EDICTUM HADRIANI
   
DE MORA AGRICOLIS VALLIS NILI IN SOLVENDO VECTIGALI CONCEDENDA
   
Edict of Hadrian on a moratorium of payment of taxes
   
( May 31, AD 136 )
 
    
( S. Riccobono, Fontes iuris Romani antejustiniani, I, Firenze, 1941, pp. 433-435, n. 81 ).
 
 
Latin translation
  
 
    Imperator Caesar, diui Traiani Parthici filius, diui Neruae nepos, Traianus Hadrianus Augustus, pontifex maximus, tribuniciae potestatis XX, imperator II, consul II, pater patriae dicit :
    Cum certior factus sim rursus Nili proluuiem non secus ac superiore anno exiguam esse et imperfectam ( quamuis praecedentibus exinde annis non modo perfectam proluuiem fecerit sed maiorem quam umquam fuisset, et totum territorium inundans aptus uisus sit plurimis optimisque fructibus afferendis ), statim intellegi agricolis beneficium quoddam tribuendum esse, equidem praeuidens — cum deo dicatur — si quid hodie defuerit insequentibus annis restituturos et Nilum et terram : ( nam talis est ? ) natura rerum, ut ex copia quidem et fertilitate in inopiam, ex inopia uero in abundantiam procedatur.
    Bona igitur fortuna : pecuniarium huiusce anni tributum diuisum iri scitote, quod ad Thebaidis habitatores attinet, quos maximum ex inopia damnum subituros esse constat, in quinque annorum praestationibus, quod ad homines in VII pagis degentibus in quattuor, quod ad inferioris regionis habitatores in tribus ; ut facultas sit uolentibus et per semestria soluere, manente Thebaidis hominibus quinquennii, VII pagorum quadriennii, inferioris regionis triennii dilatione.
    Datum Alexandreae anno XXI, mense Payni XVI.
 
 
P. Osl. III, 78  ( Duke Data Bank of Documentary Papyri ).
  
 
Αὐτοκράτωρ Κα̣ῖ̣σ̣[αρ, θεοῦ Τραϊανοῦ Παρθικοῦ υἱός, θεοῦ Νέρουα] | υἱω̣[ν]ό̣ς, Τραιανὸ̣ς̣ [Ἁδριανὸς Σεβαστός,  ἀρχιερεὺς  μέγιστος,]  |  δημ̣[αρ]χ̣ικῆς  ἐξ̣ουσ̣[ίας  τὸ  κ, αὐτοκράτωρ  τὸ  β, ὕπατος] | τὸ̣ γ, πατ̣[ὴρ πατρίδος λέγει·] | καὶ̣ ν̣ῦν ἐνδεέστ̣[ερον ἀναβῆναι τὸν Νεῖλον, ὡς καὶ πέρυσι,] | πυθό̣μ̣ενος οὐδὲ τ̣[.< > ?, εἰ καὶ τοῖς προτέροις ἔτεσι ἑξῆς οὐ τελείαν μόνον,] | ἀλλὰ κ̣[αὶ] μ̣είζω [σχεδὸν ὅσην οὔπω  πρότερον  ἐποιήσα]-|το  τὴ̣ν  ἀ̣νάβασιν  [καὶ πᾶσαν τὴν χώραν ἐπελθὼν] | αἴτ̣ιος̣ [ὑπ]ῆ̣[ρ]ξ̣εν αὐ[τὸς τοῦ πλείστους καὶ καλλίστους καρποὺς] | ἐξ̣ε̣νε̣γ̣[κεῖν], ὅ̣μω̣[ς ᾠήθην ἀνάγκην εἶναι ποιήσασ]-|θ[α]ί̣ τινα [πρὸς] τ̣οὺς̣ [γεωργοὺς φιλανθρωπίαν, καίτοι] | προ̣σ̣δ̣οκῶν -- σὺν θ[εῷ δὲ εἰρήσθω -- τῶν ἐπιόντων] | ἐτῶν, καὶ εἴ τ[ι] ν̣ῦ̣ν̣ ἐ̣[νεδέησεν, ἀναπληρώσειν καὶ αὐτὸν] | [τὸν Ν]ε̣ῖλ̣ον καὶ τὴν γῆ̣[ν (?) ...τη(?) ̣εξο̣τε̣ρ̣ων τὴν φύσιν τῶν πραγ]-|μ̣άτων, ὡς ἐκ μὲ[ν εὐροίας καὶ πολυκαρπίας εἰς  ἔνδειαν] | [μ]ε̣ταβαλεῖν,  ἐκ  δὲ  τῆς  [ἐνδείας  εἰς ἀφθονίαν. τύχῃ δὲ τῇ ἀγα]-|[θ]ῇ̣· τὸν φόρον τὸν το[ύτου τοῦ ἔτους τὸν ἀργυρικὸν] | [ἴστε δι]α̣νεμη̣θ̣η̣σ̣όμ[ε]νο[ν τοῖς μὲν ἀπὸ τῆς Θηβαίδος, οὓς μάλι]-|[στ]α̣ ε̣ἰ̣κ̣ὸ̣ς̣ ἐκ τῆς ἐν̣[δείας βλαβῆναι,εἰς ε ἐνιαυσίους κατα]-|[βολὰ]ς, [τ]ο[ῖς] δὲ ἀπ̣[ὸ τῶν ζ νομῶν εἰς τέσσαρας , τοῖς δὲ] | [ἀπὸ τ]ῆς Κάτω χώρ̣[ας εἰς τρεῖς , ὥστε εἶναι τοῖς βουλομένοις] | [καὶ] κ̣ατ᾽ ἑξάμην[ον ἀποδιδόναι, μενούσης τῆς συγχω]-|[ρηθείσης προθεσμίας τοῖς μὲν ἀπὸ τῆς Θηβαϊδος τῶν ε ἐτ]-|[ῶν, τοῖς δὲ ἀπὸ τῶν ζ νομῶν τῆς τετραετίας καὶ τοῖς ἀπὸ] | [τῆς Κάτω χώρας τῆς τριετίας. - ca. ? - ]
 
