ τῆς] | κρίσεως τούτωι τῶι τρόπωι ληφθὲν μένειν τοῖ̣[ς ὀφείλουσ]ι. | καὶ τοῦτο οὖν ἔδοξεν ἡμεῖν οὕτως ὀφείλειν   γείν̣[εσθαι,   καθ]ὼς   πε-|ριεῖχεν   ἡ  ἔκδοσις,  καὶ  διὰ  τοῦ  δημοσίου  μέντοι  [δούλου  μὴ ἄ]με-|τρον εἶναι τὴν ἐνεχυρασίαν, ἀλλὰ ἢ τὸ ἱκαν̣[ὸν πρὸς κρίσ]εως λ[α]μβά-|νεσθαι, ἢ ἐὰν δοῦναί τις   μὴ   δύνηται   τὸ   σ[υμβόλα]ιον,   εἶνα̣[ι  τ]ὸ  ἐ-|νέχυρον  ὅσου  ἂν  τὸ  πρᾶγμα  καὶ  τὸ  ἐπ’  αὐτῷ [πρόσ]τ̣ι̣μον   ᾖ.   [τὰς   μέντ]οι   κρί-|σεις   γείνεσθαι   μὴ   ἐπὶ   τῶν   ταμιῶ̣[ν,   ἀλλ]ὰ̣   ἐπὶ   τῶν ἐ̣σ̣τ̣ρα̣τ̣η̣[γηκ]ότων | ἀνδρῶν ἐξ ἀπολογῆς εὔλο[γον εἶ]ν̣α̣ι νομίζω, ἔτ̣ι δὲ το[ὺ]ς̣ μ̣ὲν τ̣α̣-|μίας μετέχειν τῆς χρε̣[ίας κ]αθ̣ῆκον, το[ὺς] δὲ ἐσ[τρα]τ̣η̣[γηκ]ότας | καὶ ἐμπείρους εἶνα̣[ι καὶ αὐτο(?)]ὺς τῶν πραγ̣μ̣άτ[ω]ν [κα]ὶ̣ μ̣ε[. . . .]μ̣ον-|τας τὸ τῆς περ̣[. . . . . . . . . . . . .] ο̣ὐσίας αὐτοὺς ἀπο[στ]ε̣[ρε]ῖν δυνάμε-|νον, τὸν δὲ̣ [. . . . . . . . . . . . . . . . .]ε[.]κεν̣ καὶ οἷς ἂν ἄλλ[οις(?)] τελώναις | ἐφε̣[δρ—————— ——— ποιε]ῖσθαι αὐτοὺς τὴν ἐνεχυρασίαν κα̣[ὶ] | [————————————] τ̣αῖς ἀγοραίοις πιπρασκομένων ι̣[. .] | [——————————————]ως δίδ̣οσθαι τέλος, ἀλλ’ ἐὰν λ̣[. . .] | [————— ———————————]να[.]ερεινε̣[. .]ι̣τη[———] | ———
 

 
►  Bibliography
 
 
Fränkel, Die Inschriften von Pergamon, II, Berlin, 1895, n. 279 ; Reinach, BCH, 20, 1896, pp. 523 ss. ; von Prott, MDAIA, 27, 1902, pp. 78 ss., n. 72 ; Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, Leipzig, 1903-05, n. 484 ; Abbott & Johnson, Municipal Administration in the Roman Empire, Princeton, 1926, pp. 401-403, n. 81 ; Cagnat, Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes, IV, París, 1927, n. 352 ; Broughton in Frank, An Economic Survey of Ancient Rome, IV, Baltimore, 1938, pp. 893-895 ; Klaffenbach, Die Astynomeninschrift von Pergamon = Abhandl. d. deutschen Akad. d. Wissensch., Berlin, 1953, 6, plate II ; Bourne, Coleman-Norton & Johnson, Ancient Roman Statutes, Austin, 1961, pp. 205-206, n. 246 ; Smallwood, Documents Illustrating The Principates of Nerva Trajan and Hadrian, Cambridge, 1966, n. 451 ; Bogaert, Banques et banquiers dans les cités grecques, Leiden, 1968, pp. 231-234 ; Melville-Jones, Bull. Inst. Class. Stud., 18, 1971, pp. 100-101 ; Bogaert, Epigraphica III : Texts on bankers, banking and credit in the Greek world, Leiden, 1976, pp. 37 ss., n. 28 ; Macro, Greek, Roman and Byzantine Studies, 17, 1976, pp. 169-179 ; Lo Cascio, MEFRA, 92, 1980, p. 448 ; Oliver, Greek Constitutions of Early Roman Emperors from Inscriptions and Papyri, Philadelphia, 1989, n. 84 ; Harl, Coinage in the Roman economy, 300 B.C. to A.D. 700, Baltimore-London, 1996, pp. 239 and 448 ; Ducan-Jones, Money and Government in the Roman Empire, Cambridge, 1998, p. 70 ; Andreau, The Cambridge Ancient History, XI, 2000, p. 785 ; Boatwright, Hadrian and the Cities of the Roman Empire, Princeton, 2000, p. 90 ; Scheidel & von Reden, The ancient economy, New York, 2002, p. 226 ; Katsari, Epigraphica Anatolica, 35, 2003, p. 143 ; Migliorati, Cassio Dione e l'impero romano da Nerva ad Antonino Pio : alla luce dei nuovi documenti, Milano, 2003, p. 234 ; Weiss, Sklave der Stadt : Untersuchungen zur öffentlichen Sklaverei in den Städten des römischen Reiches, Stuttgart, 2004, p. 231 ; Erdkamp, The Grain Market in the Roman Empire : A Social, Political and Economic Study, Cambridge, 2005, pp. 137 and 296 ; Harter-Uibopuu, XVth Symposium of the Society for Greek and Hellenistic Legal History (Salerno, 2005), Wien, 2007, pp. 335-348 ; Witulski, Fest. Dietrich-Alex Koch, Göttingen, 2008, p. 152.
 
 
►  Source : Marble fragments found at Pergamon, Turkey, in 1884 and 1900.