 
P. Cair. inv. 49359  ( Duke Data Bank of Documentary Papyri ).
  
 
[Αὐτοκράτωρ καῖσαρ] θεοῦ Τραιανοῦ Παρθικοῦ υἱὸς θεοῦ Νέρουα | [υἱ]ωνὸς Τ[ραια]νὸς Ἁδριανὸς σεβαστὸς  ἀρχιερεὺς  μέγιστος |  [δη]μαρχ[ι]κῆ[ς  ἐξ]ουσίας  τὸ  κ  αὐτοκράτωρ τὸ β ὕπατος τὸ γ | [πατ]ὴρ πατ[ρίδ]ος λέγει | [καὶ νῦν ἐν]δεέστερ[ον] ἀναβῆναι τὸν Νειλον ὡς καὶ πέρυσι π[ - ca. ? - ] | [ - ca. ? - ]αι τοῖς π[ρο]τέροις ἔτεσι ἑξῆς οὐ τελείαν μόνον ἀλλὰ καὶ | [ - ca. ? - ] σχεδὸν [ὅσ]ην οὔπω πρότερον ἐποιήσατο τὴν α[ - ca. ? - ] | [ - ca. ? - ]αν τὴ[ν] χώραν ἐπελθὼν αἴτιος ὑπῆρξεν αὐτὸ[ς] τοῦ [ - ca. ? - ] | [καλ]λίστου[ς] καρποὺς ἐξενενκεῖν ὅμως ᾠήθην αν[ - ca. ? - ] | [ποι]ήσασ[θ]αι τινα πρὸς τοὺς  γεωργοὺς  φιλανθρω[πίαν]  |  [ - ca. ? - ]ων   [σ]ὺν   θεῷ   δὲ   εἰρήσθω   τῶν  ἐπιόντων  ἐ[τῶν]  | [ - ca. ? - ]εησ̣ε̣ν ἀναπληρώσειν καὶ αὐτὸν τὸν Νεῖλον [ - ca. ? - ] | [ - ca. ? - ]υ̣..ε̣..... τὴν φύσιν τῶν πραγμάτων ὡς [ - ca. ? - ] | [ - ca. ? - ]ς καὶ πο[λυ]καρπίας εἰς ἔνδε[ι]αν μεταβαλεῖν ἐκ δὲ [ - ca. ? - ] | [ - ca. ? - ]ας  εἰς  ἀφ[θον]ίαν  τύχῃ  δ[... ἀγα]θῇ  τὸν  φόρον ... | [ - ca. ? - ἔ]τους τὸν [ἀρ]γυ[ρ]ικ[ὸ]ν ειστ[....... ]εμεθησόμενον | [ - ca. ? - ἀ]πὸ τῆ[ς] Θ[ηβ]α[ί]δος τοὺς μάλιστα εἰκὸς ἐ̣κ̣ τ̣ῆς ἐνδεί-|[ας βλαβῆ]ναι  εἰς  πέ[ντ]ε  ἐνιαυσίου[ς  κα]ταβολὰς  τοῖς  δὲ  ἀπὸ | [τῶν ζ νο]μῶν ἐ[ι]ς τέσσαρες τοῖς δ[ὲ ἀπ]ὸ    τῆς    κάτω    χώρας  |  [ - ca. ? - ]ε̣    εἶναι    τ[ο]ῖς    βουλομένοις   καὶ   κατὰ   ἑξάμηνον   ἀπὸ | [ - ca. ? - με]νούσ̣η̣ς̣ τῆς συνχωρηείσης προθεσμίας | [ - ca. ? - ] ἀ[π]ὸ τῆς Θηβαίδος τῶν ε ἐτῶν τοῖς δὲ ἀπὸ τῶν | [7 νομῶν] τῆς δ ἐτ[ί]ας καὶ τοῖς ἀπὸ τῆς κάτω χώρας | [τῆς γ ἐτ]ίας πρ[ο]ετ[έ]θη ἐπ᾽ Ἀλεξανδρίας κ (ἔτους) Παῦνι Ϛ
 
P. Cair. inv. 49360  ( Duke Data Bank of Documentary Papyri ).
  
[Αὐ]τοκράτ[ωρ  κ]α[ῖ]σα[ρ  θεοῦ]  Τραιανοῦ  Παρ[θικοῦ]  υἱὸς  θ[εοῦ]  Νέρ[ου]α |  [υἱω]νὸς  Τ[ραια]νὸς [Ἁδ]ριανὸς  σεβασ[τὸς  ἀρ]χιερεὺς  μ[έ]γιστος | δημα[ρχικῆς]  ἐξου[σί]ας  το[.....]ο̣ς [....]ατ̣ηρ  πατ[ὴ]ρ πα[τρίδος] | λέ[γει κ]α̣[ὶ ν̣ῦν ἐνδεέστερον ἀ[ναβῆναι τὸν] Νεῖλον ὡ[ς καὶ] | π[έρυ]σι πυθόμ[ε]ν[ος ..] κ̣α̣ὶ̣  τοῖς  προτ[έροι]ς  [ἔτεσι]ν  οὐ  τελεία[ν]  |  [μόνον  ἀλλὰ  κ̣α̣..[...]ι  σχέδ[ο]ν  [ὅσην  οὔπ]ω  π[ότ]ε πρ[ότε]ρ[ον] |  [ἐπο]ιή[σατ]ο  τ[ὴ]ν [ἀνάβ]ασιν [καὶ πᾶσαν τὴ]ν χώ[ρ]αν [ἐπ]ελθὼν | [αἴτιος ὑπῆρξεν αὐτὸς   τοῦ   πλ]είστ[ους   κ]αὶ   καλλίστους   καρποὺς  |  [ἐξενεγκεῖν   ὅμως   ὠή]θη[ν]  ....ς̣   [εἶ]ναι ποιήσ[α]σθαί  τινα | [π]ρ[ὸ]ς  τοὺ[ς  γ]εωρ[γοὺς]  φιλ̣ανθρωπίαν  καίτοι  προ[σ]δοκῶν | [σὺ]ν  θεῷ δὲ εἰρ[ήσθω τ]ῶν επιοντων ἐτῶν κ̣α̣ὶ̣ εἰ̣ τι νῦ̣ν | [..]ε̣δέησ[ε]ν ἀ[ναπλήρ]ωσιν καὶ αὐτὸν τὸν Νεῖλον καὶ | ..ν.ην...τη.  ἐξο̣τέ̣ρ̣ων  φυσι  τῶν  πραγμάτων  ὡς |  ἐγ ... εὐροία[ς]  καὶ  πολυκαρπείας  εἰς  ἐνδεία[ν μ]ετα-|βα[λεῖν  ἐ]κ  δὲ  τῆ̣ς ἐνδείας εἰς ἀφθονίαν τύχῃ δὲ τῇ̣ | ἀ[γαθῇ τὸν φ]όρον τὸν τούτου τοῦ ἔτους τὸν ἀργυρικοῦ̣ | [.]στε[.....]μ̣η̣[θ]η̣σόμενον τοῖς μὲν ἀπὸ τῆς Θηβαι̣-|ους μάλ[ιστ]α̣ εἰκὸς ἐκ [τῆς]  ἐνδείας  βλαβῆναι  ε[ἰς]  ε  ἐνι | κα[τ]αβολὰς  τοῖς  δὲ  ἀπὸ  τῶν  ζ νομῶν εἰς δ τοῖς δὲ | ἀπὸ τῆς κάτ[ω] χώρας  εἰς  γ  ος̣  κ̣α̣ὶ̣  τ[οῖ]ς  βουλομένοις | καὶ κατ᾽ ἑξάμηνον ἀποδιδόνα[ι] με[νο]ύσης τῆς συ[γ]χ[ω]-|ρηθείσης   προθεσμίας   τοῖς   μὲν   [ἀπ]ὸ   τῆς  Θηβαίδος  τῶν  ε  (ἔ̣τ̣ο̣υ̣ς̣) | κ̣α̣ὶ̣  το[ῖ]ς  ἀπὸ τω[ - ca. ? - ]τιας καὶ τοῖς ἀπὸ τ̣ῆ̣ς̣ | κάτ[ω χώ]ρας τ[ῆς] γ ἐτίας | .ρ[.].[..].θ[....]ς [Μ]α̣μερτεῖ[νος] ἐ̣π̣αρ αἰγυπ( )  γεγρα  |  αντι[γρ]( )  διατάγματος  λου  μεγίστου  |  α.......τ̣ος  ἵνα  πᾶ̣σ̣ι  η̣ γ̣νώριμον | ( ) αὐτοκ[ράτορος] καίσαρος Τραιανοῦ Ἁδριανοῦ σεβάστου | π..[ - ca. ? - ]
 

 
►  Bibliography
 
 
Jouguet, Revue des Études Grecque, 33, 1920, pp. 275 ss. ; Bell, Journal of Egyptian Archaeology, 8, 1922, pp 92 ss. ; Meyer, ZVRW, 40, 1923, pp. 184 and 209 ; Wilcken, APF, 7, 1924, p. 109 ; Martin, Raccolta di scritti in onore di Giacomo Lumbroso, Milano, 1925, pp. 260 ss. ; Westermann, Journal of Egyptian Archaeology, 11, 1925, p. 177 ; Meyer, ZSS, 46, 1926, p. 341 ; Preisigke & Bilabel, Sammelbuch griechischer Urkunden aus Aegypten, III, Berlin-Leipzig, 1926, n. 6944 ; Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Roman Empire, Oxford, 1926, pp. 320 ss. and 589 ; Eitrem, Papyri Osloenses, III, Oslo, 1936, n. 78 ; Johnson in Frank, An Economic Survey of Ancient Rome, II, Baltimore, 1936, pp. 522-523, n. 319 ; Roberts, Journal of Egyptian Archaeology, 23, 1937, p. 266 ; Riccobono, FIRA I, Firenze, 1941, pp. 433-435, n. 81 ; Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien, 1953, pp. 458-459 ; Bourne, Coleman-Norton & Johnson, Ancient Roman Statutes, Austin, 1961, p. 207, n. 249 ; Smallwood, Documents Illustrating The Principates of Nerva Trajan and Hadrian, Cambridge, 1966, n. 462 ; Metzger, Nachrichten aus dem Wüstensand : eine Sammlung von Papyruszeugnissen, Zürich-München, 1974, n. 16 ; Martin, La documentacion griega de la cancilleria del emperador Adriano, Pamplona, 1982, n. 51 ; Sherk, The Roman Empire : Augustus to Hadrian, Cambridge, 1988, pp. 199-200 ; Oliver, Greek Constitutions of Early Roman Emperors from Inscriptions and Papyri, Philadelphia, 1989, n. 88 A, B, C ; Heilporn, Ostraca grecs inédits de Strasbourg. Recherches sur la taxation dans l'Égypte romaine, I, Bruxelles, 1995-96, p. 154 ; Pestman & Rupprecht, Berichtigungsliste der griechischen Papyrusurkunden aus Aegypten, IX, Leiden, 1995, p. 175 / XI, p. 141 ; Papathomas, Fünfundzwanzig griechische Papyri aus den Sammlungen von Heidelberg, Wien und Kairo, Heidelberg, 1996, pp. 72, 121 and 252.

 
►  Sources : Three papyrus : P. Osl. III, 78 ; P. Cair. inv. 49359 and 49360.
 
 
Traduction française       English translation